Сахара заңын бойына сiңiрген парасатты, арманы үлкен, рухы мықты әйел танымының көкжиегіне қазақ әдебиетiндегі көркем-эстетикалық туындылар арқылы азды-кем бойлап қарасақ, қазақ әдебиетіндегі әйелдер әліппесін Абайдың анасы Ұлжанның көркем образынан бастау орынды секілді. Ұлжан – Ана, бүтін бір ру мен елдің анасы, тектілік тұнған табиғатымен ақынды тәрбиелеген өте тәлімді, салиқалы жан. Әуезовтің айтуынша, дәстүр бойынша Ұлжанның үлкен ұлы Тәңірберді Өскенбай бидің қолында, Ысқақ Күңкенің тәрбиесінде, ал Абай мен кенжесі Оспан Зере мен Ұлжанның тәрбиесінде болған.

Ұлжан туралы сөз болғанда жа­зу­шы М.Әуезов: «Бұл әулеттің ті­лінің өткірлігі сондай, «Шаншар­дың қулары келе жатыр» десе жұ­рт дүркіреп қашатын болған. Абайдың сөзіндегі салқын ақыл әке­ден, ащы тілді мысқыл шеше жа­ғынан деуге де бола ма дейміз», – де­ген екен. Романда бала Абай нағашыларының еліне барғанда нағашысы Тонтай­дың «аттың жа­лы», «түйенің қомы», «садақтың оғы» деген тіркестерге орайлас­тыр­ған уытты әзілін арқалап қайтады. Сондағы «аттың жалы» дегені – Еңлік-Кебекті атқа сүйретіп өлтірт­кен қатыгез Кеңгір­бай бидің билігі, «түйенің қомы» дегені – Қодарды келінімен түйеге теңдеп өлтірткен би­лердің үкімі, «садақтың оғы» де­гені – Қалқаман-Мамырды садақ­пен тартқан Көкенайдың қаталдығы еді.
«Абай жолы» эпопеясында М.Әу­езов жасаған әйелдер әлемінде бар ожданы тап-таза иманнан құ­рылғандай мейірім-шафхатқа толы Зере – әжелердің әжесі; хас сұлулар – Әйгерім, Тоғжан; Күндестер: Күңке, Ай­ғыз; «Ер мінезді еркелер» – Мә­ніке, Салтанат, Нұрғаным, Еркежандар; Абайдың туыстары – Мә­кен, Мағрипа сынды әйелдер топ­тамасы қазақ әйелдерінің персонажына дәл келген типологиялық жиынтықты құрап тұр. Сондағы әр кейіпкер – бір тип. Ал Абайдың ғашықтары күні бүгінге дейін қазақ қыздарының талғамына идеал болатын мінберден түскен жоқ.
«Адам негізі –әйел» деген жазушы М.Әуезов әйел сыры мен жан-толғаныстарын асқан тереңдікпен, шынайылықпен бергендіктен болар, ол жасаған образдар ұлттық са­па мен мазмұнға жауап бере алары сөзсіз.
ХХ ғасыр басы өзінің жаңаша та­лабы мен тауқыметін арқалап ке­ліп, адамдар бойынан ұлттық са­па­ның жаңа мінездемесін көрсеткен болатын. Бұл жаңа леп, жаңа қар­қын қазақ әйелдерінің де мінезін, қам-қарекетін, ойлауын өзгертті. Әйел теңсіздігі, қазақ әйелін сауаттандыру мақсатқа алынған және әуелдегі әңгіме – «қорғансыздық» белең ал­ған аумалы-төкпелі уақытта ғашық­тар­дың сауаттысы, мінезді, батылы бір-біріне қосылды да, мі­не­зі жұ­м­сақ, көнбісі уақыт ағыны­мен тең­сіз­діктің құрбанына айналды.
Осы кезең тудырған «Ақбілек» ро­манында жазушы Жүсіпбек оны мінезді, табанды, жаңашыл, жақсы сапаға ие еткенімен, мінсіз еткен жоқ, мінсіз образ жасаған жоқ:
«…есі кіріп, көзін ашса, алты сырық­тың басын түріп киіз жапқан кіш­кене қоста өңшең серейген, бырқы­ра­ған, жат киімді, жат түрлі орыс­тардың ішінде жатыр. Оң қо­лын Ақбілектің үстіне артып, нақ қасында бетінен түгі шыққан, ша­шы дудыраған, істік мұрын жирен орыс жатыр. Он­ың бейнеусіз аңқи­ған, жарық ерінді, дүрдек аузынан шыққан демі Ақ­білектің бетіне тамұқ лебіндей тиіп, денесін тітір­кендірді». Бұл үзінді бар мәселенің ушығуына негіз бол­ған оқиғадағы салдар еді.
Тәуелсіздік таңында әйел мен қоғам арасындағы өзекті мәселе­лерді көтеріп жүрген Қ.Тілеуханның «Менің шешелерім» әңгімесінде де кейіпкер сөзі мен қиял штрихтері ара­лас өріледі: «…Әжем шынында да төсек тартып жатып қала ма? «Шіркін, адам баласын қартайтпай­тын дәрі болса ғой!» деп қиялдап та қоям. Әжеме біртүрлі жаным да ашып кетті. Әжемнің: «Қараш, ор­ныңа барып жата ғой», – деген сөзінен оянып кеттім.
