Рахметқажы Берсімбай,
биология ғылымының докторы, профессор,
ҚР ҰҒА академигі, белсенді қоғам қайраткері

---

Табиғат шіркін тумысынан дарыған тектілікті де, әр іске қыры бар ептілікті де, ғылымның жілігін шағып, майын ішетін қабілет-қарымды да, тіл үйренуге бейімді қағілез дарынды да бір бойына үйіп-төгіп бере салған. Сөйте тұра, асып-тасып кетпесін деп, сабырын молынан дарытқан Таулы Алтайдың тарланы – Рахметқажы Берсімбай жетпіс жасқа толады екен дегенді естіп, қазақ ғылымын әлемге танытып жүрген ғалымнан сұхбат алуды ұйғардық. Осы мақсатпен аз-кем ізденген сәтте биология ғылымының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі әрі белсенді қоғам қайраткерінің танбай ізденгіштігінен бөлек, азаматтық тұлғасына куә болдық. Осынша биікке ұмтылса да, болмысы қарапайым, білімі ұшан-теңіз «біле түссем» деген қызығушылығын жоғалтпаған генетиктің жас кезінде-ақ Александр фон Гумбольдт атындағы қордың стипендиясын ұтып алғаны таңғалдырды. Бұл стипендияның артықшы­лығы, Гумбольдт қоры өзінің стипендиаттарына өмір бойы қамқорлық көрсетеді. 1995 жылы Үкіметтің қаулысымен, академияның шешімімен Жалпы генетика институтын құру жөнінде ұсыныс болыпты. Сол институтты басқару Рахметқажы Іскендірұлына жүктеліпті. Сол аумалы-төкпелі заманда институт басшысы Гумбольдт қорына хат жазған көрінеді. Стипендиат екенін айта келіп, қордан институт жұмысына қандай да бір көмек сұраған ғалымға қор жетекшілігі ойланбастан 100 000 неміс маркасы көлемінде қаржылық қолдау көрсетіп, бірден қажетті заттардың тізімін сұратқан екен. Бір айдың ішінде қажетті құрал-жабдықтарды әкеліп, орнатып берген аталмыш қордың қамқорлығының арқасында Семей полигонының зардаптарын зерттеу жұмыстары жүзеге асқанын қазір көпшілік біле бермеуі мүмкін. Абай айтатын «дүние де өзі, мал да өзі ғылымға көңіл бөлсеңіздің» бұлтартпас дәлелі осы емес пе? Бұдан өзге де жетістіктері мен еліміздегі генетика саласының қыр-сыры жайлы, халықтың генетикалық сауаттылығының деңгейі туралы білмек ниетпен мерейтой иесін әңгімеге тарттық. Генетика күрделі ғылым болғандықтан, көтерген мәселелеріміз бір оқығаннан түсінікті бола қоймауы мүмкін. Алайда, шындап ден қойған оқырман бұл тақырыптың бүгінгі таңдағы өзектілігін мойындайды деп ойлаймыз. Сіз бен біз күнделікті өмірде мән бере бермейтін кей жайттар өзіміздің ғана емес, болашақ ұрпақтың да денсаулығына әсер ететінін түсіндіріп берген ғалым пікірі әркімге ой салады деп сенеміз.

– Туған жер, өскен орта адам тағдырына әсер етпей қоймайтыны белгілі. Сіздің биология ғылымын, оның ішінде генетика саласын таң­да­уыңызға не әсер етті? Ғылымға қалай келдіңіз?
– Рас. Менің табиғатқа о баста жа­қындығым бар еді. Ресейдің Таулы-Алтай өлкесінде туып-өстім. Ондағы тамылжыған табиғатты тілмен айтып жеткізу мүмкін емес. Туған өлкемнің әр талына, әр тасына ғашық болдым. Балалық шағым сол бай өлкенің құшағында өтті. Ауылда жетінші сыныпты бітірген­нен кейін, Горно-Алтайск қала­сы­ның педагогикалық училищесінде білім алдым. Кейін Новосібір мем­лекет­тік университетіне түстім. Бі­лім жолындағы ізденісім сапарымды одан әрі жалғай берді, өзім шыңдала бердім, білімім ұштала түсті. Бір есімде қалғаны оқудан ауылға қайтқанда ата-анам жібер­ген ат шана мені 150 шақырым жерден күтіп алатын еді.
