(Соңы. Басы өткен санда)

Гавейнмен қосақтап айта кетерлік бір қауым – шіркеу уәкілдері, олар да өз ішінен екі жікке бөлініп алған, бір тобы ізгілікті, тақуалықты қуаттайды да, бір тобы билікке қызмет қылады, әлбетте, айдаһарға жем тасып жүрген де – осы топтағылар. Қысқасы, Гавейн адамның қастерлі эгосын дәстүрлі борышқа жығып беруші. Оның осы борыштың бір бөлшегіне айналып кеткенін ескеріп, оны эго мен борыш ортасындағы құба түзде сандалған рух десек те жарасатындай.

(Оқи отырыңыз)

Арман Әділбек. Ұйқыға кеткен алып

Роман төрт бөлімнен тұрады. Алғашқы бөлімінен бастап кейіпкерлер біреулер тарапынан көміліп тасталған ірі құпиялықтың сырын іздейді. Бастапқыда ұлын ғана іздеп шыққан жандардың бағыты ұлына баратын жолды іздеуге бұрылған тұстан сапардың қатпары қалыңдап, кеңістігі мейлінше кеңейе түседі. Жекелік қатынастарға қоғамдық, әлеуметтік, саяси қатынастар жамалып, алғашында мүлде бөгделеніп тұрған әлемдер айқыш-ұйқыш шеңберлер формасындағы шырма-шату сұлбаны аңғарта бастайды. Бұл сапарды адамның сыртынан ішіне қарай жол алған сапарнама деп қарастыру да артық емес секілденеді.

Мұндағы бала іздеу мотиві – бізге таныс һәм бейтаныс. Таныс деп отырғаным, бала іздеуді – болашақты іздеу, тіршіліктің сүйеніш-қызығын іздеу деп қарастырар болсақ, оған қоса, іздеу сөзін тілеу сөзімен рухани мәндес деп ұғынсақ, тұп-тура Тоқтарбайдың тұсынан (Қобыланды батыр дастаны) шығар едік. Бұл қатарда біздің тізімді Төстіктің әкесі Ерназар қарттан бастап едәуір жерге жалғап тастауға болатыны кәдіксіз. Тоқтарбайдың бәйбішесі екеуі бала тілеп жасаған сапары (мұнда көрнеу сапар да, рух сапары да қамтылған) мен Төстік өмірге келерден бұрынғы Ерназар мен кемпірінің хәл-жәйі де осы сарындас, әл-қуаттан айырылып, үмітсіз күн кешкен сәттері – Батриса мен Эксоның жадын жоғалтып, балаларын естеріне түсіре алмай қамыққан мағынасыз өмірлеріне шендес келеді. Кемпір мен шалдың төстікті жеп әлденуі мен романдағы шал-кемпірдің ұлдарын есіне алып сапарға бел бууын, сосын шал мен кемпірдің жұбайлық байланысқа түсуін (бұл әрине ертегіде ашық айтылмайды) мінәжатпен шендестіруге болады. Себебі, жыныстық байланыстың мінәжат деңгейіндегі философиялық көріністері шығыс дүниетанымында, әсіресе, Үнді дүниетанымында анық көрінеді.Серікбол Қондыбайдың зерттеулеріне сүйенсек, жалпы арғы заман үшін бұл тым қалыпты нанымдардың қатарында. Ал мінәжат – ол, жоғарыда айтқанымыздай, рух сапары. Демек, Эксо мен Батрисаның сапарынан қашық та емес. Төстіктің ағаларын іздеп шығуын Ерназар мен кемпірінің сапары деп бажайлауға да әбден болады. Себебі, Төстіктің өз сапары Сорқұдықтың қасынан басталады, ал ағаларын іздеу сапарындағы Төстіктің сұлбасынан Ерназар мен кемпірінің көлеңкесін байқауға толықтай негіз бар. Осылай жалғастырып ұқсастықтар таба түсу әлбетте қиын емес. Әлемде, шындығында, тың сюжет жоқ екені бәрімізге аян ғой.

 Бейтаныс деген себебім, әманда, түсінікті болар, біз тарихын түгендеу үстіндегі жұртпыз, болашақ іздеу үшін тарихи жад сөзсіз қажет, ендеше, біздің әке іздеу мотивіне көбірек салмақ салуымыз – табиғи құбылыс, бұл мотив барда бала іздеу мотивы тек қосымша деталь ғана.

