Кешегі қарт КазГУ-дің…
Бүгінгі әл-Фараби атын­дағы Ұлттық университеттің бо­сағасын аттаған сайын бойым­ды әлдебір діріл кезіп, ал­пыс екі тамырымды толқу се­зімі билейді. Қас-қағым сәт ішінде осыдан жарты ға­­­сырдан астам уақыт бұ­рын­ғы бозбала күніме қайта орал­ғандай күй кешемін… Әр келген сайын осындай ахуал үстінде боламын…
Шамасы, осынау сезім мен осынау ахуалды оятқан те­біреніс төркінінде өткенді аңсау ғана емес, бүгінге деген құрмет пен ертеңге деген се­німнің де қоса жатқаны анық…
Аңсау құлын-тайдай те­бісіп қатар өскен құрбы-құрдастарыңды, ұстаз­­да­рың­ды көз алдыңа қайыра бір елестетіп, сағыныш әле­мі­не жетелесе, құрмет төр­кі­нінде білім мен ғылымның, әдебиет пен өнердің сырлы, сұлу кеңістігіне алғаш алып шы­ғып, қабырғамызды қа­тайт­қан, ойымызды орнық­тырған «альмаматрға» деген ықыластың жатқаны шү­бә­сіз. Ал сенім төркінінде өт­кен мен бүгіннен бастау алар ұлт ертеңі мен ел болашағына деген арман-ойлардың жат­қаны күмәнсіз…
Бір кездері өзім қабыр­ға­сында жүріп, тәлім-тәрбие ал­ған, білім мен ғылымның тұнығынан сусындаған КазГУ туралы ойлаған сайын осы­нау оқу орнына қатыс­­-
та­ры бар он-сан замандаста­рым­­ның арасынан Универ­си­теттің қазіргі ректоры, Ұлт­тық Ғылым академиясы­ның академигі, ғылым док­то­ры, профессор Ғалым­қайыр Мұтанұлы Мұ­та­­нов­тың есімі ал­ғашқылардың бірі болып тіл ұшына оралады.
Өйткені…
Ғалымқайыр Мұтанұлы Уни­верситет тізгінін қолы­на ал­ған жеті жыл ішінде ару Алматының осы бір сұлу тө­рі­не жайғасқан жоғары оқу орны адам танығысыздай өзгеріп, жасарып, жаңғы­рып, замана талабына сай жұ­мыс істейтін білім орда­сы­на айналуы үшін орасан күш жұмсады. Ол өзіне дейін­гі қазақтың қазыналы азаматтары мен парасатты тұлғалары басқарған білім төріне «мазмұнына көркі сай» игілікті дәстүрлер мен жаңалықтарды көптеп енгіз­ген «новатор басшы», «ты­ным­сыз ректор» атанды. Оң­түстік астананың бренді іс­петті Алматы шаһарының оң­түстігіндегі «КазГУ қала­шы­ғында» осы бір қысқа мер­з­ім ішінде алуан түрлі сұлу ғимараттар бой көтерді. Уни­верситет замана сұраны­сына жауап берер соны тех­но­логиялық үлгідегі қосал­қы оқу лабораторияларымен, оқу кабинеттерімен, кітап­ха­на залдарымен толық­ты…
Міне…
«Сырт көз – сыншы» дей­­тін халқымыздың ежелден келе жатқан есті сөзіне ден қойсақ, алып қалашықты ерінбей-жалықпай аралауға кемінде жарты күнін арнаған әр­бір жақсыны бағалап, жаңа­ны көре білер жанкүйер жан­ның сезінер, аңғарар уни­верситет жаңалықтары ұшан-теңіз.

