Бейсенханнан қалған белгі
– Қалың қалай? Сені көрмегелі көп болды, жұмысың жақсы ма?
– Жүрмін сол, бұрынғы жұмыста.
Қайынсіңлісін көрген сайын оның жалғыз жүргені Назеркенің жанына батады. Осыдан біраз жыл бұрын кіші енесінің қазасын естігенде, бас құрап алған өзге балаларынан гөрі шешесінің өлгені осы Зирагүлге қатты бататын болды-ау деп ойлаған. Зирагүлдің қазіргі жауабы сол уайымды еселетпесе кеміткен жоқ.
– Зиражан, ағаңның үйленбеген Жомарт деген досы бар екен. Өткенде үйге қонаққа келді, жап-жақсы жігіт секілді, сөзі түзу, өңі жылы, таныссаң қайтеді?
Назеркенің күйеуі Зирагүлдің немере ағасы болған соң бұл ұсынысты аса қысылмай айтты.
– Ауылда фазендасы бар екен…
Қалада еркін жүріп-тұрып қалған қыз малды ауылға бара қояр ма деген күдік жеңгенің даусын бәсеңдетіп жібергенімен, қалада үйсіз-күйсіз, тапқаны ішіп-жемінен артылмай жүргенше, жақсы азамат болса тұрмысқа шығып алғаны жақсы ғой деген үміті де бар еді.
– О-и-и-и…
Қайынсіңлісінің күреңсіз, солғын жауабынан көп адамның бұған дейін де осындай ұсыныс жасағанын және ондай ұсыныстардың шамына тиетінін, тіпті кейде жалғыздығын бетіне басып тұрғандай дық қалдыратынын Назерке сезді…
Өзін Зирагүлдің орнына бір сәт қойып көрсе тұрмысқа шыққанды жөн санап қалады, артынша, тағдыр басқа салмағасын жалғыздықтың соры мен бақытын дәл Зирагүлдей сезіне алмайтынын мойындайды.
Жалғыздық. Бұл адамның жан-жағындағы жора-жолдас, туған-туыс, тамыр-таныстарына еш қатысы жоқ сезім болса керек. Кейбіреу топты жанның ішінде жүрсе де құлазыған көңілін көтере алмайды, енді бірі жалғыз болса да қасына жақсы-жайсаңды жиып, жанын жүдетпейтін іспен шұғылданып жадырап жүреді. Бұрынғының үлкендері «Жалғыздық Құдайға ғана жарасқан», «Басың екеу болмай малың төртеу болмайды», – деуші еді. Қазіргінің жасы да, жасамысы да жалғыздықты олар сияқты жатсынбайды. Соған қарағанда пенделер жиі ауызға алатын «заман өзгерді» деген сөз бекер сияқты, заманнан бұрын адамның өз ортасына, өмір сүру салтына деген көзқарасы өзгеретін болу керек. Ана бір жылы осы Зирагүл «Күйеуге тиіп, ұшпаққа шыққан сендерсіңдер ме? Біреуің байыңның, екіншің енеңнің, енді бірің балаңның тілін таба алмай, бітпейтін дау-дамайға, өз қолың өз аузыңа жетпейтін тапшылықта былығып отырсыңдар. Өз басымның қайғысына қайғы қосқым келмейді», – деп еді. О кезде Назерке де жас, сөзінің жаны бар-ау… деген. Жаңа заманның талабы әр адамды жеке тұлға ретінде бағалап, оның қалауына, көзқарасына, ішкі танымына көп көңіл бөле бастады. Біреуге ізгі ниетіңізді білдіру үшін де оның шамына тимей, көзқарасына қайшы келмейтіндей етіп жеткізуіңіз керек. Мұндайда жеңгелердің қайынсіңлілерін жігітпен таныстыру туралы ниеті ешкім талап етпей-ақ сейіліп кететіні түсінікті. Бұрынғылар айтатын «Сен тимесең, мен тимен бадыраң көз» деген дәл бүгін орнығып келе жатқандай. Адамдардың барлығы ақжарқын, сыпайы, бір-біріне дауыс көтермейді, барлығының төрт түлігі түгел мамыражай тіршілік кешетіндей. Көмейге тығылған өксікті, жанарға іркілген жасты, кеудеңді кернеген қуанышты, тіпті ойыңа келген сөзді де сараптан өткізіп алып айтасың. Сұлу өмір. Алайда, біреу-біреудің жан сырын тыңдауға ықылассыз болғасын жылу жоқ. Ешкімге артық ауыртпалық керек емес, бірінің өміріне бірі мейлінше араласпай, «тек жүріп тоқ болады».