Ал Эксо мен Батрисаны жазым қыла жаздаған, Гавейнді қорлаған тобырлар зомбиларды елестетсе, қайта-қайта жауа беретін жаңбыр мен шылқыған батпақ Достоевскийдің, тіпті, Тарковскийдің елесін байқатады. Бұндай мысалдар көп болуында таңғаларлық ештеңе жоқ сияқты, қызығарлығы – Ишигуроның томпиғанды түріп тастауға құмарлығы, өз шығармашылығындағы басқалардың ізін әділет шегінен аспай өшіріп, бәрін өзінікіне, жазу машығының табиғатына сіңіріп жіберуге ұсталығы шығар.

Батыс әлемі үшін бұл романды, әсіресе, Артур патша араласқан шығармаларды парақтау өте жеңіл, мейлі, автор қанша құбылтса да, Батыс оқырманының қырағы көзінен көп нәрсе қағыс қала қоймайды. Өйткені Артур олар үшін ең таныс мифтік кейіпкердің бірі, бала жасынан, біздің Оғыз қаған мен Төстік еріміз секілді, олар да Артурдың есімін жаттап өседі. Ал бұл парық біз үшін, шығыстықтар үшін бәзбір қиындықтар әкелуі әбден мүмкін.

Деректерге қарағанда, Еуропада сонау алтыншы ғасырдан тартып Артур жайлы түрлі мазмұнмен ауыздан-ауызға тарай бастаған аңыздар біртіндеп легитимациялану процесін орындаған да, он бесінші ғасырға келгенде Томас Малори жазған «Артур патшаның ажалы» романына арқау болған. Бұл роман дәл сол тұстағы Ағылшын әлемінің бағына бола жазылғандай еді. Артурдың даңқы – Британияның күш жиып, қарым қатайтуындағы идеологиялық қыбыланама-тын. Өйткені Артур – тарихи қаһарман болсын, болмасын (тарихшылар оның тарихта болған тұлға екеніне еш дерек таба алмай отыр), британдықтардың арғы тегінің символы, оның үстіне, ондағы шиырға толы мифтік хикаялар оқырманды қызықтырмай қоймайды. Сондықтан да бұл романның аңысы Англиядан асып, Еуропа кеңістігін шарлап кеткен еді.

Романда («Артур патшаның ажалы») Артурдың ағылшындарды бірлікке келтіріп, Англия жазығында бір тудың түбіне жиылған құдіретті патшалық құрғаны баяндалады. Бізге ең таныс көріністерден Артурдың тасқа шаншылған семсерді суырып, тақ иесі екенін дәлелдеуі, патша айналасындағылардың киелі тостағанға таласы сияқты детальдар бар. Романдағы Гавейн бейнесі – ердің төресі, жігіттің сұлтаны дерлік болмысқа ие. Әдетте көп айтылатын «ақбоз атты ханзада» сөзінің әсіліндегі прототипі – Гавейн деп айтылуы бекер емес. Бұл романды сөзге қосып отырған себебіміз: Ишигуроның «Ұйқыға кеткен алыбы» белгілі көлемнен алып айтқанда Малори романының жалғасы секілді әрі «Ұйқыға кеткен алыптың» ішіндегі көптеген қосалқы сюжеттердің астарында осы роман тұрғанын байқау да қиын емес. Ишигуро өз шығармасында Малоридың қатып қалған романтикалы образдарын адам рухына шексіз жақындатады, ұлттық асқақ идеологияның сіресіп тұрған сеңін бұзып, бәрінен ұлы – адам жаны, бәрінен терең – адам рухы екенін көлденең тартады. Бұған жиырмасыншы ғасырдың соңғы ширегіндегі Англия жастарының «Англия – әлемнің орталығы емес, бір бөлшегі ғана» деген ұрандарының да салқыны тиіп тұрғанын байқау қиын емес. Жалпы, Ишигуро тарихты көкірек көзбен қайта қарау жолында қайшылық пен қарама-қарсылықтарға толы түрлі жанрлар, түрлі идеяларды тоғыстырып шығарма сомдаудың постмодернистік үлгісін өз қажетіне еркін жаратқан. Бұл тәсіл, негізінен, англиялық постмодернизмнің негізгі арналарының бірі болса керек. Мәселен, Джулиян Барнс «Ақырғы сәттің сезімі» романында тарих пәнінің мұғалімі – өзінің әйелі жолыққан кедергілер мен қиыншылықтарға орай, «Мың бір түн» хикаяларындағыдай әңгіме айту тәсілімен сан тарау сюжеттерді қызықты етіп баяндап отырады. Бірақ бұл шығармада Ишигуроның романына қарағанда тарихтың бояуы әлдеқайда қою.