– Сізді жұрт «Әлемді бағындыр­ған қазақ ғалымы» деп құрметтейді. Шетелдік мықты ғалымдармен еркін араласып, пікір алмасып тұ­расыз. Тіпті, Нобель сыйлығы лауреаттары сіз­дің пікіріңізбен санасып отыратынын жазғандар бар. Алайда, бол­мы­сыңыз­дан бір асқақ­тық, тәкаппарлық байқалмайды. Қазір көп адамнан табыла бермейтін қарапайымдылық қасиеті сізге кімнен дарыды деп ойлайсыз?
– Әкеміз Іскендір өте қарапайым кісі еді. Бір кездері Қосағаш ау­да­нын­дағы тоғыз колхоздың үшеуін Берсімбаевтар басқарған уақыт болды. Сонда әкем «менің ұлдарым ел басқарды, төре болды» деп, кө­кірек керместен кішіпейілдігі мен сабырлы қалпынан танбай ұстамды жүретін. «Балаларың шетінен басшы, арманың жоқ шығар» деп сыр тартқандарға: «басшы өз елінің құ­лы емес пе? Мықты болса, құлдыққа төзсін», – деп сыр бермей отыратын. Сол қарапайымдылық пен кішілік кейін маған да өмірлік ұстаным болды.
– Жақсыбек Күлекеев Ғылым және білім министрі болып тұрған тұста министрліктің вице-министрі қызметін атқарыпсыз. Ғалым адамға мемлекеттік қызметпен айналысу қиынға соқпады ма? Сол тұстардағы қа­зақ ғылымы туралы айтсаңыз?
– Иә, Жақсыбек Күлекеев қоңы­рау шалып, осы қызметке шақырған еді. Әрине, келісімімді бердім. Қолымнан келген істі ел білімі мен ғылымы үшін аянбай атқаруға бел будым. Қызмет маған қолбайлау бола қойған жоқ. Өзіме міндеттелген шаруаларды атқара жүріп, шетелдік түрлі конференциялардан да қал­мадым. Шын тырысқан адам бәріне де үлгере алады емес пе. Шетелдерде көп болатыным, ағылшын тілін жетік білетінім маған бұл қызметте айтарлықтай пайдасын тигізді. Біріншіден, тіл арқылы дүниежүзі­нің ғылыми кеңістігінің қай бағыт­та дамып жатқанынан хабардар болып отырсам, екіншіден, білім және ғылым саласын дамытудың жаңа Тұжырымдамасын дайындау ісінде дамыған елдердің тәжіри­бе­сі­мен танысып, қорытынды шыға­руда айтарлықтай септігі тиді. Ол тұста министрліктің бірталай түйт­кілді мәселелері ретке келтіріліп, ше­тел­дер­мен байланыс бірталай жақсарып қалған еді. Мақтанғандай болмайын, бұл мәселе туралы айтып та, жазып жүр емес пе.
– Сіз туралы пікір айтқандардың көбі «ол кісі нағыз сегіз қырлы, бір сыр­лы» азамат қой деп жатады. Ғы­лы­м­нан өзге қандай қызығу­шылық­тарыңыз бар?
– Ең әуелі бос уақытымда кітап оқығанды ұнатамын. Студент күнімде күреспен біраз шұғылдан­дым. Шаңғы тепкенді де жаным сүйеді. Музыкаға келсек, класси­ка­лық туындыларды тыңдаймын. Жас күнімде мандолинада ойнайтынмын. Жігіт адамға жан-жақты­лық жарасады емес пе. Мұны өзім­нің артықшылығым деп са­на­­май­мын.
– Молекулалық генетика тер­мин­дерінің қазақша-орысша, орыс­ша-қазақша сөздігін шығарған екен­сіз. Жалпы, терминдерді жатып кеп қазақшалай берген дұрыс деп ойлайсыз ба? Бұл біздің тілімізді байыта ма, әлде, керісінше қиындата ма?
– Қазақ тілінің өте бай тіл екені бесенеден белгілі. Әуелі көп сөздер­дің баламасы ретінде ойдан ешнәрсе шығармай-ақ, қазақ ұғымында бұ­рын­нан бар үлгілерді алуға болады. Алайда, аудару деген осы екен деп болсын-болмасын кез келген тер­мин­ді баламалау дұрыс деп ойламаймын. Мәселен, «клетканы – жа­су­ша» деп, «генетиканы – тектану» деп қазақшалағандармен келісе алмаймын. Әлем ғалымдары түгел қолданатын ұғымдарды аударғаннан ешнәрсе ұтпаймыз.
