Өз-өзімізбен оңаша қалуға мүмкіндік бермейтін өзімшіл уақыт пен мазасы қашқан тірліктен бас сауғалап, су жағасындағы серуенге арналған жолда терең тыныс алар таза ауа іздеп келемін. Айналаны қараңғылық торлап, кешқұрым сәтті тұнық түн құшағын аша қарсы алып тұр. Қара көрсеткен адам аяғы аз. Сәл алыста қол ұстасқан екеу кетіп барады. Қарсы бетте орыс әйел күшігімен жүр. Әнеубір жерде қалпақты кісі су бетінен көз алмай, орындыққа өзі ғана жайғасыпты. Бұл көрініс көз алдыма адамзатқа ортақ картинаны елестеткендей: біреу досын, біреу итін, енді біреу жалғыздығын серік еткен.Осы оқиғадан кейін санамның саңылауын түрткен қаңғыбас ойлар маза бермеді. Шын мәнінде біз бәріміз бір-бір жалғыз емеспіз бе? Жалғыздық деген шынайы сөзден неге қорқамыз? Неге мойындағымыз һәм естігіміз де, ауызға алғымыз да келмейді? «Адамның жан сезімінің барометрі» ақындар, «инженері» болып саналатын жазушылар қауымы жалғыздық тақырыбын қаншалықты, қалай қаузап жүр? Ескі сүрлеуді тастап, жаңа бағытта жол тауып кеткен қаламгерлер бар ма? Кейіпкерлер жалғыздығынан өз жалғыздығымызды іздейтін немесе кезіктіретін сәттер жиі ұшыраса ма? Қолыма қалам алдым…