Романның тілі құстың қауырсынындай жеңіл, жеңіл де болса – бекзат. Бұл сөз Ишигуроның «Ұйқыға кеткен алыбын» қамтыған шығармалардың барлығына қатысты. Онда шытынап жарылып кетердей сезілетін ауыр сөз-сөйлемдер, жеңілтек, желбегей тіркестер оңайлықпен ұшыраса қоймайды, езуінен күлкі мен ыза тамып тұратын сарказмға да бой ұрмайды. Метафора мен параллелизм де көзге түсе бермейді. Мәселенің бір ұшығы англиялық дәстүрлі жазу стилінде болса, бір ұшы – Ишигуроның эксперименттерге қарсы экспериментінде. Яғни, ол өзінің эксперимент жасағанын бүркеп ұстайды, «адам айтқысыз күрделі қарапайымдылыққа» ынты-шынтысымен ұмтылады. Ал біздің оқырман жапондық дәстүрлі, сылбыр да күрделі, нәзік үлгідегі сезімге мәрт сарынның англиялық дәстүрлі әдебиет үшін өзге кеңістік есептелетінін білері даусыз. Ишигуроның қапысыз англиялық жазушы екеніне күмәнданбасақ та (ол өзінің «Өткен күндердің өтеуі» романымен бұны жеріне жеткізе дәлелдеген), оның тамырында жапондық қан ағып жатқанын, дәстүрге берік жапон шаңырағында өскенін естен шығара алмаймыз, әсіресе жазушы шығармаларынан мононоауар (Mononoaware) елесі байқалған тұста бірден дүниетаным, өмірге көзқарас, эстетикалық талғам жағында жапондық көлеңкесін әлі ертіп жүргенін ойламасқа лаж жоқ. Мононоауар дегеніміз – Жапон әдебиетіндегі өзгеше бір эстетикалық көзқарастың формасы, Кавабата шығармаларында бұның иісі бұрқырап тұратыны бар. Мәселен, юген (Yugen) секілді, бірақ югеннен аздап өзгешелігі бар, екеуі де көкірекпен түйсінуге болатын тілмен жеткізу беймүмкін сезімді меңзейді. Юген дзен буддизммен, яғни, абстрактілі әлеммен қатысты да, мононоауар әлдебір затқа, құбылысқа, және өзгерістерге негізделетін қамырықты немесе елжіреңкі күйді ашады. Шығыстық сурет өнерінде кездесетін жүректің пернесін дәл басатын, бірақ нақты қалай әсер еткенін сурет те, өзің де жарытып ұғындыра алмас бір хәл осы мононоауармен қатысты. Ал бұл мәнер Ишигуроның жазу үлгісіне өзіндік ықпалын тигізіп отырады. Дегенмен де сол жалпы беткі қабаттың күрделілігінен қашу басты орында тұр, ол стильмен шахмат ойнамайды, әлде ойнағанын көрсетпейді. Жұмырланып біткен бір нүктені шұқып көрсетеді де, сол нүктені абайлап боршалай бастайды, сосын анау нүктенің жарықшақтары тауға, төбеге айналып сала береді. Астары қанша қалың болса да, оқырман бұрлықпастай аяңынан адаспайды, мүмкін, оның он бес жасынан бастап әнге сөз жазғанының бір әсері де шығар. Оның үстіне, өзі де бір сөзінде халықаралық жазушы аудармаға кәдімгідей көңіл бөлуі керектігін айтып, тілдегі ұлттық, өңірлік кедергілерден арылуға (Джойстың «Улисс» романындағы ирландық тыныстың қоюлығын еске алыңыз) барын салатынын жеткізгені бар. Бұл орайда Муракамидің: «Адамдар оның шығармаларынан қалтқысыз адалдықты, жылылықты, табиғи жақындықты сезінеді», – деген сөзін қыстыра кеткіміз келді.

Оның шығармалары негізінен еске алудан, жадын үңгуден тұрады. Уақыт, жады, еске алу, ұмыту, адамның өзін алдарқатуы – Ишигуроның меншікті тақырыптары. Ол еске ала отырып жазады, санасында қалған күңгірт естеліктер мен ұмытылып, орны қуысқа айналған өткен күндердің адам көкірегіндегі қайшылықтарын, ұмтылыстарын, жүрекке сыйлар жылуы мен тигізер зардабын, жанға шабар күйігін қаузайды. Оның үстіне, онда бір жақты, бір жосынды баяндау мүлде жоқ, әсіресе үш жақты түгел қамтуға қамданып отырады. Буддизмнің әйгілі аңыздарының бірі есептелетін «Монахтың куәгерлермен әңгімесін» арқау еткен Акутагаваның «Орман арасындағы оқиға» атты шығармасындағы жан-жақты, екіұдайлы, қайшылықты баяндау әдісін тамаша меңгергені көрініп тұрады. Мәселен, біз айтып отырған «Ұйқыға кеткен алып» романында Эксо мен Батрисадан тыс Гавейннің, Уэстонның, баланың өткен шақты еске түсіруі, зарық көңілмен елестетуі кездеседі, мұндай тәсілді Ишигуроның жалпы шығармашылығынан бөле қарау мүмкін емес.