– Ежелден жеті атаға толмай қыз алыспайтын дәстүр бір жағынан қазақтың тектілігін білдірсе, екінші жағынан халықтың генетикалық сауаттылығын байқататын секілді? Сіз қалай ойлайсыз?
– Генетикa – бaрлық тірі ор­гa­низмдерге тән екі қaсиетті – тұқым қуaлaушылық пен өзгергіштікті зерттейтін биология ғылымының негізгі бір сaлaсы. Оргaнизмнің осы екі қaсиеті – бір-бірімен қaтaр жү­ретін, бірaқ бір-біріне қaрaмa-қaй­шы келетін және бір-бірімен тығыз бaйлaнысты процестер. Тұқым­қуaлaушылық пен өзгергiш­тiк­тiң зaңдылықтaры кез келген оргa­низм­дерге, солардың ішінде адам­дарға да тән болып келеді. Оргa-низмдердің тұқымқуaлaушылық қaсиетіне бaйлaнысты биологиялық түрлер ғaсырлaр бойы өздерінің ерекшеліктерін сaқтaйды.
Түркі тілдес халықтардың, со­ның ішінде қазақ халқының ежелгі халықтардың бірі екенін қазір жұрт мойындап отыр. Орталық Азияда өмір сүрген түркі әлемінің ойшылдары – әл-Фараби, Махмұд Қаш­қари, Жүсіп Баласағұн, Дулати сияқты ғұламалардың шығармала­рын­да тұқымқуалаушылық туралы мәліметтер көптеп кездеседі. Бірақ олардың тұжырымдары ғылыми ортадан толық мақұлданып, ғы­лым­ға енгізілмей келді. Тек ХХ ға­сыр­дың ортасында ғана генетика ғылымының жетістігі – ДНҚ (дезоксирибонуклен қышқылы) тәсілі арқылы жүргізілген молекулалық-генетикалық зерттеулер қорытын­ды­сының нәтижесінде тұқым­қуa­лaу­шылықты түсінуге толық мүм­кіншілік туды.
Қазақтың белгілі антрополог-ғалымы академик Оразақ Исма­­ғұ­лов­тың зерттеулеріне сүйенсек, осыдан 4 мың, 5 мың жыл бұрын көне Қазақ жұртында өмір сүрген тайпалардың гендік ерекшелігінің үштен бір пайызы бүгінгі қазақтар­дың дене құрылымында сақталып қалған. Яғни қазақтар популяциясында биоәлеуметтік ерекшелік­те­рінің тамыры осыншама уақыт үзілмей, сақталып қалғаны мәлім. Былайша айтқанда, біздің генетика­лық тарихымыз өзіміздің генімізде, өзіміздің физиологиялық, морфоло­гиялық ерекшелігімізде толыққан­ды орын алған.
Қазақтың шежіре құруы немесе отбасы туралы деректер жинауы бүгінгі күні де адам генетикасын зерттеуде өте кең қолданылатын әдістердің бірі. Бұл әдіс генеалогия­лық әдіс деп аталады. Бұл зерттеу әдісі шежіре құруға және қайсыбір белгінің ұрпақтан-ұрпаққа берілуін қадағалауға негізделген. Ол белгінің тұқымқуaлaу сипатын анықтауға мүмкіндік береді. Шежіреде зерттелген буын-ұрпақ неғұрлым көп болса, соғұрлым толық әрі нақты деректер алу мүмкіндігі артады. Ге­нетикалық ақпаратты жинау, ауызша сұрау, анкеталау, отбасына жеке зерттеу жүргізу арқылы жүзеге асырылады. Сұрау әдетте шеше жағынан келетін ата мен әжеден басталады, содан соң олардың не­ме­релері мен шөберелері көрсетіледі. Ше­жіреге түсік, аборт, өлі туған бала­лар, ұрпақсыз неке, т.б. деректер енгізіледі. Шежіренің генетика­лық талдауының мақсаты – аурудың тұқымқуaлaу сипатын және оның түрін анықтау, мутантты геннің «алып жүрушісін» (носитель мутантного гена) табу, сол сияқты тұ-қымқуaлaйтын патологиясы бар отбастарында ауру балалардың туу мүмкіндігіне болжам жасау. Біздің ата-бабаларымыз генетиканың бұл әдісін бұрыннан білген. Отбасын құруда бүгінгі күнге дейін осы әдісті кеңінен қолдануының негізінде тұқымқуалайтын аурулар қазақ халқында басқа елдерге қарағанда аз кездеседі. Қазақтан басқа жеті атаға дейін қыз алыспайтын ха­лық­ты мен білмеймін. Ұрықтану кезінде аталық организм мен аналық ор­га­низмнің хромосомаларының бірдей локустарында мутацияға ұшыраған гендер рецессивті болса, олар келесі ұрпақта көрініп ары қарай тұқым қуалайды. Сондықтан қазақтар жақын туыстарына үйленбейді. Біздің ата-бабаларымыз адам генетикасын шынымен де өте жақсы білген деуімізге болады. Егер біз 4 мың жыл бойы өзіміздің ерек­ше­лігімізді сақтап қалған болсақ, онда әрі қарай да, яғни үстіміздегі үшін­ші ­мыңжылдықта ұрпақтарымызды генетикалық тұрғыдан сақтау мүм­кіндігіміз бар деп толық айта аламыз.