І. Алғысөз орнына
Шар тәріздес екенін әлдеқа­шан ғалымдар дәлелдеп кетсе де, өз көзімізбен көріп, куә болма­ған, осы күнге дейін «расымен до­ма­лақ па?» деген таңданысы­мызды жа­сыра алмайтын Жер-Ананың саясында қаншама мың-мил­лиард адам өмір сүріп жат­қаны кімге болса да қызық. Күллі жаратылыс ішінде ақыл мен сананы меншіктеп, оны өлшеулі күндері һәм санаулы сағат­тарының пайдасына жұм­саған адамдардың әр­қайсысының жолы – бөлек, тағдыры – түрлі. Сол алуан түрлі тағ­дырға құрыл­ған өмір сах­на­сының кейіпкерлері (біздер) қан­шалықты көп болға­нымен белгілі бір дәрежеде жал­ғыз­дыққа ие. Габ­риэль Гарсия Маркесше айт­сақ «кез келген жан өз-өзін бел­гі­лі бір деңгейде жалғыз сезі­не­ді».
Жер бетіне алғаш рет адам ая­ғы тиген уақыттан бастап жал­ғыз­дық ұғымы да көлеңке еле­сін­дей ілесіп келеді. Оның өлшемін еш­кім бағамдап, шегіне жеткен емес. Және бұл келер уақыттың еншісі деп те айта алмаймыз. Мұ­ның сырын «адамзат баласына ортақ мәңгілік сөз» деген қа­ғи­даның аясынан іздегеніміз ләзім. Жал­ғыздықты адам дүниета­ны­мы­нан бөліп немесе кей адам­дар­ға ғана тән құбылыс ретінде са­науымыз әлемдік һәм адам­зат­тық мәселе (проблема), әрі қа­те­лік болар еді. Бүгінгі жаһан­дан­ған заманның өмір сүрушілері жалғыздық ұғымының кеңістігін тарылтып тастағандай. Әркім өз жал­ғыздығын әлеуметтік пробле­масымен шатастырып жүр. Же­тім­дік пен жалғызбастылық, дос-жарансыз өткен сәт пен қарт адамның күйі, әрине, жалғыздық тақырыбымен мазмұндас. Бірақ аталған дүниелер мәңгілік емес, уақытша. Ал бір-екі күндік жал­ғыз­дық біз қозғап отырған адамзат жалғыздығының өлшеміне сый­майды, шегіне жетпейді.
Ғалымдардың «жалпы адамзат баласының когнитивтік сана­сында әрдайым түпкілікті орын тепкен психикалық қалып-құ­бы­лыстың бірі – жалғыздық» де­ген пайымына сүйенсек, оның тал бесіктен жер бесікке дейінгі жа­нымызбен бірге жасайтын бей­несіз ақиқат екенін біле түсе­міз. Бірақ бұл пікірді адамзат, со­ның ішінде жекелеген адам­дар­дың саналы түрде ұстанбай­тыны байқалады. Неге? Жалғыз­дық­тың түрі, яки түсі жоқ. Және оны жақсы не жаманға жатқызып, көр­ген жерде қашуға, сезген кезде қорқуға болмайды. Белгісіз тылсым күштің (Құдайдың) бұй­рығымен болатын өлімді қалай қабылдасақ, жалғыздық ұғымына да нақ сол өреде салқын­қан­ды­лық­пен қарағанымыз жөн. Осы тұста күллі адам атаулыға ба­ғыт­талар сөз: адамзатқа қа­тыст­ы мә­селеге (Өлім мен Өмір, Жал­ғыз­дық) үйдегі терезенің жақ­тауы­нан қарамай, үкімі жүр­мей­тін түсініктерге өзінше ше­шім шы­ғаратын пенделіктің тұ­сауы­нан арылып, адами көз­­­­қарасқа ие бол­сақ, сүрер өміріміз сәл де бол­са жеңілдер ме еді…
Қоғамдағы адамдардың жал­ғыздық хақындағы ойы бір жерден шықпауынан болар, оны біреу дос тұтса, біреу қас көреді. Аме­ри­­кандық зерттеушілердің «жал­ғыздық адамның шығарма­шы­лық қабілетін арттырып, ойлау қабілетін жақсартады» деген қоры­тындысына қарап, адасқан жалғыздығымызды іздеп кетердей күйге түсеміз. Анығында жалғыздық ешкімге өзін іздет­кіз­бейтін шындық. Ол тек сезіну мен мойындауды ғана қажет етпек. Ал бұл әрекеттерді орындай алмаған жағдайда жанымыздағы жалғыздығымыздың бетін шаң басады. Ақырындап адамдық кейпімізден алыстай бастаймыз. Түсінігіміз түрленіп, ақиқа­тын­да адамға ұқсамайтын адам бо­лып шыға келеміз. Осы маз­мұн­да өмір сүруге де болады. Жал­ғыз­дықтың формуласын ше­ше алмау – жарық дүниедегі ба­қытты күн­дерді соңына жа­қындатпақ емес. Тек адам ре­тінде адамзаттық тәм­сілді тар­қата алмағанымыз, қала берді тү­сінуге ұмтылмаға­нымыз өкі­нішті болмаса.
Адамның адамдығының бір бел­гісі – жалығу. Уақыттың қоңы­рауы соққанда күнделікті шаруа мен ұйқыдан, ешқашан жетпейтін ақшадан, түбі жоқ жазу­дан, дос пен туыстан, әйел мен баладан, қала берді өмір сүру­ден жалығатын сәттер болады. Өмірдің осындай өліара ша­ғында адамның күйбең тір­ші­ліктен қашып, медет тұтар мекені – жалғыздығы.