Біз Ишигуроны англиялық дәстүрлі әдебиеттің осы заманғы үздік өкілдерінің бірі дедік, шынында, қалай жазу мәселесінде ол – англиялық, еш күмәнсіз англиялық. Сырттай қарағанда – орнықты, сырбаз, қасаң, бекзат, шалқақ мінезді көрінетін, ішіне үңілсең – булығыңқы, көмейінде сөз бен сезім лықсып тұратын «Сырты жалтырақ, іші қалтырақ» стильді таңдағанымен, нені жазу мәселесіне келгенде, жапондық байқағыштық пен сезімталдықты көлденең тартады да отырады. 

Ол бір сөзінде: «Менің әр шығармам өзінше бір арияға толы көлемділеу ән», – депті, демек, оның шығармашылығы музыкамен тығыз байланыста болғаны. Қарап отырсақ, музыка мен прозада ең көрнекті бір ортақ қасиет – нәзік те ішкі үйлесіммен жымдасар композицияның бар екендігі болса керек, сосын, әуез. Композиция дегенде, Ілияс Жансүгіровтің, Хамит Ерғалиевтің поэмалары, Жұмекен Нәжімеденовтың «Күй кітабы» бірден еске оралды, сосын, Милан Кундераның «Проза өнері» атты еңбегінде өзінің бір шығармасын тайсалмастан Бетховеннің төрттік симфониясымен салыстыратыны бар еді ғой, ал Ақселеу Сейдімбектің «Сонар» кітабында жыраулар жырының тек мәтін ғана еместігі, онда музыканың биік рухы бар екені айтыла келіп, арқау күйлердің жетпей қалғанына абыз қарттың ауыр күрсінетіні бар. Тәкен Әлімқұлов секілді күйдің күңіренісін қаламына сіңірген жазушылардың да шығармашылығында музыканың рухы күмбірлеп тұрмақ. Бірақ Қазақ жазушылары Аполлондық рухқа бай келеді, туындыларында асқақтық, биіктік жырланады, ал, Ишигуро Аполлондық рухтан гөрі Дионистік жылымға таразы бастырады. Әуез мәселесіне келсек, бұл енді қашанда бар нәрсе, адам рухы музыка әлемінің ішінде жасайды, Ишигуро сөз алысындағы жеңілдік, қарапайымдылық Хемингуэйдің есімін айтқызғанымен, ондағы лиризм әнмен қатыстылығын мойындатады, ән болғанда, біз оның Боб Диланды қатты ұнататынын еске алсақ жеткілікті.

Пабло Ригордың «Жад, Тарих, ұмыту» атты ірі философиялық еңбегі бар, онда сонау Платон заманынан бері әрқилы айтылып, әр қыры ашылып келе жатқан Ишигуроның меншігіне бұйырып отырған тақырыптар жіліктенеді. Ишигуроның университетті философия мамандығы бойынша тәмамдағанын ескерсек, бұл тақырыптардың оның әуесіне айналуына бөлекше пікір айтуымыздың жөні аз. Сол кітаптың соңғы бөлігінде: «Барлық ұмыту атаулының жауапкершілігі жайлы айту керек болса, оның жад секілді әлдебір бұйрық райдың ықпалында келешекке сырғитынын баса айту қажет, әрине, бұл табиғи түрде қайшылықтар туындатып отырады, оның үстіне, бұларды сырғытқан бұйрық райдың қалтарысында және бір нұсқадағы бұйрық райдың сұлбасы рәуіштенген ұмыту жасырынып тұрады. Демек, жеке адамның жады болсын, топтың жады болсын, ұдайы өзінің тәртіпті орбитасынан ауытқуын қоймайды. Сондықтан да еске алу өткенді қайта қарау сияқтанғанымен, онда қасіреттердің қайталану ойыны қуатты қарқынмен жүріп жатады», – деген салмағы ауыр түйін бар. Енді бұл сипатқа жалғас Ишигуроның сөзін келтірейік: «Біз барлығын ұмытар болсақ, рухымызды қоса жоғалтамыз, ал барлығын еске алар болсақ, кешірім жасарлық қуаттан мақұрым қалумыз мүмкін». 

