Әнуар Дүйсенбинов – 1985 жылы 1 маусымда қазіргі Жетісу облысы Қабанбай ауылында дүниеге келген, ақын, аудармашы, креативті продюсер. Орыстілді «Лиterraтура», Polutona, TextOnly, Soloneba, «Артикуляция», DOXA, Esquire, латыш тіліндегі – Satori, литва тіліндегі – Satenai, поляк тіліндегі – Helikopter, ағылшын тіліндегі – Asymptote, қазақ тіліндегі The Bilge басылымдарында шығармалары жарық көрген. Hayward Gallery үшін Slavs & Tatars ‘Samovar’ арт-тобының жұмыстарына рефлекция ретінде жазылған A Spectral Path in the Azure or Testimonies about Tea жинағы Лондондағы Ұлт­тық поэзия кітапханасының коллекциясына енген. Композитор Рүстем Мырзахметовпен бірге «Балхаш снится» жобасының авторларының бірі. 2022 жылы Алматыда «Рухани кенгуру» ат­ты тұңғыш поэзиялық жинағы жарық көрген.
Шығармашылығында ішкі күйзеліс, қайшылық және ізденіс басым. Өлеңі де, «Балхаш снится» тобындағы мәтіндері де тереңге жетелеп, жан тебірентетін нәзік сезімдерді дөп басады.
«Қазақ әдебиеті» газетінің оқырмандарына бейтаныстау ақын Әнуар Дүйсенбиновпен арамызда
болған сұхбат­ты ұсынамыз.

Поэзияның бәрі – андеграунд шығармашылық

– Қазақ­станда шығармашалық адамы болу дегеніміз не? Әсіресе қаламгер қауымының жағдайы қалай?
– Қазақшам әдеби көркем тілден алыстау болса да, қазақша жауап беріп көре­йін. Ақша туралы айтсақ, қазір шығармашылық деп аталатын «скилл» көптеген жұмыста қажет емес пе? Демек, жағдайы жақсы деп үміт­тенемін. Өзімнің де көп таныс-досымның арасында фотографтар, видеографтар, копирайтерлер, монтажерлер, аудармашылар, режиссерлер, костюмерлер және т.б. бар.
Әдебиетшілерге келетін болсақ, әдебиет­тен басқа жұмысы немесе шағын бизнесі жоқ бірде-бір адамды білмеймін. Одан ақша табу қиын. Кино үшін жазатын сценарийстер ғана жақсы табатын сияқты. Шығармашылық адамы болу жалпы адам болудан неге басқаша болуы керек?

– Кітап шығаратын жобаларға қатысыңыз бар екенін білеміз. Кітап нарығы туралы не айтасыз?
– Кітап нарығы туралы көп білімім жоқ. Мен – кітап жобаларының менеджерімін, бірақ біздің «Целинныйдағы» фокусымыз бөлектеу. Біз Қазақ­стан және Орталық Азия туралы академиялық білімі бар аудиторияға арналған кітаптар шығарамыз. Ақырындап жүріп жатыр. Осы және келесі жылғы жоспарымыз бойынша қазақша кітап шығаруға ерекше көңіл аударып, сол салада эксперимент­ті басылымдар шығаратын ниетіміз бар. Ол жұмысты Тілек Ырысбек пен Сафина Ақтай Мәдина Тлостанованың «Болмыс, білім және түйсік отарсыздығы» ат­ты кітабын қазақшаға аударудан бастадық. Бұл кітап өткен жылы жазда шықты, қазір «Меломан» дүкендерінде немесе біздің сайтымыздан алуға болады. Бізден басқа да көп жобалар дамып жатқаны анық. Әсіресе «Тентек» балалар әдебиеті баспасы сияқты салалық жобалар ұнайды. «Меломан» сияқты үлкен желілер қазақ­стандық авторларға және баспаларға көңіл бөле бастады. Бұрын оларға көз қырын да салмайтын. Бұл да жақсы өзгеріс деп ойлаймын.

