Әуесқойлық – әдебиеттің ісі емес…
Қызығу – психологиялық аспект, қызығу– жан қалауы. Тағы, қызығу – дүниядағы сансыз құбылыстарды зерттеп-зерделеп, ақиқатты танып-білуге деген құлшыныс. Анығында, сол құлшыныстың бір түрі. Себебі, құлшыныстың түрі көп. Оның түрі қызметіне қарай бөлінеді. Қызығушылық пен «Дүниежүзілік тартылыс күші» арасында бір тылсым байланыс бар. Әлгі «байланыс» адамды Ұлы істерге бастайды. Қызығушылық бала кезден байқалады. Біреу мұғалима, біреу спортшы, біреу ғалым, біреу дәрігер, біреу ғарышкер, біреу парақор, біреу ұры-қары, ал бәзбіреу бастық – әкім – депутат – шен-шекпенді дегендей нәрсе. Ал және бір маңызды да аса қажетті категорияны ұмытып барады екенбіз, ол – жазушы, ақын, драмашы, аудармашы, әдебиеттанушы, сыншы, жалпы алғанда, «асыл сөздің» қадір-қасиетін білетін адам. Гоголь «Шинеліндегі» Акакий Акакиевич Башмачкин естеріңізде болар?! Акакий қағаз көшіріп жазуды өмірінің өзегі етіп алған кісі еді ғой. Тіпті, қызметтен кеткеннен кейінгі бос уақытын баяғы жазуға арнап, содан ләззат алатын-ды. Жазушы адам тіршілігін соншалықты аянышты етіп суреттеумен қоса, қоғамдағы сабылысты, бос әурешілікті, құр жүрісті, бекершілікті көзіңе шұқып көрсеткенде о ахуал анау бір Ресейде емес, қазіргі Қазақстанда боп жатқандай күй кешесіз. Бір дүниені қағазға көшіріп жазу да қызығушылықтың бір түрі. Алайда, ол өрісі кең Өнер деген дәрежеге көтерілмей, тек қызығушылық деңгейінде қала бермек. Қызығушылықтың туған бауыры бар, оның ныспысы – әуесқойлық. Бүгінгі мақаламыз соған арналмақ.
Бәйгеден жүлдемен оралатын жүйрікті жазбай танитын Толыбай сыншылар Біздің әдебиетте де бар. Алғашқы, я кейінгі жазғаныңа қарап, екеуін салыстырып, «қамау теріңнің» қаншалықты алынғанын, өсу мен өшудің қайсысы басым түсіп: «Бап шаба ма, бақ шаба ма?..», – деп делебесі қозған оқырман-жанкүйердің ойындағысын тамыршыдай тап басатындар аз емес.Тамырыңды ұстайды да бойыңа біткен «кеселді» еш бүкпесіз айта салады. Құй ренжі, құй ренжіме, ерік өзіңде. Мініңді түзеп, Абай поэмасындағы қақпа алдына келген күзетшінің Ескендірге қарата айтылған: «Мықты болсаң, өзіңнің нәпсіңді жең!» – деген сөзі бәрімізге қатысты (жазғыштық та нәпсінің бір түрі демекпіз (!). Егер «өзіңді жеңе» алсаң, онда дамудың даңғыл жолына шыққаның. Мысалы, Италияда ақын мен «шебер» деген сөз қатарласа жүреді екен. Әсілі, әуесқойға мұндай атақ берілмесе керек. Марқұм боп кеткен Түркіменбашы бір уақыттары Еуропаның классикалық музыкасын қажет етпей, Қордан өшіртіп тастаған болатын. Бүгіндері ол қайта қалпына келтірілді. Моцарт, Бетховен, Лист, Видальди, Чайковский, Рахманинов ән өнеріне қаншалықты керек болса, әдеби авторитеттер соншалықты қажет.