Өз басым, осы оқу орнының ана ғасырда қалып бара жатқан ай­­­лары мен жылдарының кө­зін­дей бол­ған «ақ самайлы» түлек­те­рінің бі­рі болғандықтан, КазГУ өмі­­рін­­дегі әрбір өзгерісті қа­да­ға­лап жүре­мін. Маған негізін академик Өмір­бек Арсанұлы Жолдас­бе­ков қа­лаған осынау алып қа­ла­шық (өзім аудиторияларында дәріс ал­ма­сам да) ерекше ыстық… Әрине, әр жылдарда басшылық жасаған әр ректордың Университет қа­быр­­ғасына қалдырған өз қол­таң­басы, өз өрнегі, өз ізі бар… Ға­лым­қайыр Мұ­­танұлы – сол өрісті тұлғалардың өр­­кенді жалға­сы. Бұл – менің ғана ойым­­ды қозғап, көңі­ліме қанат бі­­тірген жеке адам­ның пікірі емес, бе­рісі білім беру са­ласына саналы ғұ­мырларын ар­нап келе жатқан бе­делді, білікті ма­ман иелерінің, әрі­сі қазақ қо­ға­мына кең танылған тұ­­ғырлы тұл­ғалардың аузымен ай­тылып келе жат­қан баға.
Иә…
Мұндай үлкен бағаға жету та­­бан­дылықты, алғырлықты, адал­­дық­ты, парасаттылық пен бі­­лім­дар­лықты, үлкен ұйым­­­­дас­тырушылық қабілетті керек етері хақ. Бұл айтылып отырған қа­сиет­тердің бі­разы тектен дарып, сүйек­пен біт­се, біразы өмір ұсын­ған «соқ­тық­палы, соқпақты жол­­­дарды» иге­ре жүріп, адам бойы­на «асық­пай жүріп, анық басу­дың» арқа­сында даритын уақыт ен­ші­сіндегі шаруалар.
Басшы болу – кісілік пен кі­­ші­лікті шебер үйлестіру, ел кө­кі­ре­гін мазалаған сұрақ-сауал­дар­дың жауабын табу, сол жауапты өз ойың­мен өріп, өз сөзіңмен жет­кізу, адамтану мен қоғамтануда жаңыл­­мау, асығыстыққа бармау, уа­қыт үрдісі мен замана үлгісіне сай болу деген сөз. Мен білетін Мұ­­­танов – осы критерийлерге лайық, Тәуелсіздік дәуірі қанатын қа­тайтып, ойы мен санасын шың­­да­ған білім саласындағы жаңа тұр­патты басшылардың бірі, біре­гейі. Ол – адамшылықты бас­­шы­лық­пен, ғалымдықты қай­рат­кер­лікпен бойына қатар үй­лестірген кең жүректі азамат.
Бұл сөзді бірер мысалмен бе­кіт­­кім келеді.
Мен Ғалым ініммен осыдан 16-17 жылдай бұрын Петропавл қа­­ласында ол Солтүстік Қазақстан мем­­лекеттік университетінің рек­­торы болып жүргенде таныс­тым. Та­­нысуыма себеп болған шара – қа­зақтың классик жазушысы Сә­бит Мұқановтың 100 жылдығы. Дайындық жұмыстары біраз «ке­дер­гілерді» өткеріп барып, үл­кен жол­ға «көп қиындық­пен» шық­қан ұлы Сәбеңнің ЮНЕС­­КО дең­гейін­де өткен мерей­тойының әр сә­ті, әр күні жадымда. Қа­зақ­стан Жазушылар одағының бі­рінші бас­шысы ретін­де Аста­на – Алматы – Париж – Пет­ро­­­павловск ара­­­сын­да жүріп жат­қан келіс­сөз­дердің қою орта­сы­нан табылуыма тура келді. Мем­лекет тарапынан Әбіш Кекіл­баев басшылық жаса­ған сол комиссия жұмысына мар­құм Мәриям Мұқанова анамыз бен бүгінде арамызда жоқ Тұр­сын­бек Кәкішев ағамыздың, сол кез­дегі облыс басшысы Қажымұрат Нағ­­ма­новтардың қызу араласқаны есі­­мізде. Сәбең жаратылысынан ха­­лық­шыл, мемлекетшіл, қоғам­шыл адам еді ғой. Қайсыбір «ке­дер­­­гі» жасағысы келгендердің әре­­­кеттерінен түк шықпай, ақы­ры ал­­ғашқы қазақ Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың пәр­менімен мерейтой ЮНЕСКО дең­гейінде өткені ел есінде. Сол Сә­бең­нің жүзжылдық шара­ларының ат­қарылуына қызу араласқан ел аза­маттарының бірі – көзінде от, жү­зінде нұр ойнаған, қырықтың қыр­қасына жаңа көтерілген Сол­түстік Қазақстан Мемлекеттік уни­верситетінің жас ректоры осы Ға­лымқайыр Мұтанов болатын.