– Бізде «андеграунд» әдебиет бар ма?
– Поэзияның бәрі дерлік «андеграунд» әдебиет деп ойлаймын.

«Үй күйі». Супертоптағы шығармашылық

– Музыкаға келсек, «Балхаш снится» туралы айтып берсеңіз…
– Мен үшін бұл жобада жазылған сөзді көп адамға жеткізу маңызды және музыка ол сөздің қабылдануына қат­ты әсер етеді деп сенемін. Қазіргі уақыт­та бұл медиумның кітапқа қарағанда әсері көбірек деп ойлаймын. Сондықтан жазушы болсам да, сөзімді музыкамен қуат­тандыру мен үшін маңызды әрі шынымды айтсам, қызығырақ.
«Балхаш снится» 2018 жылы Целинныйдың бағдарламасы үшін досым Рүстем Мырзахметовпен бірге ойлап тапқан перформанс ретінде басталды. Ол менің тоғыз мәтініме музыка жазды, біз оны сахнаға шығардық. Біріншіден, ол жерде көп маңызды адаммен таныстық, екіншіден, біз жасаған нәрсе альбом болуға лайық деп шештік. Qazaq indie қауымдастығы мен лейблінің өкілі Руслан Якупов ол альбомды сол лейблда шығаруды ұсынды. Сөйтіп, біздің алғашқы альбомымыз «Рухани кенгуру» пайда болды. Содан бері біз әртүрлі сахналар мен шараларда өнер көрсетіп жүрдік. Суретші Сәуле Дюсенбина «Рухани кенгуру» трегінің клипін жасап берді. 2022 жылы «ВЗРЫВ» деген екінші альбом шықты. Сол жылдың соңында Руслан осы лейблдің бірнеше музыкалық тобына, соның ішінде бізге де, Qazaq indie-дің туған күніне арналған бірлескен концерт­ті супертоп (супергруппа) болып жиналып ойнауды ұсынды. «Супертоп» сөзі алпысыншы жылдардың соңында пайда болды, ол кез­дері әртүрлі рок топтардың қатысушылары біргіп концерт қоятын болса, не бірігіп альбом жазса, сол сөзді қолданатын. Бізге де сол сөз ұнады. Қазір супертобымызда «Балхашпен» бірге samrattama, Steppe Sons, lovozero, dudeontheguitar бар. Біз музыкалық зертханада жиналып, дәстүрлі, электронды музыка, дыбыстық, вокалдық тәжірибелер мен поэзияны қамтитын бірлескен қойылымдарды дайындаймыз. Осылай үш концерт­ті ойнадық және қазір 23 наурызда өтетін төртінші концертке дайындалып жатырмыз. Біз оны үй тақырыбына арнап, үйдің жағдайы туралы бірлескен күй болатын концерт жасағымыз келеді, біз ол концерт­ті «Үй күйі» деп те атадық. Қалай болатынын көре жатармыз.