Ең алдымен өзіңнің қай деңгейде екеніңді білу үшін, салыстыру үшін. Ол – үлгі. Баяғыда бір бала шеге қағамын деп бас бармағын бір емес, екі емес, үш-төрт рет ұрған соң, сол көріністі сырттай бақылап, шыдамы жетпеген бір шал-екең: «Қолыңнан келмесе, қоя сал!», – депті ренжіңкіреп. Әлгі қарияның осы сөзі бүгіндері қазақтың көптеген қаламгеріне қарата айтылғандай. Екі-үш кітабы жарық көрсе болды, қағаз-құжат жиып, белгілі бір бірлестікке кірсем деп асығу тенденцияға айналғалы қашан.Бірақ Біз сол адамдардың әдеби сауатын, білімін, қабілет-қарымын, дарынын, туындыларындағы көркемдік-эстетикалық құндылығын (егер бар болса, әрине) бағамдап, бағалап, бірнеше сүзгі – елек – ситодан өткізіп барып бір-ақ қабылдасақ жазуға деген жауапкершілігіміз бен оған қояр талабымыздың қаншалықты жоғары екенін аңғартар ек. Қазақ әдебиеттану ілімінің бастауында тұрған ғалым Қажым Жұмалиевтің «Әдебиет теориясын» парақтап отырғанда, мына бір жолдарға көзіміз түсіп кетті: «Гончаровтың «Обломов» атты романын алсақ, Обломов образы өз ортасының шындығына дәл, маңызы терең, тамаша үздік көркем образ. Ал сол романда оған қарсы қойылатын Штольцтің образы Обломовтан анағұрлым әлсіз, анағұрлым солғын. Романды оқып шыққанда Обломов өзінің мінез-құлық, іс-әрекеті, бойкүйез жалқаулығымен нақтылы тірі адамдай көз алдыңда тұрады. Штольц олай емес, өйткені жазушы Штольц образын жасауда аяғын шалыс басып алған. Ол Штольцті жаңа туып келе жатқан капиталистердің өкілі етіп көрсетті, сондықтан оны ағартушы, епті, өмірге икемді, қысқасы, жақсы, ұнамды образ етіп көрсетуге күш салады. Автор капиталистердің сол кездегі шындығына тән көп жайттарды терең суреттемей, қарпи шаншып қана өте шығады».Иә, Обломов – әлеуметтік-психологиялық һәм философиялық образ. Гончаров «Обломовы» орыс адамы мен сол кездегі Ресей жұртының тағдыры жөніндегі роман. Бұл – елдің шешімтал тұсы, патриархалды Русь орнына еуропаланған, капиталистік Ресей келгені туралы шығарма. Романда трагедиялық сәттер өте көп. Негізгі конфликт ескі және жаңа орыс қоғамы арасында өрбиді. Обломов ашық, емен-жарқын, ақжарқын, адал болумен қатар еріншектеу және ол елдегі осынау бір үлкен өзгерістен қорқақтайды. Обломовты көптеген әдебиет зерттеушілері «статикалық кейіпкер» ретінде қарастыратыны сондықтан болар. Ал, Штольц керісінше, ол – «Жаңа» Ресейдің өкілі. Пысық, епті, сөзшең, кейде өзімшіл, суыққанды, мейірімсіздеу.Обломов философтардың еңбектерін ақтарыстырып отырып өзді-өзіне: «Когда не жить?» – деп сұрақ қоюының басты себебі – ол Өмірде өз орнын іздейді, бірақ таппайды. Обломов идеалы сол баяғы тыныш, бірқалыпты тіршілік. Өте ырымшыл әрі секемшіл Обломов өзді-өзімен және мына Әлеммен ымырасыз күресте әркез жеңілумен қоса, өмірге аса дайын болмай шықты. Оның өлімі де аянышты. Қызметшісі Захар да сол бірқалыпты өмірге бой үйреткенадам. Обломовтың өлімі оған ауыр тиді. Андрей Штольц Илья Обломовтың антиподы. Дәл осы қос образ төңірегіндегі әдеби дау (Шекспирге қатысты секілді) әлі толастар емес. XXI ғасырдағы алаяқ Мавроди, ұлтшыл