– Елімізде генетика ғылымының дәрежесі қай деңгейде?
– Бүгінгі күні ғылымды дамыту­ға, оның ішінде тіршілік туралы ғылым және генетикалық зерттеулерге елімізде көп көңіл бөлінуде. 1995 жылдың мамыр айында Қа­зақ­стан Үкіметінің қаулысымен Ұлт­тық Ғылым академиясының кұ­рамында «Жалпы генетика және ци­тология» институты құрылған болатын. Мен сол институттың ұйым­дастырушысы және бірінші директоры болдым. Молекулалық генетиканың, цитогенетиканың заманауи әдістерін қолдана отырып институтта көптеген зерттеулер жүр­гізілді. Қазіргі уақытта генети­ка­­лық зерттеулер экология, медицина, ауыл шаруашылығына байланысты маңызды мәселелердің шешімін табуға бағытталған. Тұ­қым­­­қуалаушылық және өзгер­гіш­тікке байланысты зерттеулер әр түр­лі нысандарға бағыттал­ған: вирус, жануар және адам. Гендердің құры­лымы және қызметі молекула­лық, клеткалық және по­пуляция­лық деңгейлерде зерттеледі.
Тіршілік туралы ғылым бойынша 2015-2017 жылғы мемлекеттік бағдарлама аясында 500-ден аса гра­нт­тық ғылыми зерттеулер қар­жы­ландырылады. Солардың ішінде Ұлттық университеттер мен аграр­лық және медициналық бағыттағы университеттер, ғылыми-зерттеу институттар заманауи әдістемелік амалдарды қолдана отырып және алдыңғы қатарлы ғылыми орта­лықтармен қызметтесе отырып, генетика бағыты бойынша зерттеу жұмыстарын дамыту үстінде. Бірақ өркениетті дамыған елдермен бүгін тіке таласатындай генетикадан зерттеулер жүргізілуде деп айту қиын.
– Қазіргі таңда тұқымқуалау­шы­лық­қа сыртқы ортаның әсері қан­дай?
– Қазақстандағы өндірістік және қазбамен айналысатын меке­ме­лердің көп жылғы жұмыстары, Семей полигонындағы ядролық қаруды сынаудың салдары, Арал теңізіндегі экологиялық апат, су­лар­дың ауыр металдармен, пестицидтер және басқа да органикалық қосылыстармен ластануы мен залалдануы тек қоршаған ортаның экологиялық жағдайына ғана емес, сонымен қатар, халықтың денсау­лы­­ғы­на да өте зиянды әсер етуде. Қор­шаған ортаның радиоактивті, химиялық және биологиялық мутагендермен ластануының салдарынан тұқымқуалайтын ауру­лар­дың санының өсуі, онкологиялық ауру­ларының жиі пайда болу мәселелері және басқа да көптеген факторлар­дың әсерін зерттеу генетика ғылы­мының маңызы өте зор әлеуметтік ғылымға айналуына ықпал етті.