«О-и-и-и…», – деген жауаптан соң бұлардың қасына өзге абысын-ажын келе бастаған еді. Әңгімені әрі қарай бастырмалату орынсыз болғасын өзге шаруға айналған Назерке осындай ойларға батты. Іле туып-өскен ауылындағы көрші Бейсенхан апа есіне түсті. Кіндігінен тараған бір ұл, бір қыздың артынан Гүлбақыт есімді қыз асырап алған. Оны қайдан, қалай асырап алғанын бүгінде көзі кеткен үлкендер я алпысты алқымдаған ауыл адамдары білмесе Назерке бейхабар. Құлағы мүкіс еститін кемтар қызды Бейсенхан апаның немерелерінің барлығы Ләлә деп атайтын. Сол үйдің отымен кіріп күлімен шығатын оған Бейсенхан ападан басқа адамның жаны ашиды деп айту қиын. Ләләнің өңі мен даусы Назеркенің есінде еміс-еміс қана сақталған. Даусы бірде қарлығыңқып, бірде шиқылдап шығатын қыздың Бейсенхан апаның немерелеріне мейірлене қарайтыны есіне түссе көмейіне өксік тығылады. Мұның балалық шағын сағынғаннан я болмаса кемтар жанның жүрегіндегі мейірімге сүйсінгеннен туған сезім екенін Назеркенің өзі де білмейді. Ләләнің мектепке барған-бармағаны есінде жоқ, әйтеуір сол үйдің кір-қоңын жуу, бала бағу, үй жинау, т.б. жұмыстарының барлығын сол істейтін. Немерелерінің алды мектеп бітіріп, кенжелері есейіп қалғанда Бейсенхан апа ауыл
ішіне сұрау салып асыранды қызына күйеу іздеді.
– Енді қайтемін… Ертеңгі күні көзім кетсе, мына қызға кім пана болады? Көп дүниеге санасы жетіп, кері кеткен көшті алға сүйремесе де есі түзу, бір үйдің шаруасына мығым. Күйеуге тиіп, балалы болса, мені жоқтамай, баласына алданар… Жастайынан асыраған соң осы баланың тағдырын менен басқа кім ойлайды дейсің, Райхан-ау… Мұны жалғыз тастап кетсем, ана дүниеде қалай тыныш жатам, – деп Назеркенің шешесіне айтып отыратын.
Бейсенхан апаның сөзі ел ішіне тарап, көрші ауылдан келген атасы бөлек Айтпай деген жігітке қызын берді. Ұлының қызметі жақсы еді, соған айтып ауылдан жер алып үй салдырды. Дүниеге ұл келді. Екі жартыны бір бүтін еткен Бейсенхан апаның көңілі орнына түскен соң, араға біраз жыл салып өмірден өтті.
Назерке бірінші курсты аяқтағанда үйдегілер ауылдан көшіп қалаға жақын маңға келді. Ләлә мен Айтбайдың, олардың ұлының кейінгі тағдырынан бейхабар.