Лимонов, пысық Кашпировский, айқайшыл Жириновскийлер сол Штольцтың «ұрпақтары». «Жазушы Штольц образын жасауда аяғын шалыс баспаған», керісінше Ганчаров асқан болжампаздықпен оқырманға әркез «заманына қарай адамы» бар болатынын ұмытпауын өтінгендей, үндеу тастағандай әсерде боласыз. Шын қаламгер формацияларды сынамайды, ол сол уақытта өмір сүрген адамдардың әлгі формацияға қарай икемделгені, оған деген көзқарасы, заман мен құлқын құлына қалай айналғаны немесе дәуірден жоғары тұрғаны жөнінде жазады. Бұны неге айтып отырмыз?.. Егер де біреу әуесқой болса, онда оған «жазушы» деген атақты қиюдың өзі ұят болар еді. Өз жазғанына, бір басына жетерлік өз кемшілігіне, жалпы өзіне үлкен әдебиетшіге тән талғаммен, сынмен қарай білу де – деңгей. Бұл – өсудің, дамудың белгісі. Бұдан түйетініміз, кісінің өзіне деген талабы жоғарылаған сайын оның шығармашылығы да табысты болмақ. Біз бәрін пайда, түскен түсіммен ғана өлшеуге әдеттеніп алғанбыз. «Егер ақылды болсаң, неге кедейсің?» деген сауал іспеттес жебірей мақалын алғаш естігенде, тым қатқылдығына таң-тамаша қалуыңыз бек мүмкін. Дәл осындай критерий қазіргі қазақ әдебиетіне аса қажет боп тұр. «Егер мықты болсаң, неге әлсіз шығарма жаздың?» деген сұрақ Бәрімізге ортақ. Оның жауабын әлі іздеумен келеміз. Біреу тапты, біреу тапқандай болды, ал бәзбіреу маңайламады да. «Әуесқой екенсің, онда әдебиеттен аулақ жүр! Араны алатайдай бүлдірме, ластама, Бізге жаман ат келтірме, қараң жұғып жүрмесін. «Сөз өнерін» хобби деп ұғынсаң, одан да үйірме-клубқа бар…», – деп айта алатын ағайын бар ма екен, осы. Кезіндегі Шерханның Оралханды тапқанындай, талантты қаламгерлерді орталыққа тарту үшін алдымен әдебиетте жүрген, әдебиетті өзінің рухани меншігі санайтын, есептесең қос қол мен қос аяқтың саусағы жетпейтін әуесқойлардан құтылып, жаңа платформа жасалуы керек. Ол үшін ондаған жылды күтудің қажеті жоқ. Ең бірінші талапты күшейтпек қажет. Әуесқойлық – белгілі бір ұлттың әдеби потенциалын әлсірететін фактор. Бір өкініштісі, сондай дилетанттардың көптігінен асыл мен жасықты айыра алмай қалдық. Достоевский: «Адамдар әбден азғындаған кезде ғана әдебиетке ден қояды», – депті. Біз осы шындықпен бетпе-бет келдік.
Психологтар әуесқойлардың істі аяғына дейін бітірмейтінін, тұрақсыздығын, ойы табан астында өзгеретінін, белгілі бір мамандыққа аса адал болмайтындығын баяғыда-ақ дәлелдеген. Бұған қоса, ұлт тамырының соғысы мен оның жанайқайын есту үшін де қаламгерге айрықша талант, ең негізгісі өз ұлтымен тамырлас, тағдырластықты терең сезінетін өте сезімтал жүрек, суреткерлік және терең пайым-парасат керек-ақ. Әуесқой мен шын жазушының арасы суреткерлік пен образ жасауға келгенде ажырай бастайды. Әуесқой жазған дүние оқырман үшін әсері аздау, ешбір селт еткізбейтін, жалықтырып жіберетін, тартпайтын, жай әншейін сөз бен сөйлем жиынтығы ретінде қабылдануы заңдылық.