– Өзің жазатын музыкалық шығармалар туралы не айтасың? Өнердің айналасындағыларға түсінікті болуы мүмкін, бірақ көпшілікке бұл бағыт сәл түсініксіздеу. Музыкаңның ішкі құрылымы, атмосферасы бөлек.
– Негізі өзімнің музыкаға аса қатысым жоқ деп ойлаймын, себебі «Балхашты» алсақ, оны Рүстем жазды, концерт­терді айтсақ, мен тек мәтінді дауыстап оқитын артиспін. Оны музыкант деуге бола ма? Білмеймін, бір жағынан, болатын да сияқты, себебі мәтін де концерт кезінде де, альбомдарда да, жалпы, музыканың бөлігі болып тұр ғой.
Сондықтан «Балхаш снится» музыкасы туралы көп айта алмайтын шығармын, композитор емеспін. Бірақ бұл – Рүстем екеуіміздің тығыз байланысымыздан шыққан нәрсе. Рүстем – өте дарынды адам. Ол мені жақсы түсінеді және мен оған сенемін. Біздің ән жазу процесіміз былай жүретін: алдымен мен студияға келіп, мәтіндерді маған ыңғайлы және маңызды ырғақ пен интонацияда оқып беремін. Содан ке­йін ол өзі музыкасын жазып, маған жібереді. Мен оны үздіксіз тыңдап жүремін де, екеуміз қайта кез­десеміз. Енді мен сол музыканы тыңдап, үстінен қайта оқимын. Мәтін мен музыканың астасып кеткенін тыңдаймыз, бір жерін өзгертеміз, дауысты қайта жазып, қайта тыңдаймыз. Осылай бірте-бірте шығарма пайда болады. Музыканың ішкі құрылымы мен атмосферасы екеуіміздің музыкалық талғамымызға байланысты, осы жерде түсіністік болмаса, ешқандай жоба болмас еді деп ойлаймын.
Өзімнің музыкам дегенде ойыма мәтін жазу процесі де келеді. Себебі мен мәтін жазғанда оны жай оқу үшін емес, дауыстап оқуға арналғандай қылып жазады екенмін. Мәтіннің дыбысы мен үшін өте маңызды. Кейде тіпті мағынадан да маңызды. Себебі дыбыстың өзінің бейвербалды мағыналары да болады. Мысалы, музыканың қайғы немесе қуаныш екенін күйінен түсіне аламыз ғой, сол сияқты мәтіннің дыбысы да сондай күйді білдіре алады. Сондықтан кейбір мәтіндер сөзден тұрса да, оның мағынасы вербалды аядан тыс шығып кетеді.

– Шығармашылығыңа не әсер етеді?
– Бұл сұрақтағы әсерді шығармашылыққа көмектесетін әсер деп қабылдасам: музыка, кітап, серуендеу, достармен машинаға отырып алысқа бару, өзіме сұрақ қою, айналамды
мұқият бақылау, мейірімді болу, ішкі үніңді тыңдай білу, риза болу, ашық болу, өзіңе рұқсат беру, нәтиже туралы ойламау, тыныштық, оқшаулану және күшіңді алкоголь мен темекіге жұмсамау дейтін пункті бар жасқа да келіп қалдық (күлді).