Адам баласы еске алу мен ұмытудан ешқашан құтылмайды, әрине, бұлар тарту еткен трагедиялардан да қаша алмайды. Оның үстіне, бұл барыс тек бейсаналы түрде жүрмейді, саналы түрде де осы қадамдарға барып жатамыз, әсіресе, өзін алдау бұл бейсанадан туа бермесе керек. Ишигуроның кейіпкерлері – тап осылай еске алу, ұмыту, өзін алдау ортасында сандалған рух сүлделері, бейне Борхес қарияның қаламынан туған Фунес секілді көзден кетсе де, көңілден өшпес қамырықтың ішінде өмір сүреді. «Ұйқыға кеткен алып» романының да сыйлар ойы, меңзер шындығының бірі осы болар деп ойлаймыз. Бір сәт Ишигуроның көзқарасымен қарап көрсек, тарих дегеніміз – әлдебір бөгде нәрсе емес, алыстағы нәрсе де емес, ол – өзіміз, санамыз, сезіміміз, өкініш-қасіретіміз. Ишигуроның жадышылдығының бір астары осы сияқты, яғни, еске алу мен ұмытудың ортасында уақытпен тілдесе алмай қабарған, арып-таласқан жан келбеті емес пе?! Не үшін еске алу керек? Қалай еске алу керек? Бұл сұраққа жауап бар, бірақ айқын жауаптың жоқ екені тағы белгілі, өйткені, онда Архимедтің тіреу нүктесі табиғатынан жоқ, қазақ айтатын «желде тиек жоқтың» кебі деңіз.

Жалпы, Ишигуро әлемі кеңістіктер қиылысында тұрады, Батыс пен Шығыс, форма мен мазмұн, Аполлон мен Дионистік, музыка мен проза, философия мен әдебиет, кино мен әдебиет. Өзі айтқандай, халықаралық жазушының қапысыз типі. Оның әлемдік өнер кеңістігінде қадірленуі – әлемдік әдебиеттің жаһандану сипатына, яғни, әлемдік, адамзаттық ортақ тақырыптарға мүмкіндігінше назар аударатынын аңғартады. Англияның қоныстанушылар әдебиетінің үш серкесінің алдыңғы екеуі В.Найпол мен С.Рушди, шындығында, кеңістіктердің қайшылығын жеріне жеткізе жырлаушы болса, Ишигуро ортақтық рухының туын желбіретіп шықты. Демек, Ишигуро секілді мәдениеттер тоғысында өскен, туған жерінің сұлбасы тек санасында ғана қалған (Жапония ол кеткен кездегі елуінші жылдарға тән келбетін мүлдем келмеске кетірген), өзі тұрған ортаға да тәуелсіз қаламгерлердің шығармашылығы сәтті тұсқа бір қадам болса да жуық екенін байқауға да болатындай. Мұндағы сәтті тұсымыз – әдебиеттің биік өресі ғана емес, байқампаздық пен сараптаудың да тетігі. Дегенмен Мо Янь немесе Орхан Памук сияқты белгілі болып көрінгенімен, қатпары ескі, қалтарысы мол кеңістіктерді ашушылардың да айы оңынан туа бермек, өйткені ешқандай толық ашылған тақырып болмақ емес, болды деген күннің өзінде әр суреткер мен адамның ол туралы өзгеше ойлаудан қалуы беймүмкін дүние. 

Қалай болсын, дүниеде жүз пайыз толықтай ашылған тақырып жоқ дедік, адам сол кемелдің, ашылудың ернеуіне жетуге ұмтыла ма, әлде, жетпейтінін терең түйсініп, көкірегін жеген күбірткімен күйісі күрмеліп, күңіренудің тұңғиығында тілін тістей ме? Әйтеуір, өнер атаулының мұрат-мақсаты жан шүңетімен алысу екен, Ишигуроның бетке ұстаған қыбыласына қарай отырып, келешек ұлы өнер туындыларының айқыш таңбаны төбеге көтере мансұқтайтынын межелеуге болатындай. Айқыш таңбаны Батыс «крест» деп атапты, Тәңіризмдегі мәні – өзек, дүниенің түйіні деседі, адам баласы өзінің жан шыңырауына үңілген сайын сол өзекке жуықтауы даусыз, ал, ол өзек әлмисаққа да, болашаққа да, Батысқа да, Шығысқа да жақын. 