«Дилетантизм» латын тілінен аударғанда«delecto» қызығамын, әуестенемін деген мағына береді екен. Дилетантизм – әдебиеттегі әуесқойлыққа анықтама беретін ұғым. Қиюы үнемі табыла бермейтін мына қу тіршілікте кейде мерейің асып, ал кейде еңсең түсіп, не істеріңді білмей дағдарып, төтеннен келіп төріңнен жұлып алатын көп жағдаяттар, қоғамдағы сан түрлі құбылыс ақылыңды айран, ойыңды ойран етіп, тепе-теңдігіңнен айырып, теңселтіп жіберетін осынау мазасыз заманда бір қарағанда бәрі оп-оңай көрінеді. Жекеменшік баспалардың көптігі мен сүзгінің әлсіздігінен немесе мүлде жоқтығынан жолдан қосылғандар жазушы, поэзияны жалаң ұйқас деп түсінетіндер ақын болу сәнге айналды.Түрлі бірлестіктерге кіргісі бар «жазушылардың» қазіргі заман әдебиетінің концептуалдық жетістігінен қаншалықты хабардар екен?.. Жазушылық деңгейі ары кеткенде ортан қолдан сәл асатындар көркемдікке негізделген көрікті ойлы, кестелі сөзді кемел шығармаларды қалай жазбақ?! Ең басты сұрақ – осы. Жаңа есімдер немесе тасада жүрген таланттардың көбі кісілік, әділдік, адалдық жолымен өзін мойындатып, затын танытып үлгерді. «Асыл сөздің» не екенін, онда кімнің-кім екенін айқындап, терең талдап-танығанда таспадай тіліп, тарқата айтып бере алатын сыншы, әдебиеттанушы-ғалымдар баршылық. Жаңадан келген қаламгердің кітап-жинағын сондай бір топ талқылап, талдап, саралап, іріктеудің қажеттігі туып тұр. Өйткені, «Елулікке» не «Отыздыққа» ену үшін тек экономика мен ғылым ғана емес мәдениет, өнер, әдебиет те үлкен үдеден шығуы керек. Жабы көп болған соң нағыз жүйріктің те кей-кейде көзге түсе бермейтіні бар. Біреудің кесірі біреуге тигендіктен, пысықтар, ептілер алға озып, ал әдебиетке адал жандар сәл кешігіңкіреп қалатыны бар. «Алтын кездік қап түбінде жатпайды» ғой, дегенмен Тынымбай Нұрмағанбетов, Мархабат Байғұт, Тұрсынжан Шапай секілді қазіргі қазақ прозасының мықтылары уақытында бағаланса дейсің. Әр жазушы өзді-өзіне: «Мен әдебиетке не бердім және сол дүниелер ұлттық әдебиетіміздің қажетіне жарап жатыр ма?» – деген сұрақ қойса ғой. Сонда бәрі ап-айқын болмақ. Кубань Мемлекеттік университеті философия кафедрасының доценті, философия ғылымының кандидаты Сергей Кожевниковтың «Дилетантизм в искусстве и повседневности» еңбегінде былай дейді (мәтін өз мән-мағынасын жойып алмас үшін түпнұсқаны сақтай отыра беруді ұйғардық): «В обыденной речи использование понятия «дилетантизм» относится преимущественно к оценочным контекстам, где оно, как правило, приобретает негативный оттенок, характеризуя недостаток или даже полное отсутствие профессионального мастерства. Вместе с тем апологетическое отношение к дилетантизму обнаруживает себя на почве леворадикальных и нонконформистских идеологий, тесно связанных с «контркультурной» эстетической оппозицией». Ғалымның айтуынша дилетантизм «мәдени құбылыс» бола тұра, бастауын, генеологиясын сонау Ежелгі Грекиядан алады екен. Ол дами келе Италиядағы XVII маньеризмге ұласыпты. Ал XVII-XVIII ғасырдағы неміс әуесқойлары түрлі академиялар құрған-ды. Бірақ қалай болғанда да әуесқойлық қауіпті дүние. Дүниетаным үшін, өнер үшін, әдебиет үшін, ұлт үшін өте қауіпті. Қауіптілігі сонда, ол оба індеті секілді тез тарайды. Кезіндегі Еуропаны жайлаған обадан талайлаған адам опат болғанындай, дилетантизм де мемлекеттің өсіп-дамуына өзіндік кедергісін тигізетіні анық. Шала сауаттылар мен өз ісін дұрыс білмейтіндер, жай ғана бір нәрсемен әуестенетіндер қалайша қауіпсіз болмақ?.. Қорыта келе айтарымыз, әуесқорлар мыналар деп тізім жасауға қақымыз жоқ. Оларды екшейтін, іріктейтін әдебиетші әрі сыншы – Уақыт. Алайда, айта-айта ауыз талған соң: «Тауық сойса да, қасапшы сойсын!..» дегенге тоқтайды екенсің. Әуезов айтқан «шала Шекспирлер» мен «толмаған Толстойлар» талғамды құртып қана қоймай, өнерді өлтірмек. Біреу жазушылыққа кәсіп не мамандық, тағы біреуі хобби, ал біреу өнер ретінде қарайды. Шамасы, әдебиет адамның жеке қабылдауына байланысты дүние ме екен деген ой келеді. Қалай болғанда да, әдебиет әуесқойлардың нысаны емес, ол – өнер, ол – өмір, ол – биіктікке, Көкке ұмтылумен пара-пар ұғым…
Әлібек Байбол.
Для отправки комментария вам необходимо авторизоваться.