Кезінде алаштың арыстары мен алыптарының тұсауын кесіп, ұлт руханиятының солтүстік ай­мақ­тағы бесігі болған осынау «қайың­дар елінің», Кеңестер Ода­ғы тұсында тіліміз бен дінімізді жо­ғалта жаздағаны жасырып бү­гер сыр емес. Алаш жұртына арып-ашып, азып-тозып жүріп жеткен қасиетіңен айналайын Азаттықты Мағжан мен Сәбиттің, Ғабит пен Сафуанның кіндік қандары там­ған топырақ осындай халде қарсы ал­ған еді… Топырақ дегеннен шы­ға­ды… Өткен ғасырдың сексенінші жыл­дары Погодин атындағы об­лыс­тық драма театрында менің тұң­ғыш пьесам «Шырақ жанған түн» қойылғанда, сол өңірдің бі­лік­ті перзенттерінің бірі, белгілі қо­ғам қайраткері, танымал ақын, жүй­рік журналист, марқұм Ербол Шәй­мерденовтің премьерадан шы­ғып келе жатып: «Нұрлан аға, орыс актрисасына «ғ» дыбысына ті­лін сындыртып, «Сағын» деген сөз­ді үйреткеніңіз үшін рахмет!», – деп әзіл айтқаны есімде.
Ақын ініміз әзілге жық­қа­ны­мен, қабырғасы қайысып айтқан сол өткен өмір ақиқатын ойлаған сайын Елбасы өзі баяндама жасап, шы­найы халықтық тойға айналған Қы­зылжар өңіріндегі Сәбит Мұ­қа­­новтың дүркіреп өткен жүз­жыл­дық мерекесі есіме түседі. Қа­заққа ән мен сөздің сандаған саң­лағын сыйлаған өлке со бір күн­дерде әдебиеттің ғана емес, Тәуел­сіздіктің де тойын тойлап жат­­­қандай болып еді…
Ұлы суреткер тойының бір тұ­сында Университет шарасын бас­тан-аяқ қазақша жүргізген жас рек­торға бәріміз де риза болып, дуыл­дата қол соққан едік… Бірінен соң бірі өткен сан сапалақ шаралар арасынан жүрек төріне жол тап­қан Университеттегі әсерлі кез­десу, алқалы жиын көпке дейін менің есімнен кетпеді. Қасымда отырған Мәриям Мұқанова апай­дың да ерекше ықылас таныта: «Мына баланың (Мұтановты көр­сетіп) қазақшасы қалай таза» де­гені есімде. Мен де өз ризашы­лы­ғым­ды жеткізіп:
– Ғалеке, қазақшаң мүлтіксіз екен… – дедім.
Мұтанов та мүдірмей, жауабын тез қайтарып:
– Мағжанның елінің ректорымыз ғой, ағасы… Қазақпыз ғой, қа­­­зақша сөйлеу, қазақша ойлау – парызымыз… – деп жылы жы­ми­ғаны жадымда.