Барлығы 5000-ға жуық тұқым қуалай­тын ауру белгілі болса, олар­дың 2000 түрі ауыр мүгедектік тудыратын өзгерістердің нәтижесі. Тұқым қуалайтын аурулар хромо­со­малардың санындағы өзгерістерге немесе олардағы мутацияларға бай­ланысты пайда болады. Осындай мутациялардың көпшілігі мыңдаған жылдар бойы ұрпақтан-ұрпаққа бері­ліп, адам популяциясында сақ­талу­да. Соңғы жылдары аурулардың белгілі бір түрлеріне шалдығуына бейімділікті анықтайтын гендердің аллельдерінің әр түрлі популяция­лар­дағы таратылуына ерекше назар аударылуда. Атап айтқанда, олар – адам ағзасы үшін бөтен заттарды немесе қосылыстарды залалсыздандыруды бақылайтын гендер. Ағзаға түсетін барлық қосылыстар екі этап арқылы зат алмасуға (метаболизмге) түседі. Оның бірінші этапында генотоксикалық заттар пайда болады. Екінші этапта олардың ал­ма­суын­­дағы аралық өнімдері (мета­бо­лит­­тері) ағзадан шығарылып жібе­рілетін, еритін және зияны жоқ қосылыстарға айналады.
Плацентаның залалсыздандыру қызметінің белсенділігінің төмен­деуі кезінде өздігінен ерте бала тас­тау қаупі жоғарылайтыны анық­талған. Ортаның зиянды әсерлеріне, мысалы темекі түтініне, ағзаның қалай жауап беретіні залалсыздандыру жүйесінің белсенділігінің белгілі бір деңгейіне де байланыс­ты. Мысалы, әйелдердің 5 пайызында сүт бездеріндегі қатерлі ісік ауруларының пайда болу қаупін 20 рет күшейтетін, темекі түтініндегі канцерогендерді зиянсыздандыруға жауап беретін бауыр ферменттері гендерінің сәйкес-жиынтығы кез­деседі. Ондай әйелдерге темекі тарту өте қауіпті.
Қатерлі ісік ауруларының кей­бір формаларынан қорғайтын гендер табылған. Олар, әсіресе, орта­ның қо­лайлы жағдайларымен сәйкес кел­генде аурудан емделуде нәтижелі әсер көрсетеді. Мысалы, бөтен қосы­лыс­тарды зиянсыздандыратын кейбір гендердің болуы бүйен ішектегі қатерлі ісіктің пайда болу мүмкіндігін төмендетеді.
Адам геномының құрамын анық­таудағы прогресс күрделі гене­тикалық аурулардың молекулалық табиғатын түсінуді тездетті. Оның себебі – аурулардың көпшілігі бір жағынан гендердің әрекетінен, екінші жағынан қоршаған ортаның әсерінен пайда болады. Осы айтыл­ғандар гендердің өзара байланысын зерттеу қажеттігінен жағдайды қат­ты күрделендіріп жібереді. Адам­ның өзіндік генетикалық ерек­ше­лік­­­тері туралы мәліметтерді алу нә­рес­тенің дүниеге келгеніне дейін оның қандай тұқым қуалайтын ауруларға бейім екендігін болжауға, алдын алу жолдарын және оларды емдеудің түрлерін анықтауға мүм­кін­дік береді. Жеке адамға маман­дық­ты таңдауда белгілі бір ұсыныс­тар жасауға, ол үшін қандай жұмыс түрі қауіпті екенін анықтауға байланысты мәліметтер аз. Мысалы, талассемия деп аталатын қан ауруын тудыратын гендері бар адамдар ауыр қимыл салмағы түскен кезде қанға оттегінің жетіспеуінен өліп те кетуі мүмкін. Осындай оқиғалар АҚШ әскерлерінің арасында тіркел­ген. Кейде оттегі маскасын қолдану­ға тура келетіндігінен авиалайнер­лерді басқаратын пилоттардағы ген мутациясын анықтау, тек олардың ғана емес, сонымен қатар, жолау­шы­лар­дың да өміріне төнетін қауіп­ті болдырмау үшін пилоттарды дұрыс іріктеу өте қажетті.
Осы бір-екі мысалдың өзі­нен-ақ сыртқы ортаның мутагендік факторларының тұқымқуалау­шы­лық­қа өте үлкен әсер ететінін бай­қауға болады. Сондықтан тұқым­қуа­лау­шылыққа сыртқы ортаның әсерін зерттеуге шетелдердегі ал­дыңғы қатарлы зертханаларда өте жоғары назар аударылады. Біздің де ғылыми-зерттеу институттарымызда, университеттер лабораторияларында бұл мәселелерге үлкен көңіл бөлінеді. Геном мен қоршаған ор­та­ның өзара байланысының молеку­лалық механизмдерін, генетикалық токсикологияны, молекулалық медицинаның көкейкесті мәселеле­рін зерттеу үшін Еуразия Ұлттық университетінде 2010 жылы Ғылы­ми кеңестің шешімімен «Клеткалық биология және биотехнология» институты құрылған болатын.