Жан шүңеті деп отырғанымыз, Ницше айтып күңіренетін шүңет те шығар, маңыздысы, онда бәріміз бармыз және өзіміз бармыз. Ол шүңетке бойлаудың тәсіл-талғамдары, жолдары қай заманнан бері ізделіп келе жатқанын қайдам, бірақ сол жорықта табылған сүрлеулердің көбісін қиыстыра білу Абай айтқан «ердің данасының» қолынан келері анық. Дегенмен, Шығыс болғанда, көшпенділер әлемі болып есептелетін алапат байырғы кеңістіктің күрсінісі өнер тұғырына қонған жанды елеңдетпей өтуі неғайбыл. Бұл атыраптың құпиясын ашу арманы қазір өзі түгіл, өзгенің де қиялында қанаты қарая бастағаны байқалады. Орта Азия мен Ұлы Даланың тарихы, бүгінгі қала мен дала ортасында сенделген қайшылықтар мен қыжылдардың батпаны да ортақ өгізге иек артқан Ишигуроның жосықтан тыс еліктеушілерінің жосықсыз атануына себеп болары мұнда тұр. Өйткені Ишигуроның «Ұйқыға кеткен алыбы» әрбір елдің, әрбір адамның ішінде бұғып жатыр. Иә, романның тақырыбы – метафора ғана, романның ішінде алып туралы көп сөз кезікпейді. Ол тек Саксондар мен Британдардың, Эксолар мен Батрисалардың ішінде екенін меңзеген, сонымен қатар сіздің де, біздің де ішімізде.