Альбер Камюдың осы тура­сын­дағы айтқан ойы («Адам о бастан жалғыз, ол өзінің ойы мен сезімдерін өзі ғана түсіне алады, жалғыздықтың бастауы – адам­ның өзінде») тоғыз рет толғанып жазған сөзімізге тұздық бола алатындай. Десек те, бір нәрсені ұмытқан сияқтымыз: адамзатқа ортақ кез келген ұғым баршаға бірдей түпкі мағынасында жет­пейтіні хақ. Әр халық өз ұлттық менталитеттеріне сүйене отырып қабылдамақ. Бұл халықтық қасиет жалғыздық тақырыбында да роль ойнайды. Мәселен, «жал­ғыз­дық – тек Құдайға ғана жарас­қан» дейтін діни наным-сенім­мен астасқан қазақы та­ным-түсінік біз шертіп отырған «күйдің» маңы­на жуықтайтын да мағына бермейді. Аталған нақыл қазақ қоғамында тәрбиелік мәнге ие болып, адамзат жалғыздығымен мазмұндас, әйтсе де үндес емес.
Адам жалғыздығын мойындап, оңаша қалған кезде «ішкі менімен» тілдеседі. Жүректің дүр­сілі ғана естілер тыныштықта екеуі ғана. Неше жылғы жиналып қалған жауапсыз сұрақтар мен адамдар шешімін таппаған рухани мәселелер ортаға салынады. Ой қазаны бұрқ-бұрқ қайнап жатыр. Қожайыны мен оның «ішкі менінің» қайсысына қандай ой берерін білмей дал. Небір да­ныш­панның аузына түспеген сөз­дер айтылады. Бір-бірінің сұра­ғын, яки жауабын түсінбей қалу, қайталап айту деген жоқ. Дауыс көтеріп, жаға жыртысып та әуре болмақ емес. Арада үнсіз­дік­тің баяу симфониясымен сүйе­мелденген ізгілікті диалог ор­найды.
ІІІ. Әлем һәм қазақ әдебиетіндегі жалғыздық сарыны
Адамға жалғыздық серік: кейіп­кер де жалғыз. Өн бойымыз нендей күй кешіп, түрлі адами құ­былысқа немесе рухани аш­тыққа тап келіп жатса да ол әдеби шы­ғармада көркем сөздің қалы­бына құйылып, орамды ойдың өл­шемінде өрілмек. Мұның жал­ғыз, айнымас себебі: әдебиеттің арқауы – адам. Қоғам сауаттану кезеңіне жақындап, әдебиеттің алғашқы парақтары ашылған сәттен бастап жалғыздық түсінігі хатқа түсе бастаған болатын. Зерт­теушілердің пікірлеріне жүгін­сек, мынандай ой түйеміз: адам­зат жалғыздығының сырына үңіліп, мұңын іздеген жалғыз қауым болса, олар – ақын-жазу­шылар. Өз жалғыздығын «шы­ғар­машылығым» деп санайтын қалам ұстаушылар көп жағдайда өмір сүріп отырған ортасынан жырақ жүргенді құп көретіндей. Философиялық тұрғыдан зерделер болсақ, К.Маркс «отчуждение» деген терминге «адамның әлеу­меттік топтан бөлектенуі» деп анықтама береді. Бұл біздің тілімізде жатсыну мағынасында қол­­данылып жүр және шынды­қ­тан да алыс емес. Неге десеңіз, өмірде ұлы адамдардың өзі жал­ғызсырап, өмір сүрген қоғамын жатсынып өткен. Айталық, Абай да, Шоқан Уәлиханов та, Шың­ғыс Айтматов та, Достоевский де, Лермонтов та, Пушкин де жал­ғыз­дыққа куә болғандарын ең­бектерінде сипаттайды. Мәселен, жастайынан ағайынның боса­ғасында қиыншылық көріп өскен, жетімдіктің зарын тартқан жас бала, болашақ жырау Ақтам­берді былай деп толғайды:
…Атадан алтау туғанның
Жүрегінің бастары
Алтын менен бу болар.
Атадан жалғыз туғанның
Жүрегінің бастары
Сары да жалқын су болар,
Жалғыздық, сені қайтейін!..
Шығармашылық адамына жиі кездесетін жалғыздық пен оқ­шау күйдің халық мойындаған қаламгер бойынан табылуы – барша талант иелеріне тән ортақ қасиет пе дейміз. Қалың елдің ор­тасында отырып-ақ «моласындай бақсының, жалғыз қалдым, тап шынымдағы» хакім Абайдың басындағы жалғыздық та осының дәлелсіз ақиқаты болса керек. Орыстың Пушкині де ақын боп жа­ралған соң жалғыздықтың қамытынан қашып құтыла алмапты. («Поэт, ты – царь. Живи один…»). Жалғыздық концептісі – Мұхтар Әуезовтің «Қорған­сыз­дың күні», Әбіш Кекілбайұлының алғашқы әңгімелерінің бірі – «Аш бөрі» мен «Аңыздың ақыры» ро­маны және өткен ғасырдың ал­пысыншы-жетпісінші жылдары әдебиетке араласқан буынның көбіне тән құбылыс десек, расқа айналардай.
Әлем әдебиетінде жалғыздық та­қырыбына басқа халықтармен салыстарғанда әлдеқайда жоғары деңгейде баға берген және оны кейіпкерлер бойынан түрлі тә­жірибелерге барып, тәсілі мен әдісін құбылтып көрсеткен – жапон әдебиетінің өкілдері. Юкио Ми­симаның «Алтын ғибадат­ха­на­сынан» бастау алар Рюноскэ Акутагаваның, Ясунари Каваба­та­ның кейіпкерлері жалғыздық образының шығармадағы ролін ше­берлікпен орындап шығады. Жал­ғыздық тақырыбына мақсат­ты түрде емес, еріксіз баратын ав­торлар да бар. Бұл көбіне қа­лам­­герлердің шынайы өмірімен тікелей байланысты болып жатады. Анасының жынданып өлге­ніне куә болып, ғұмырының соңы­на дейін сол қорқынышпен өмір сүрген Оноре де Бальзак сөзіміздің айқын дәлелі. Жапон әдебиетінің біршама жазушы­лары да осы санатта және жазған­да­рын оқып отырып шығарма­шы­лыққа өмірден өш алу үшін келген бе дейсіз.