…Мен әуел­де әжем жылап жатқан шығар деп ойлағам. Жыламапты. Тек ол кісі де мен сияқты ояу болған екен. Мен дүниенің бәрін ұмытып, әжем берген тәттіні аузыма бірінен соң бірін тығып жатырмын, тығып жатырмын. Қос қолым толы неше түрлі кәм­пит. Әжемнің ыстық қойны. Нет­кен рахат! Әжем: Асықпай же, Қанаш, асықпай же деп жұмсақ алақанымен басымнан сипап, – құрсағыма бітпесең де құшағыма біткен баламсың, – деп қайталай берді, қайталай берді. Ол кезде мен бұл сөздің мағынасын еш түсінгенім жоқ…
Жақсы әйел образдарының жа­сал­ғаны – әдебиеттің игілігі, хал­қы­мыздың мақтанышындай кө­ріне­ді. Әрі кетсе, жақсы әйелдің өм­ір сүргені – әрқайсымыздың қан та­мырымызда жақсы мінездің, өне­гелі көркем қасиеттердің шауып жүр­генінің көрінісі: – Сен мені та­ны­май қалдың ба, неге үндемейсің Мақсұт? Ол тіл қатпады. Босағада тұрды да қойды.
– Босағада тұрғаның қалай, Мақ­сұт! Төрге шық, өз үйің ғой.
Хадиша Мақсұтты қолынан ұстап төрге алып шықпақ болып, ілгері аттайын деп еді, орнынан қозғала алмады. Арада екі адым жер, бірақ алынбас асу сияқты.
– …сенің келгенің жақсы болды, Мақсұт, – дейді Хадиша. – Туы­сың Шалабайдың қорлығына шыдай алмай сені айқайлап тұрып шақырып ем, естіген екенсің. …се­нің жалғыз қызың Жанат та әлдеқа­шан тұрмыс құрып, балалы-шағалы боп кеткен. «Қолыма көшіп кел, жал­ғыздан-жалғыз қайтіп отыра­сың» деп мың айтып жалынды – бар­мадым. – «Мақсұттың үйінің тү­тіні өшпесін – отырамын осында», – дедім.
Ал мына эпизод көркем дета­ль­да­­рын өткір мазмұнда беретін көзі ті­рі классиктеріміздің бірі –
Ш.Мұр­­тазаның «Қырық бірінші жыл­ғы келіншек» әңгімесінен үзін­ді. Хадишаның еріне қуанышты қауышуы тек түсі болатын. Әйтсе де, жазушы түс пен өңнің арасында кейіпкерді сөйлету арқылы бүкіл мазмұнды беріп тұр. Жалпы, көркем детальдардың жиі қолданылатын үлгісі – түс көру, көбіне, жүректі шымырлататын аяныш сезімнің, сағы­ныш­тың, аян беру не баяндау­дың көркем мотиві. Жазушы әйел задының махаббатына қашан да адал боп қала беретін сондай биік қасиетін меңзеп тұр.
– Айша есіктің алдындағы ербиіп тұрған мені көтеріп алып, бауырына қысып, аспандағы топ-толық Айға қарап: – О, Жаратқан, басқа-басқа, мына үрпек балапандай үш нәрестенің не жазығы бар еді? –деді. Толықсып тұрған ай бір аунап түскендей болды. Мен лезде ес­ейіп шыға келдім («Ай мен Ай­ша»).
Өмірде ақ пен қара қатар жүре­тіні сияқты, жақсы образдармен қатар сапалы деуге келмейтін образдар да жасалуы заңдылық. Се­бе­бі, образ өмір шындығынан құрала­ды. Ә.Нұрпейісовтің «Қан мен тер» романындағы Ақбала образы революция уақытында қоғам заңы мен жүрегінің дауысын арасындағы шытырман қайшылықты ажырата алмай қалған, ақымақ көбелектей секеңдеп, соңында опық жеген, қысқасы, жеңілтек әйелдің бейнесі еді. Еламан жоқта Тәңірбергенмен көңіл қосу соңында өз нәтижесін береді. Соңы трагедия емес, тек Ақ­ба­ланың аянышты халімен аяқта­ла­ды. Әйел болған соң алғау-талғау сезімнен гөрі адамгершілік, ақыл-парасат үстем тұруы тиіс еді. Бұл ав­тор бейнелеген дәуір өткелдеріне сай өзгерген кейбір әйелдердің күр­делі де көркем картинасы болатын.