Ғалым Мұтанұлының өзі айт­қандай, Мағжан елінің тілегі қол­дады ма, әлде ұлы Сәбеңнің әруа­ғы қолдады ма, әйтеуір сол тойдан соң көп ұзамай, ол Қазақстан Рес­публикасының Білім және ғылым министрінің бірінші орынбасары болып Астанаға ауысты. Бір жылдан астам үкімет құрамында жа­уапты лауазым қызметінде болды…
Менің Ғалымқайыр Мұта­нов­пен екінші мәрте кездескенім, әрі жиі-жиі хабарласып, таныс-біліс бол­ған кезеңім – оның өзі туған Шы­ғыс өңіріне ат басын бұрып, Шы­ғыс Қазақстан мемлекеттік тех­никалық университетіне ректор болып барған кезі.
Жаңашыл ректордың аты мен «жар құлағы жастыққа тимей» шап­қылап жүріп атқарған істері Ал­тай бөктерінен қанатын жайып ұшып, жер-жерге тарап жатты. Мұн­да да Ғалымқайыр бауы­ры­мыздың ұлт рухын көтерер, алаш рухын аспандатар әрекет-қимылы, айтқан сөздері ел аузына ілігіп, Өскемен, Семей жұртшылығына қанат бітіргендей болды. Бір жолы адам баласы туралы сүйсініп сөз айтқанымен, таңырқауы, таң­дануы сирек Алтайдың ұлы кескіні мен суретін айна-қатесіз сөзбен өр­ген, қазақ көркемсөзінің хас ше­бері Қалихан Ысқақов: «Әй, күйеу бала, сен осы Ғалым Мұта­нов деген жігітті білесің бе?» – деп сұрақты төтесінен қойды. Ағамыз сұрақты қоюын қойғанымен жа­уабын күтпей, сөзін жедел-қабыл жал­ғап әкетті. «Білмесең, біле жүр… Шығыстағы ұлт рухын қыз­ғыш­тай қорып жүрген санау­лы­лардың бірі. Сөзі мен ісі қатар жү­ре­тін жігіттердің сортынан се­кіл­ді. Әттең! Алматы мен Астана­ның бі­рінде алшаң басып жүретін-ақ азамат!.. Біздің елдің жа­ра­ты­лы­сын өзің де білесің. Суықпыз… Бірімізді біріміз сирек іздейміз. Ту­расын айтқанда, ағайын­гер­ші­лігіміз аз. Әркім өзімен-өзі, саяқ жүреді… Бір Алтайдың ауасын қатар жұтып, бір ауылдың өзен, суын қатар ішіп, қатар кешкен Орал­хан марқұм екеуміз бірімізді біріміз сирек іздеуші едік қой… Ол өзінше келді… Мен өзімше кел­дім… Әдебиетке… Жә! Ғалымды сұ­рап отырғанымның себебі… Айт­тым ғой, Өскемен басындағы­лардың бәрі мақтайды… Ұлтжан­ды, әдебиет пен өнерге жақын дейді. Мені іздепті… Университе­тін­де кездесу өткізгісі келетін кө­рінеді… Соған екеуміз бірге ба­рып қайтсек қайтеді… Бастық­ты­ғыңды бір жолға ұмыт… Барып қай­тайық…» дегені бүгін қаз-қал­пы жадымда жаңғырып отыр.
Бұ­л өмірде бітпеген іс пен орын­­далмай қалған өтініштің өкі­­­ніші­нен қиын нәрсе жоқ. Қала­ғаң мар­құмның әлгі өтінішін, міне, араға жылдар салып, еске алып отырмын. Шыным, өкініп отыр­мын. Бәлкім, уақыт тауып, бар­май жат­қан Өскемен емес, аға­мызды алдыға салып, бір барып қайт­қанда… Шір­ке-ен, кейінгіге айта жүрер бір есте­лік қалар еді-ау, деймін іштей…
Ғалымқайыр туралы көп әңгі­ме айтуға болады.