---

ІІ. Диалог.

Адам:
– Адам баласына тіл қатуға зауқым жоқ.
«Ішкі мен»:
– Жалғызсың.
– Қашаннан бері?
– Әлімсақтан солай болатын.
– Саған сенейін бе?
– Басқа амалың бар ма?
– Жоқ… сен кімсің?
– «ішкі меніңмін».
– Сонда өзімсің бе?
– Жалғыздығыңмын десем де болады.
– Сезінбеппін…
– Нені?
– Сені.
– Еркің жібермеді.
– «жалғыз» деген сөзді өзіме телігім келмеді…
– Сенің қалауыңды кім сұрады?
– Ешкім…
– Адам боп жаралдың, демек жалғызсың!
– Бала-шағам ше?
– Жалғыздық екі адамға ортақ емес.
– Мүмкін емес…
– Мүмкін емес, бірақ ақиқат.
– Даусыңды неге қазір ғана естіп тұрмын?
– Сенімен тілдескім келмеді.
– Неге?
– Жалған өміріңде мені іздеуге уақытың болмады.
– Қу тіршілік…
– Бос сылтау.
– Иә…
– Мойындағаның ләзім.
– Сенімен мен ғана кешігіп кездесіп отырмын ба?
– Сенің қатарың көп. Бірақ…
– Бірақ не?
– Мен туралы көп ойлайтындар да бар.
– Қызық… кімдер болды екен?
– Жазушылар.
– Қиялилар ғана десейші…
– Сеніңше солай, меніңше сендермен салыстырғанда сау адамдар.
– А-а-а…
– Қаш!
– Қайда?
– Жалғыздығыңа.

---

Жоғарыда айтылған ой тол­ғамдар, образдар жүйесі XX ға­сырда дүниеге келген экзистенциализм атты әдеби, әрі фи­ло­софиялық ағыммен сарындас. Мән-мағынасына тоқталсақ, эк­з­ис­тенциализм (лат. «экзистенция» – «өмір ағыны») фи­лосо­фия­лық, әдеби тұжырым ретінде 1941-1945 жылдардан кейін қа­лыптасты. Оның негізгі өкілдері – М.Хайдеггер, К.Ясперс, Жан Поль Сартр, Г.Марсель және А.Камю, т.б. Рухани ағым ретінде қалыптасуы М.Унамуно және Ф.М.Достоевский шығармалары­нан бастау алады. Экзистенциалистер жүйесіз қалыптағы адамдар тағдырын дүние деп біледі. Ал адамдар бір-бірімен бірігуі мүм­кін емес, әркім Өлім алдында же­ке. Экзистенциализмнің бірін­ші сапында тұрған Хайдеггер: …«Адам – қоршаған дүниенің жалғандығын, жалаң иллюзияға толы баянсыздығын түсінгеннен кейін ғана, өз өмірінің шынайы мағынасын ашады; сол кезде ол өмір дегеннің өзегі үзілмес, біт­пес-таусылмас «бақилық қор­­қыныш», «мазасыздық» және үрей­ден құралатын ма­ғы­насыз тір­шілік екендігін түсі­неді…» де­ген концепцияны ұс­тан­-ған.
Жалғыздық әдебиеттің де мәң­гілік тақырыбы. Бүгінгі уа­қытқа дейінгі қазақ әдебиетіндегі жалғыздықты ту еткен шығар­малардың бәріне бірдей деңгейде баға бере алмаймыз. Кез келген қаламгердің ой өресі, жазу стилі мен қалам алысы өзгеге ұқсамауы мүмкін. Мысалы, қазіргі прозада жалғыздық тақырыбы он автор­дың онында да кездеседі. Бұл, бәлкім, заман қысымы мен қо­ғамның бет-бейнесінен болар. Десек те, он қаламгердің жалғыз­дық деп жазғаны әлеуметтік проб­леманың маңайынан аса ал­май жататыны бар.Мұндайда «дауыл алдындағы тыныштық бол­са екен» дегенді жұбаныш көре­міз.