– Қазір тұқымқуалайтын мате­р­иалдың өзгерісінен дамитын аурулар жиі кездесе ме? Оның себебі неде?
– Адам баласы үшінші мыңжыл­дықта өзіне құпия болып келген геннің және геномның құрылымын ашты. Қазіргі уақытта биология молекулалық генетикалық бағытта қарқынды дамуда. «Адам энциклопедиясында» түрлі ауруларға байланысты 7,5 мыңнан астам гендер мутациясы белгілі, солардың ішінде 1000-ға жуық гендер картаға нақты түрде түсірілді. Бүгінде жүрек-қан тамырлары ауруларын, атеросклероз, қатерлі ісік және тағы басқа муль­тифакторлы ауруларды тудыра­тын көптеген гендер анық­талды.
Мысалы, бронхиальды астма ға­лам­дық және тез жетілетін муль­ти­факторлық ауру, одан дүние­жүзінде 300 миллионнан астам адам зардап шегуде. Соңғы 20 жылда астма ауруымен ауыратындар саны өсіп, ол қазір эпидемиялық сипат алып отыр. Бронхиальды астма полигенді табиғат ауруы болып табылады. Негізгі гендермен қатар, аурудың басталуына ықпал ететін басқа да гендер, ағзаның сыртқы ортадағы факторларына әсер ететін модификатор гендері анықталды.
Адам геномының құрамын анық­таудағы прогресс күрделі гене­ти­калық аурулардың молекулалық табиғатын түсінуді тездетті. Ауру­лардың көпшілігі бір жағынан ген­дердің әрекетінен, екінші жағынан қоршаған ортаның әсерінен пайда болады. Тұқым қуалайтын аурулар хромосомалардың санындағы өзгерістерге немесе олардағы му­та­цияларға байланысты пайда болады. Осындай мутациялардың көп­шілігі ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, адам популяциясында сақталуда. Еуразия Ұлттық университетінің молекулалық генетика зертханасында біз бронхиальды астмаға байланысты гендердің полимор­фи­змін зерттеу жұмыстарын қазір жүр­гізіп жүрміз. Бронхиальды аст­маға шалдығу гендері 4,5,6,12 және 16 хромосомалар локустарында орналаскан.
Осы зерттеулермен қатар Семей ядролық полигонындағы радиация­лық жарылыстардың трансгене­рация­лық әсерін ұрпақтан-ұрпаққа берілу және радиацияға байланыс­ты генетикалық қатерін анықтау жөнінде зерттеу жұмыстарын да жүргізудеміз. Алғаш рет бұл аймақ­тағы тұрғындардың үш ұрпағындағы гендер және хромосомдар му­тация­ларының жиілігі жөнінде мәлі­ме­т­тер жиналды. Осы тұрғыда ДНҚ репарациялары (мутацияға ұшыра­ған ДНҚ-ның қайта қалпына келуі) мен гендердің полиморфизмі алғаш рет зерттелуде. Оның қоры­тын­дылары шетелдердің жетекші журналдарында жарияланған. Қазіргі кезде бұл зерттеулер Жапония био­медициналық инновация Ұлттық институтының (Осака қа­ласы) ға­лым­дарымен бірге жүргізі­ліп жатыр. Бұл институт радиация­лық биология саласында ин­но­­вациялық зерттеулермен шұ­ғыл­данатын Жапонияның алдыңғы қатарлы институты болып есеп­теледі. Осы институттың шақыртуы бойынша мен осыдан үш жыл бұрын Жа­понияның атақты генетик-ғалымы Тайсей Номурамен бірге жұмыс жасап қайттым. Молекула­лық генетиканың ең соңғы әдістерін қолданып, біздің жинаған ДНҚ материалдарымызға талдау жаса­дық. Бұл зерттеулер Еуразия Ұлттық университетінің ректоры Ерлан Батташұлы Сыдықов пен Жапония биомедициналық инновация Ұлт­тық институтының директоры Коичи Яманичи қол қойған келісім-шарт негізінде жүзеге асырылды.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінде наурыз айының 16-17-сінде «Тірі жүйелердің жұмыс істеуінің молекулалық және клеткалық механизмдері» атты халықаралық конференция өтеді. Сол конференцияда ДНҚ-ның өзгерісінен дамитын аурулар туралы АҚШ-тың Техас университетінің профессорлары Д.Сарбасов,
Уильям Ау, Италияның Генуя уни­верситетінің профессоры Альберто Изотти, Ресейдің белгілі ғалымы, Новосібір Академ қалашығындағы цитология және генетика институ­ты­ның директоры, Ресей ғылым академиясының академигі Н.­А.Ко­л­­­чанов баяндамалар жасайды. Біздің еліміздің белгілі ғалым­дары да конференцияға қатысып баяндама жасайды. Конференцияда тұқымқуалайтын аурулар туралы біраз жаңа ақпараттар талқы­ланады.