Әсіресе…
Ректордың қалың шаралар мен қым-қуыт шаруалар арасынан уақыт тауып, университет аясында өтетін әдеби, мәдени, рухани оқиғаларға қойын-қолтық араласып отыратынына өз басым ризамын. Сөздің реті келген соң, айту парыз. Ғалымқайыр Мұтанұлы­ның тікелей басшылығымен университет қабырғасында өткен Қазақстан Жазушылар одағы мен «Қа­зақ әдебиеті» газетінің
80 жыл­дығы туралы жылы пікір­лер легі әлі күнге сейілер емес. Ре­сейден, Түркиядан, Қырғыз­стан­нан, Қы­тайдан, Әзірбайжан­нан, Тә­жікстаннан, Беларусьтен, Татарстаннан, Башқортстаннан келіп, сол шараға қатысқан қа­ламгер-әріптестеріміз 2014 жыл­дың қара­шасын жиі-жиі еске алып, алғы­сын жаудырып жатады… Дәстүрге айналған түлектер жиынының жүрек­терді толқыт­пай өткені жоқ. Тұлғалармен кез­десу… Алуан түрлі ән-жыр кеш­тері… Қай-қайсының да төрінен жаңалыққа жаны құ­мар, айналасына нұры мен шуағын ша­шуға ұм­тылатын Мұтановты кө­реміз. Халықаралық деңгейдегі ұлан-асыр конференциялар, жиындар…Тәуелсіздік тағылымын жан-жақ­ты насихаттайтын беделді кездесулер…
Айта берсе… Әңгіме көп…
Ғалымқайыр Мұтановтың әл-Фа­раби атындағы Қазақтың Ұлт­тық университетіне келгеніне үсті­міздегі жылы жеті жыл толады… Өзі де ара-тұра жүрек төрін қоз­ғап, жыр жазатын ақын азамат­т­ың, технар ға­лым­ның рухани кеңіс­тікке деген көз­қара­сының көл-көсірлігіне сан мәрте тәнті бол­ғанымды ел алдында айтқан­мын, соны тағы да қайта­лағым ке­леді.
Иә…
Ғалымқайыр Мұтанов – жаны жұмсақ, жүрегі кең азамат. Ол боз­бала күнінде өзі бес жыл оқыған, студенттік кездің балдай тәтті қайталанбас сәттерін жүрегінің тұсына тұмар қып түйіп, Руд­ный­дың индустриялық институтынан бір-ақ шыққан, еңбек жолын сол институт қабырғасында ассистент болып бастап, араға есею мен то­лысудың, азамат болып, мінез бе­кітудің, қайраткер болып, қа­быр­ғалы жұртқа сөз айтудың, бас­шы болып, ұжым тізгінін ұстау­дың 31 жылын салып, Алатау бөк­теріне, Алматы төріне абырой­дың ақ бозына қонып, жүрек жалынын лаулатып қайта оралды.
Ақын жүректі, азамат бітімді тұлғаның Ұлттық университетке басшы болған жеті жылы өзіне де, өзі басқарып отырған Респуб­ли­кадағы жоғары оқу орындарының көшбасы саналар қарт КазГУ-ге де олжаны аз салмағаны аян.
Мен өзіміз білім алып, қабыр­ғамызды қатайтқан, қалам дейтін қасиетті ұғымға тағдырымызды бір­жола байлауымызға жол ашқан, өмір, қоғам, заман, дәуір, кеңістік­ті жүрекпен сезініп, оймен тара­зы­лауымызға мол мүмкіндік берген, ұлтты бағалауға, сүюге үй­­­рет­­кен қарт КазГУ-ымыздың ба­­сында осындай нағыз ғалым, қа­­ғілез ойлы басшы, ұлтжанды тұл­­ға, үлкен жүректі азаматтың отыр­­ғанына қуанамын.

Нұрлан ОРАЗАЛИН,
Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының Төрағасы,
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты
Алматы, 04.03.2017 ж.