---

Уақыттың қоңы­рауы соққанда күнделікті шаруа мен ұйқыдан, ешқашан жетпейтін ақшадан, түбі жоқ жазу­дан, дос пен туыстан, әйел мен баладан, қала берді өмір сүру­ден жалығатын сәттер болады.
Өмірдің осындай өліара ша­ғында адамның күйбең тір­ші­ліктен қашып, медет тұтар мекені – жалғыздығы.

---

Қазір қазақ прозасында жал­ғыз­дық идеясымен жазылған бір­неше шығармаларды іріктеп, қол­ға алып көрдік. Нұрғали Ораз­дың «Түнгі жалғыздық» атты шағын әңгімесі көзіме түсті. Шы­ғарманы оқығаннан кейінгі айтар сөзіміз мынау болды:
«Түнгі жалғыздық»…
Бұл әңгіменің негізгі кейіп­кері адам емес. Жануар да емес: Жал­ғыздық.
Басқа шығармалардағы кейіп­­керлер сықылды жүреді, жү­гіреді, күледі, қамығады, бас­ты­сы сезіне алады. Нұрғали Ораз­дың аталған әңгімесінен адам кейпіндегі жалғыздықтың бүгінгі қоғамға, қала тұрғын­да­рына деген көзқарасын байқадық. Әлқисса…
«Түнмен бірге ере келген Ты­ныш­тықтың жетегінде Жалғыз­дық бар еді». Ты­ныштық пен Жал­ғыздыққа жан бітіріп, адам­заттың сезімдік құбылысына арнал­ған әңгіме осылай бас­талады. А.Че­хов­тың қысқалық концепциясына келетін шығарма­дан ұзын-сонар баяндау мен түсініксіз оқи­ғаларды кездес­тір­медік. Әңгі­ме маз­мұны кейіптеу арқылы жасалған екеу (Ты­ныштық пен Жал­ғыздық) мен тірі кейіпкерлер: әнші келіншек, мас адам және қарт кісі арасында өрбиді. Шы­ғармашылық аудиториясы – қала. Жазушының «бала-жалғыз­дығы» портретсіз емес: «Ол өзі бір қол-аяғы шидей, басы қазандай, бадырақ көз, арық балаға ұқсай­тын-ды». Осы тектес түс мотиві мен әңгіме ішіндегі әңгіме тәсіл­дері маңызды роль ой­намаса да түр­лі-түстілік өң бе­ріп тұрған­дай.
Автордың өз стилі бар: оқи­ғаның қашан бітерін немесе қа­лай жалғасын табарын болжап біле алмайсыз. Кез келген тұстан бұрылып кетіп, яки тоқтай қала­ды да, қайта сол оқиғаға ың-шың­сыз оралмақ. Осыдан кейін құры­­лысы күрделі жанрдың әдіс-тәсілін еркін меңгергенімен қоса қысқалыққа, дәлдікке апарар жолды жақсы біледі-ау деп ойла­дық.