– Бүгін көпшілік қолданып жүрген тұрмыстық техниканың генетикалық материалға әсері туралы айтсаңыз?
– Мен ұялы телефонның әсері ту­ралы ғана айтайын. Дамыған шетелдерде, мысалы, Скандинавия елдерінде – Швецияда, Финляндияда ұялы телефонның адамның денсаулығына, соның ішінде гене­ти­калық материалға әсерін зерт­тей­тін лабораториялар бүгінгі күн­дері қарқынды түрде зерттеулер жүргізуде. Басқа елдерде де бұл проб­лемамен айналысатын зертханалар бар. Швецияның атақты Каролинск медициналық зерттеулер ор­та­лығының ғалымдары пай­даланушылардың құлақ тұ­сында температураның көтерілуін, ұйқы­шыл­дыққа бейімделуін, бас ау­руының күшеюін анықтаған. Зарядтайтын қондырғы жарты метр жерде болса, онда жоғары кернеулі электр сымының астында ұйық­та­ғанмен бірдей екен. Тіпті мұның соңы адам миында қатерлі ісіктің пайда болуына әкеледі екен. Ұялы телефонмен ұзақ сөйлессеңіз, ол адам миын қыздырады деген мә­лі­мет бар. Финляндия ғалымдарының зерттеулерінің жасаған қорытын­дысында, 10-15 жылдан артық ұялы телефонды пайдаланған адамда электромагниттік толқынның әсе­рінен адам миы қатерлі ісік ауруына шалдығуы мүмкін. Кейбір ғалымдар адамдардың басым көпшілігі аль-цгеймер және паркинсон ауруларына шалдығады дейді. Ұялы теле­фон­ның электромагниттік толқы­нының және сәулесінің әсері тек жинақ­талып қалмайды, генети­калық материал – ДНҚ-да мута­ция­лық өзгерістер туғызып кейінгі ұрпаққа беріледі деген мәліметтер бар.
– Жалпы, бізде тұрғындардың генетикалық сауаттылығы қай деңгейде деп ойлайсыз? Тұрғындарға генетикалық тұрғыда кеңес берудің маңызы қандай? Біздің елімізде бұл қаншалықты ескеріледі? Яғни кеңес беретін орталықтар бар ма?
– Барлық тірі организмдерге ортақ негізгі тұқымқуалау заңды­лықтары толығымен адамға да тән. Қазіргі кезде адам генетикасын зерттеуге деген көзқарастар бұ­рын­ғы­дан да артып отыр. Ертеректе генетика тек тұқымқуалайтын ауру­ларға қатысты деп есептелінсе (олар адамдағы барлық аурулардың 2 %-ын ғана құрайды), бүгін аурулардың көпшілігі гендерге бай­ланысты екені белгілі болып отыр. Тұқымқуалайтын аурулар ДНҚ құрамындағы геннің өзгерісін тудыратын мутацияға байланысты болады. Ал басқа аурулар әдетте геннің құрылымы емес, оның экс­прессиясының реттелуінің бұ­зылуының нәтижесінде болады.
Тұқымқуалайтын патология­ның алдын алудың ең тиімді әдісі – медициналық-генетикалық кеңес беру болып табылады. Мұндағы негізгі мақсат отбасында ауру баланың туу мүмкіндігін алдын ала анықтау және сол сияқты отбасын әрі қарай жоспарлау мәселесі бо­йынша кеңес беру. Медициналық-генетикалық кеңестің негізгі мін­деті жекелеген отбастарында му­тант­ты гендердің ұрпаққа бері­луін тежеу арқылы жүзеге асады. Ол мутантты геннің тұқым­қуалау сипатын, отбасының жеке мүшеле­рінің генотипін анықтауға және ауру ұрпақтың болу-бол­мауына математикалық есеп жүр­гіз­уіне мүм­кіндік береді. Генети­калық талдау ұрпақ ана құрсағында жат­қанның өзінде-ақ ауруды анықтауға көмектеседі.