Иә, біздің де ішімізде ұйқыда жатқан қаншама алып бар екені даусыз. Солардың бірі де бірегейі – сол біздегі кейіпкер образын сомдау үлгісі. Шындығында, бұл жәйт Ишигуроның осынау романын оқығаннан кейін ойланбауға мүмкіндік те бермесе керек. Біздің пайымдауымызша, сіз Ер Тарғынның Қарт Қожақтан жеңілетінін, белі үзіліп міскін күйге түскесін жеңіліске мойынсал болып, Тәңірден қорлық болса да өлім тілеп зарлайтын бейшара хәлін білесіз. Қобыландының Құртқаның тілін алмай Тайбурылды бабына толық жетпей мініп кететінін, іле артынан Құртқаға опасыздық (бұл жерде Құртқаны батырдың ошақ басындағы шүйке басы емес, серігі, досы деп сыйлауыңызды сұраймын) жасайтынын да білесіз. Мін ғой!? Әрине, мін. Бұл арада мақсат – батырды мінеп-сынау емес, «батыр» деп отырған кейіпкеріміздің жан дүниесін, психологиясын, қысқасы, оның адамдық образын ашу. Кешегі ұлы Абайдың «Ескендір» поэмасын еске алайық. Абайға дейін Ескендір – Құдай, Ескендір – пайғамбар-тын, Абай оны адам қылды, Ескендір патшаның адами жандүниесіне үңілді, оның да үрейі, оның да сезімі, оның да жаманшылығы бар екенін айтты. Әрине, Абайдың өз идеясын жеткізу үшін Ескендірді құбылтуы мен Ишигуроның Артурды құбылтуында тәсілдік жақта үлкен ұқсастық бар екенін баса айта кету керек. Айтпағымыз кейіпкер сомдау тәсілі хақында еді, жөнімізге оралсақ, бұл үдерістің соңын кеңестік социалистік реализммен аяқтайды. Арада Алаш ардақтылары бұл дәстүрді сәтті жалғап, ұлттық ойлау дүниемізге модернизация жасаған «Шолпанның күнәсі», «Ақбілек», «Күнікейдің жазығы», «Бақытсыз Жамал» сияқты прозалық туындылардан біз тілге тиек етіп отырған кемтарлықты байқай алмайсыз. Гәп: солар жалғаусыз қалды, бұған себеп, біріншіден, сол ардагерлердің шетінен оққа байлануы болса, екіншіден, жаһандық екінші соғыс. Бірінші себепті түсіндіру артық болғандықтан, төтелей екіншіге өтелік. Соғыс, біріншіден, тақырыпты өзгертіп жіберді, сол аяда социалистік реализм өте табысты түрде тез арада әдеби әлемнің төріне жайғасып үлгерді. Екіншіден, соғыс және соғыс қасіреті өткенді ұмыттырды, халықтың есі шығып кетті. Соғысқа барғандар да, бармағандар да аса ауыр рухани соққыға ұшырады, бұның нәтижесі бейне кеше тәуелсіздік ала салып жұрттың бәрі шөлін діннен қандыруға ұмтылғанындай еді, яғни, әдебиет те өліп-тірілді, тірілгенде басқаша өң-түспен оянды. Кейіпкер сомдау үлгісі де кешегі шынайы, адамшыл рухтан ауытқып «жағымды», «жағымсыз» деп бөлінетін масқара кейіптің құйынында малтықты, ал бұның лебі тәуелсіздіктен кейінгі тәуелсіз әдебиетте білінбеуге тиіс еді. Жоқ, өшпеді, әсіресе, ұлы тұлғаларды біз әлі де жағымды кейіпкер, яғни, періште сипатты етіп бейнелеуге тіптен құныға түскендейміз. Дегенмен, шүкір, жағымсыз кейіпкер рухы сөнді, оның жағымды кейіпкерді көтермелеуге, толықтауға бүгін де мүмкіндігі қалмаған сыңайлы. Ал жағымды кейіпкердің өлімін ұзақтау күтетін сыңайлымыз, бұл күтудің бір жықпылында біздің қоғамға еркімізден тыс билік құра бастаған постмодернизм тұр, ол әлдеқашан қоғамдағы өз төріне орнығып алғанымен, Таласбек Әсемқұлов айтқандай: «Постмодернистік бостандыққа әзір болмай шықтық». Философ Лиотардың: «Постмодернизм – ірге тастар дағдарысы» дейтіні бар ғой, демек, дағдарысқа төзімсіздер сыпырылып шетке шығуы керек еді, әлі төрде отыр. Ендеше, постмодернизм бізде әлеуметтік-саяси өмірге араласып кеткенімен, эстетикаға, артығырақ болса да, санаға желі өтпей тұрғаны байқалады. Осыдан соң-ақ сіздің Оғыз қағаныңыздың, Ертөстігіңіздің, Қорқытыңыздың осы заманғы әдебиет биігінде Артур патша секілді қайталай жаңғыру мүмкіндігінің жуық арада туар-тумасына сеніммен қарап көріңіз. Жоқ, Қазақияның да, Орта Азияның да бергенінен берері мол екені кәдіксіз, жердің астындағы байлықтан гөрі жердің үстіндегі байлықтың әлдеқайда молдығына шүбә жоқ, теңдессіз бай қазынаның ортасында отырмыз. Тарихтар бойында көшпенділер өркениетінде өмір сүрген, Шығыс пен Батыстың, Түстік пен Терістіктің көпірі болған кеңістікке нендей байлық ізін тастамай өте алмақ, бәрінің ізі сайрап жатыр. Тек, біз тым есеңгіреуден енді-енді ес жиып келеміз. Бұл топырақта әлі талай «Ертарғын» пенделік көрсетіп, әлі талай «Қобыланды» шалағайлық жасайды. Әлі талай «әке» ұлын (Ертөстік) Жалмауызға шыбын жаны үшін сатады. Бұның бірде-бірінің жалғаны жоқ. Қазақ кеше де осындай жағдаяттарды көргенін, жиренгенін қымсынбай жырлапты, өз ішіне үңіліпті. «Жүрегіме қарасам, инедейін таза емес» (Абай), – деп күңіреніпті. Әулиелік – кемшіліксіздік емес, кемшіліктен арылу жолында жиған тәжірибесінен келерін мойындайды, жағымды кейіпкер өлімге үкім етіледі. Толстойдың мызғымас мүсінінің алдында Достоевскийдің рухымен жымиып күледі. Бағанағы Лиотардың «ірге тастар дағдарысы» дегені тек біздегі кейіпкерлерді ғана шайқалтпайды. Жалпы, постмодернизмнің негізгі өзегі – нар-күмән дейтін кеп бар, барлық құндылықтарға Ишигуроның Артур мен Гавейнге қайта қарағанындай көз салуға мәжбүрсіз, бірақ ол ылғи да нигилистік пен максималдыққа жол ашудан дерек бермесе керек. Тұлғаның, архетиптің, образдың жаңа қырын ашу  өзімізге (адамдық бітімге) жақындату болса, қанеки. 