---

Адамзатқа қа­тыст­ы мә­селеге (Өлім мен Өмір, Жал­ғыз­дық) үйдегі терезенің жақ­тауы­нан қарамай, үкімі жүр­мей­тін түсініктерге өзінше ше­шім шы­ғаратын пенделіктің тұ­сауы­нан арылып, адами көз­­­­қарасқа ие бол­сақ, сүрер өміріміз сәл де бол­са жеңілдер ме еді…

---

Әсірелеу, сарказм, гипербола секілді көркемдік компоненттерді көп қолданбаса да, кейіптеу мен диа­логты сәтті ойнатқан. Әнші келіншектің терезеден көз салып тұрған Жалғыздыққа айтқан сөз­дері жалғыз жанның ішкі мұң мен зарынан хабар беріп тұрған­дай:
– Мүмкін, сен сол кездің өзін­де-ақ мені торуылдап жүрген бо­ларсың?!
Автор жалғыздықты адам қы­лып жүргізгенімен, сөйлет­пейді: ым-ишарамен ғана шектеген. («Жалғыздық болса, қайта-қай­та басын шайқады»). Жал­ғыздыққа тиесілі сөздерді өз атынан баяндап, шығарманың басты тетігін өзі ұстап отыр. Бәл­кім, бұл авторлық ұстанымға сая­тын шығар. Бірақ оқырманға әсерлі болуы үшін диалог үстінде Жалғыздыққа адамзаттың айыбын айтқызуға болар еді… Әйт­песе, Жалғыздық шығармаға үн­сіз кіріп, үнсіз кеткендей күй ке­шіп тұр. Кейіпкерлерге есім қою­да да айтарлықтай фило­со­фиялық астар таба алмадық.
Автордың сөз қолданысында кейіптеудің жұрнақтары жиі бай­қалады. Қимылсыз терекке адам­дық бейне салып тұруы сөзімізге дәлел. («Тротуардың жиегіндегі қа­ра ағаштардың бірде-бір жа­пырағы жоқ, сидиған-сидиған бұтақтарын көкке қарап жайып, Алла Тағаладан медет тілеп, жалбарынып тұрған сияқты…»). Оқи­ғалар тізбегін баяу бере отырып, әңгіменің идеясы мен автор сө­зін мазмұннан тыс қалдырмай­ды. Мәселен, «Бірақ олар Жал­ғыз­дықтың не екенін біле ме екен…» деген сауалдың күллі әлем жұртшылығына бағыт­тал­ған автордың жанайқайы екенін Сіз сездіңіз бе, оқырман? Ал шы­ғарманың нүктесін қойған «Кө­ше кезіп, әркімнің жүзіне бір жаутаңдап қарап жүрген Жалғыз­дықты ол да танымады…» сөй­лемі­нен жалғыздықтың қазіргі адам танымындағы маңызы һәм ролін нәзік иіріммен астарлап жет­кізіп тұрғанын ше?
Әлемдік деңгейдегі рухани мәселені қаузаған туынды маз­мұ­нындағы автор жұмбағын ше­шуге ұмтылуымыз қалыпты әде­би үдеріс секілді. Яғни әңгіме пси­хологиялық параллелизмнің ерек­ше көрінісіне ие. Біз мұны үш­тік тұлғасында былай тар­қат­тық: орта жастар шамасындағы ән айтқан келіншектің жал­ғыз­дығы – әлеуметтік жалғыздық, кө­ше бойындағы мас адамның жал­ғыздығы – рухани жалғыз­дық, ал қарт кісінің жалғыздығы – саналы түрде болатын жал­ғыз­дық.

---

Түйін:

Жалпылық мәндегі жалғыздықтың ғұмыры тым ұзақ.
Ол – қылқалам ұстаған суретшінің салынбаған суреті, ақынның айтар мәңгілік жыры мен жазушының жазар мәңгілік сөзі. Жалғыздық концепциясын тануға және оны халыққа насихаттауда психологтар мен философтардың ғана емес, «ардың ісімен» айналысып жүрген қаламгерлердің де үлесі бар. Тіпті, сіз ойламаған дәрежедегі адамзат руханиятына арналған өлшеусіз еңбек болуы да мүмкін. Шығармашылықта ұлтқа бөлінбейтін және адамзаттық мәселеге қозғау салар әдебиетіміз болса, жер бетіндегі ең бақытты халық біз болар едік…

Маржан ӘБІШ.