Осы сияқты мазмұнда жазушы З.Шашкин бір адамды, дұрысында бір әйелді параллель қойып тұрып, олардың сапасын неге қарама-қай­шы боямалады екен? Автор «Темір­тау» романында инженер Дәмеш образын жасады. Алпысыншы жыл­­дардағы қазақ әдебиетінің
ел­еу­лі табыстарының бірі болған ас­қан сұлу да емес, сұмдық өнері де жоқ Дәмеш образы – жоғарыда айтып өткен жағдайға сай төселген еңбекқор қазақ қызы болған соң да қазақ прозасындағы ұнамды, көпке танымал бейне. Қазақта «жаныңды тындырғанды қалай сүймейсің?» деген сөз осыдан шықса керек. Бел­гілі әдебиет зерттеуші, үлкен сыншы М.Қаратаев өз кезінде: «Дә­меш – революция азат еткен Бота­гөз, Раушан ізіндегі бүгінгі қазақ қызы­ның ұнамды образы», – деп орынды бағалаған. Алайда, өмірге құштар, ақылды, белсенді, күрескер болса да, бұл – қаһарман мінсіз болды деген сөз емес. Дәмеш те көп жастар секілді жастық сезімге бері­ліп қате­лескен, дегенмен онысын ақылға жеңдірген ұнамды, шынайы тұлға еді.
Ал енді осы Дәмеш образы ав­тор­дың «Доктор Дарханов» романында өз характеріне сай арнамен дамымаған. Бұл романдағы Дәмеш те ақыл-есі бүтін, дені сау, әп-әдемі болғанымен, жеңіл ойын-күлкіге алда­нып кете баратын жан. Ешкім­мен қарым-қатынасы жоқ, басы бос қыздай ғайыптан кез бола қалған дәрігер Ниязды көргенде оп-оңай елжіреп ұйып қалады, басқа жайларды ойлап қиналмайды да.
Мұнымен автор типологиялық көркем суреттеу арқылы өмірде сүйкімді, өзін дұрыс басқаратын Дәмештің көлеңкесі ғана бар көптің бірі боп жүрген Дәмештер жетерлік екенін аңдатқысы келген болар. Бүгінгі прозаның жай-күйінде де қозғалып жатқан әйел образына, жиынтық бейнесіне көңіл көнші­генімен, түпкі шындыққа келгенде ішің ашиды. Сондықтан болса керек, қай шығарманы оқып келе жатсақ та, әйел бейнесін жақсы­лыққа қиса екен, жақсымен тәмам­далса екен деп тұрасың.
Ақын М.Шахановпен бірлесе жазған «Құз басындағы аңшының зары» («Ғасырлар айрығындағы сырласу») атты кітапта жазушы Ш.Айтматовтың өзі:
– Әр адамның өз пешенесіне жазылған тағдыры бар. Мынау ғалам қандай шексіз болса, ол да сондай шексіз құпиялы да күрделі. Әркім өзінің өмір жолында бұйыр­ған адамына жолығады. Бірігіп әрқайсысы өз түсінігіндегі бақытын іздеуге аттанады. Солардың ішінде өз жанымен де, тәнімен де, бүкіл бітім-болмысымен еркімді билеген бір сәулелі махаббат есімде қалып қойды… сол кездейсоқтық мен үшін барша мақсаттан да биік һәм жоғары еді. Ол –қырғыз өнерінің маңдайына біткен атақты бишісі Бүбісара Бейшеналиева болатын. …сол қымбат бейнемен қалай кездескенім қазірге дейін көз алдымда. 50 жылдардың соңы».
Бұл махаббат оның «Боранды бекет», «Қош бол, Гүлсары» романдарында Танабай – Бүбіжан, Едіге – Зарипа арасына кез келген махаббат ретінде шынайы берілген. Бірақ бұл махаббат өз өмірінің көшірмесі емес, әйел халқын түрлі уақиғалар­дың ішінде көркем бейнеде жасай білген идеясы деуге болады.
Десе де, сол мұң мен толғаныс жазу­шының бір кісідей жанынан шыққан шері еді: – «Кассандра таңбасы» романында қаһарман делегация құрамында Жапонияда болғанда түнгі кемеде жүзіп келе жатады – онда әлгі сурет, әлгі өткенді еске түсіру, жапон музыка­сы­ның әуендері шақырған жан күй­зелістері – Италиядағы сапарымда өз басымда болған күйзеліс­тер, Бүбісараны жоқтап, жалғыз­дық­тың құрсауына қамалған мұң­ды суреттер еді, – дейді суреткер.
Тәңірі құлының жүрегінде өзі болуды қалайды, десе де сол өзі жа­рат­қан жүректі әйел задына қалай қиды екен?.. Себебі, әйелдiң жан дү­ниесi – Жаратушының өзі қалаған қамқорлыққа, аялы алақан мен құштарлыққа, яғни сүйілуге және сүйікті болуға арнап жаратқан жан иесі деген тұжырым айтудан басқа өлшеміміз жоқ.
Біз қарастырған әрқилы заман тудырған әйел баласын осы прото­тип үлгілер арқылы суретке, дұры­сында сынға ала отырып, шын­ды­ғында жаугершілік, қысылтаяң за­манда жауынгер де сол, коммунист, инженер де сол, майдангер де, ерінің көңілін тауып, бала тәрбиеле­ген «қырық жанды қарындас» та өздері екенін сезіндік. Күнделікті күйбең тіршілікте олардың қадірі біліне бермейді, әлде адамдар біле тұра сүйіне бермейді. Ол – рас…

Ұлмекен ЛЕСБЕКОВА.