Ұлы Әуезовтің «Абай» және «Абай жолы» романындағы амалсыздан барған қадамдарын өнеге етумен кеңестік Қазақ әдебиеті тұғырына қоныпты. Басты атап көрсетеріміз – ондағы ұлы Абай бейнесінің кінәратсыздықпен өрілуінде екі үлкен сыр жатқандай. Бірі – Абайды оң-солымен жеткізетін болса, ол романның цензурадан өтуі мүмкін емес еді. Ал Абай образынсыз Қазақтың кеңестік өмірдегі ұлттық мені айтып-айтпай қандай трагедияның жаншуына шыдарын елестету қиын. Екіншісі – Абайды оң-солымен қатар бейнелеуге сол тұстағы оқырманның эстетикалық дайындығы мүлде жоқ, ол, әсте, «Ақбілек» секілді кішкене адам образы емес, оны адамның тұлғаға айналуы жосынымен беру бәрібір де дайындықсыз оқырманға ауыр салмақ болды. Сондықтан да Әуезовтің «Абай» үшін шалған ең үлкен құрбаны – Құнанбай да, Оразбай да емес, Абайдың өзі деген оңдырақ. Ал кейінгі қаншама буын Әуезовтің бұл амалсыздығын озық үлгі тұтты, есесіне, Ұлы жазушының кейіпкер сомдаудағы өзге қырлары тағы да баса дәріптелмеді, мәселен, Нұрғаным образы. Адам – күрес үшін жаратылған пенде. Өз күнәсімен, өз шыңырауымен, өз қалтарысымен күресу адамның да, әдебиеттің де сауып тартар қос ішегі емес пе? Оның біреуі жамандығы болса, біреуі – жақсылығы. Бір ішегін үзіп тастап қаншалық марқадам табар күй таппақпыз. Әсіресе, тарихи тақырыптарға бойлауда біздің әлі де болса жеңіліс табатын тұсымыз осы. Идеологияға қызмет еткен кешегі әдебиетке «бір кем дүние» деп қынжылумен-ақ келеміз ғой, әйтпесе, ұлттық, рулық идеологияны байрақ еткен осынау үлгілерді адамшыл, мінезшіл, жаңашыл таза әдебиеттен бөліп атарлық күн тусын. Осынау түсініктің болмағаны себебінен жоғарыда атап кеткен англиялық қоныстанушылар әдебиетінің үш серкесінің бірі С.Рушди әлі күнге дейін қараңғы жандардың қарғысына малтып жүр, ол – Салманның емес, мүмкін, оны қарғағандардың бақытсыздығы болса керек…

Ишигуроның фэнтезиін оқып болған соң келесі бір ойға оралғаны – Қазақ әдебиетіндегі фэнтезидің хәлі. Кеше ғана мифологиялық санадан ажырау процесі басталған (бүгін де толықтай ажыраған жоқ) біздің халықтың ең бір сүйікті жанры – фэнтези мен мистика болуға керек еді, Әмірхан Балқыбектің: «Жүз жылдық жалғыздық» қазақ даласында жазылуы керек еді», – деген сөзін еске алмау мүмкін емес. Ал талапты ерге жол да жабық емес секілді. Серікбол Қондыбайдың он неше томдық мифология жайлы зерттеулері – бұл топырақта жасап жатқан кез келген қаламгер үшін Мұсаның асатаяғы, Сүлейменнің сақинасы іспетті алтын кеніш екеніне дау жоқ. Ал оны әлемдік заманауи әдебиеттегі үздік қатардан көрсету үшін Ишигуромен бір сұхбаттасып өту зиян келтіре қоймас деп ойлаймыз. Өйткені оның қаузап жүрген тақырыбынан біздің де алшақ кете қоюымыз қиын, ең кемінде сол арадағы тартыстың мәңгілік сипат алатыны ақиқат.

Германияның Виблинген монастрында бір ғажап мүсін бар деседі. Грек мифіндегі Аспан мен Жердің баласы уақыт құдайы – Кронос пен тарих құдайы арасындағы тартыс бейнеленіпті. Кронос сол қолымен бір кітапты ұстап, оң қолымен оның бір парақтарын жыртпақ болып тұр. Ал тарих құдайының сол қолы Кроностың кітап парақтарын жыртуына кедергі жасауға ұмтылып тұр, оң қолына жазуға қажетті дәптер, сия, қалам ұстап алыпты. Уақыт пен тарихтың күресі! Ишигуро романының мүсін өнеріндегі нұсқасы.

Сөз соңында романдағы Эксо, Батриса, Гавейн сияқты кейіпкерлерді бір сәтке ұмыта тұрып, романдағы кейіпкерлерді Абайдың «Он жетінші қара сөзіндегі» кейіпкерлердің үлгісіне көшіріп көрелік, мүмкін, осылай болғанда тіпті де ұғынықты бола түсер. Қара сөзде ақыл, қайрат, жүрек, ғылым төртеуі диалогқа түседі. Романда ұмыту, еске алу, жад, махаббат төртеуі диалогқа түседі. Бұл арада бір нәрседе ғана өзгешелік бар: қара сөзде шешім шығарылады, ал романда шешімді әр оқырман өзі шығарады, өйткені романдағы талас қарасөзде жеңістік алған жүрек мырзаның ішіндегі талас. Оған шешім шығаруға еш автордың толық хақы жоқ, бірақ, сіздің хақыңыз жеткілікті, мәртебелі оқырман!

Арман Әділбек