Қазақша контентке ешкім келмейді

– Мен бұл сұрақты Қанат Омарға да қойғанмын. Қазақ­станда екі тілді шығармашылық орта бар. Бұл үрдіс әдебиет­те ғана емес, басқа да өнер саласында жүріп жатыр. Сенің ойыңша, қазақ ­әдебиеті деген қазақ­стандықтар жасаған әдебиет пе, әлде қазақтілді әдебиет пе? Бұрын мүлде бір-бірін біле бермейтін екі орта еді. Қазір жастар бір орта болып араласуға тырысатын әрекет­терді көріп жатамыз. Оның бір жобасын өзің де жасадың. STYQ туралы айтып отырмын. Тағы бір сұрақ, осы екі орта бір ортаға айнала ма, әлде қалай?
– Мысалы, мен өзімді қазақ ақыны деп санаймын. Қазақ әдебиеті деген қазақ жасаған немесе қазақ тіліндегі әдебиет шығар. Бірақ «қазақ» және «қазақ­стандық» деген екі ұғым да заңды деп ойлаймын. Сондықтан Қазақ­станда жасалған басқа тілдегі әдебиет­терді «қазақ­стандық әдебиет­тер» деп айтуға болады. Одан басқа, Ресейден тыс жасалған орыс тіліндегі әдебиет­ті академиялық тұрғыда славистер «русофон әдебиеті» деп те айтады. Ол сөз де бола берсін. Бұл аса маңызды нәрсе деп ойламаймын. Маған қызығы мен маңыздысы, ол – әдебиет­тің ұлты емес, энергиясы, мағынасы, құндылығы, қоятын сұрақтары, көрсететін кеңістіктері, жетелейтін армандары. Нақтылап айтсам, мен үшін әдебиет­тің ұлт­тық мазмұны емес, мағынасы маңызды.
STYQ-тағы аударма жобамыз жақсы болды, иә, бірақ ондай жобалардың осы екі ортаның қосылуына ықпалы әлі аз деп ойлаймын. Мүмкін көбірек жоба керек, мүмкін екі жақ та екі тілді бірге меңгеру керек, тек қазақтар орысша сөйлемей, орыстілділер де қазақша сөйлеуі керек. Жауабы жоқ. Ондай жобаларға көп ақша, уақыт, күш кетеді. Бірақ тағы бір байқағаным, көп адам мәдени орталық пен әртүрлі галереялардан қазақша контент сұрайды, ондай контент болмаса, сынға алады. Ал қазақша контент жасағанда ешкім келмейді. Сонысы қызық. Тілек пен Сафина аударған Тлостанованың кітабының сатылымы басқа кітаптарға қарағанда өте аз.
Негізі, қайтсек те бір ортамыз ғой. Ол мәдени процестерден білініп тұрады. Мысалы, жақында Ресейден көшіп келген Кеша Башинскийдің жаңа қойылымына барып келдім. Онда менің және бірнеше қазақша жазатын авторлардың мәтіндері, суретші Баха Бубиканованың видеосы, Алмагүл Меңлібаеваның фотосурет­тері және т.б. қазақ­стандық шығармалар қолданылды. Спектакль мәтіні – негізінен, орысша, бірақ арасында қазақша сөздер де бар және мен үшін ең қызық жері – қазақша субтитрлер. Оның ерекшелігі – бұл субтитрлер сахнада болып жатқанның аудармасы емес, оны толықтыратын пікір ретінде жүріп жататыны. Сонда бұл қойылым осы екі тілді ортаның репрезентациясы болғысы келіп тұрғандай екі тілге де бірдей маңызды рөл беріп тұр. Өйткені қазақша білмесең, ол субтитрлерді түсіне алмайсың, оны түсінбесең қойы­лымның маңызды бөлігін түсінуден ләззат ала алмайсың.

– Мен білсем, аударма, шығармашылық жоба жасайтыныңыз бар. Қазіргі жобалар, аяқталған және болашақтағы жобалар туралы айтсаңыз…
– Аударма жасамағаныма көп болды. Оған көп уақыт кетеді, соңғы кез­де уақыт таба алмаймын және менен жақсы аудармашылар жетерлік. Ке­йінгі кез­де маған аударма бойынша жазатын адамдарды басқа аудармашыларға жіберемін.

– Қазір өзіңізбен қатар, болмаса жас ақын-жазушылардың қайсысын атап өтер едіңіз?
– Жас болғанда білмеймін, менің жасым отыз сегізге келіп қалды. Кезінде көп өлең оқитынмын, ке­йінгі кез­де одан қол үзіп барамын. Сондықтан нақты есімдерді атамай-ақ қояйын. Ол өтірік болып қалар. Бірақ кейде қазақ­стандық әдебиет­те не болып жатқанын көру үшін daktil.kz журналына барамын. Онда екі тілде жаңадан шыққан дүниелерді оқуға болады, ай сайын шығады. Бірнеше есім керек болса, көп музыка тыңдап жүрмін. Заманауи қазақ музыкант­тардың ішінде мен үшін ең маңызды артистер Mamer және Saadet Turkoz, екеуі де Қазақ­станда тұрмайды. Жаңадан шығып жатқан және осында тұратын қазақтілді артистерден ti ti, byr kyz, kezen (кезең), Arshat-тарды айта аламын. Kokonja деген артистің badik (бәдік) альбомы. Экспрериментальді композитор және скрипкашы Ғалия Бисенғалиеваның Aralkum және Polygon альбомдары. Қобызшылар Тоғжан Қаратай мен Раушан Оразбай және Қырғыз артисі Zere-нің Men Kaidamyn альбомы.

Сұхбат­тасқан –
Абзал СҮЛЕЙМЕН