Қазіргі замандағы адам генетикасы дамуының аса маңызды бір кезеңі ХХ ғасыр аяғында адам геномындағы нуклетидтердің то­лық тізбегін анықтау болды. Ген­дер­­дің құрылымы мен қызметін анық­тау тұқымқуалаушылықтың адам денсаулығына әсер етуінің мо­леку­лалық негіздерін түсінуге мүмкіндік берді. Қазақстанның ірі қала­ларында, облыстарда, үлкен аудан орталықтарында медици­налық-генетикалық кеңес беретін диагнос­тикалық орталықтар бар.
– Семей ядролық полигонының адам ағзасына әсері сіздің баста­ма­ң­ыздың нәтижесінде әлем ғалым­да­рының назарына ілігіпті. Еуропа­лық ғылыми институттар арнайы қаржы бөліп, жоба жасалыныпты. Зерттеу нәтижесі қандай болған еді?
– Жалпы, генетика және цитология институтының молекулалық генетика лабораториясында және ҚазҰУ-дің генетика және моле­кулалық биология кафедрасында радиацияның болашақ ұрпаққа тигізетін әсерінен пайда болатын генетикалық өзгерістерді анықтау мақсатында біз Семей полиго­нындағы ядролық жарылыстардың адам геномына әсерін зерттедік. Семей өңірінде болған 1949 жылы ядролық қарудың жер бетінде бірінші сынағының нәтижесінде тіке сәуле әсеріне ұшыраған жанұя­лардың үш ұрпағына жан-жақты генетикалық зерттеулер жүргіздік. Бұл зерттеулер Еуропа одағының халықаралық жобалары шеңберінде ірі генетик мамандардың – АҚШ-тың Питсбург университетінің, Ұлыбританиядағы Лестер универси­тетінің және Финляндия­дағы радиацияны зерттеу орта­лығының қатысуымен өткізілген болатын.
Мен бұл зерттеулердің жауапты орындаушысы және ғылыми жетек­шісі болдым. Зерттеулердің нәти­жесі Семей ядролық полигонында өмір сүретін халықтың болашақ ұрпағы үшін генетикалық тәуекел­дің төмендегені туралы аса маңызды қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Жұмыс нәтижесінде ұрпақ­тардағы генетикалық мутацияның жиілігі тек қана ортаның радиация­лық мөлшеріне тәуелді екендігі анықталды және бұл аймақтағы үшінші-төртінші ұрпақтарда радиациялық мутацияның зияны жоқ екендігі нақты көрсетілді. Осы зерттеулер нәтижелері АҚШ-та шығатын белгілі «Science» ғылыми журналында жарияланды және АҚШ-тағы, Жапониядағы, Финляндия, Ресейдегі ірі ғылыми форумдарда баяндалып, мамандардың жоғары бағасына ие болды.
– Баланың білім-ғылымға құш­тарлығы немесе селқостығы геніне байланысты бола ма? Адамның гений, вундеркинд болуына генетика­ның қаншалықты қатысы бар?
– Осы уақытқа дейінгі зерттеулер адамның оқу қабілетіне нақты белгілі бір ген әсер етеді деген тұжырымды жоққа шығарып келеді. Яғни адамның қабылдау қабілетіне мына ген әсер етеді деп кесіп айта алмаймыз. Кейбіреулердің тым білімді немесе ақылды болуы бір­неше гендердің белсенді қызмет ат­қаруының нәтижесі болуы да мүмкін.
– Әдеби кітап оқисыз ба? Қазір қандай кітап оқып жүрсіз?
– Мені көп уақыттан бері қазақ халқының бастан өткізген тағдыры ойландырады. Соған байланысты соңғы кезде Шыңжаң қазақтарының тарихын, отаршылдық зорлықтың қасіретін көп жылдар Қытайдың түрмесінде отырып жазған Қажы­ғұ­мар Шабданұлы ақсақалдың «Қыл­мыс» романын оқып жүрмін. Алдында Амантай Бакин ағаның «Тағдыр» атты естеліктерін оқыдым. Жуықта ғана В.Вересаевтің Пушкин туралы естеліктерін оқыдым. Негізінен үнемі қайталап отыратын кітабым Абайдың екі томдығы.
– Әңгімеңізге рахмет.

Сұхбаттасқан Айнара АШАН.