Асыранды қызына пана болар адам іздеген ана жүрек өз ісін дұрыс деп санағанда бүгінгінің шешелері біле бермейтін бірдеңені білген болар. Кемтар қыздың жалғанның қым-қуыт кедергісіне төтеп беріп, сан-салалы жолдарынан адаспай өте алмасын білген соң отының басы, ошағының қасында жар бақыты мен бала иісін сезінсін деді ме?..Тұрмысқа шыққанға дейінгі өмірі мен отбасылық өмірінің арасында қаншалықты артықшылық болғанын яки қай кезеңінде бақытқа бөленгенін Ләләдан жан баласы сұрамады. Мүмкін ол туралы Ләлә көп ойланған шығар…
– Мен түскенде осы Зирагүлдер апыл-тапыл басып жүрген еді,
отыздан асып кетіпті, уақыт деген қалай зымырайды деші…
Осы сөзді айтып жанына келген өзінен үлкен абысынына Зирагүлді әлгі қонақ жігітпен таныстырсам деген ойын айтып еді, «Қой, нең бар. Ертеңгі күні кім тауып беріпті Пәлен тауып беріпті, деген сөзге қаласың. Маңдайына не жазса соны көрер. Мойныңа артық жүк алма», – деп тыйып тастады.
Артық жүк. Кейінгі жылдары қоғамда жалғызбастылардың тым көбейіп кеткенінің бір себебі адамдардың осындай артық жүкті арқалағысы келмегеннен екен ғой… Адам күні адаммен деген сөздің ескіргені ме? Көп ішіндегі жалғыздар бұдан әрі көбейе бермек пе? Мүмкін Алла тағала адамның ұстамдылығы мен ақыл-ойын, ниетін жалғыздық арқылы сынайтын болар? Шырмалған ойдың соңында Назерке, мүмкін өзім жалғыздықтан қорқатын болғасын осылай ойлайтын болармын, біреудің тағдырына пәтуа айтуға менің қандай хақым бар дегенге тоқталды.
Абысын-ажын, қыз-қырқын қарашаңыраққа жиналғанда әдебиетке бергісіз әңгімелер айтылды. Нұргүл абысынның немере әпкесі өмір бойы тұрмысқа шықпапты. Шашы қайратты, сүліктей қою, ашық маңдай, қарагөз сұлу екен, қолынан келмейтіні жоқ. Заманның тынышында дүкенде жоқ торттарды пісіріп, салаттың неше түрін жасайтын көрінеді. Бұйрық болмай жалғыз жүре беріп қырықтан асқанда аты жаман ауруға шылдығып, бір кеудесін алдырыпты. Отаға кірерде ешкімге айтпай керекті заттың барлығын өзі алып, бауырларына отадан шыққан соң ғана мән жайды түсіндіріпті. Пышаққа түскен оңай ма? Шашы түгел түсіп, ағзасын қайта қалыпқа келтіруге екі жыл уақыт кетті. Сол жылдар ішінде бір адамға ауыртпалық салмай, дәрі-дәрмегін уақтылы қабылдап, дәрігер белгілеген режимді сақтап қатарға қосылды. Нұргүл абысынның шешесі әйелі қайтқан жібі тізу адаммен таныстырайын деп ниетін білдірген екен «сау кезімде ешкімге керек болмадым, енді біреуге масыл болғым келмейді» деген көрінеді. Қазір әйелі кетіп қалған бауырының үйінде балаларын өсіруге көмектесіпжүр екен.
– Тағдыр-ай, десеңші, басқа түссе баспақшыл. Біз де сөйтер ме едік, – деп Нұргүл абысын сөзін аяқтады.
– Қайдам, біз оның орнында болсақ бір жындыға тиіп алып, сонымен алысып жүрер ме ек, – деді енді бірі.
Ана баласын өмірге әкелгенде құртақандай жаратылыстың пәктігіне сүйсінеді, әр қылығын қызықтайды. Өсе келе оған шексіз қамқорлық көрсетумен қатар, жас ерекшелігіне қарай белгілі бір жауапкершілік артуды үйренеді. Сабағын жақсы оқып қатарының алды болса, заманның сұранысына қарай мамандық алып, жұмыс тапса дейді. Ата-ана да баласымен қатар есейетін секілді, жас ұлғайған сайын қатарының алды болмаса да, дені сау, бауыры бүтін боп, нанын адал тауып тіршілік етсе екен деп тілейді. Жақсы жігіт көрсе қыздарының сондай азаматқа жолығуын, тәрбиелі бойжеткен көрсе ұлының сондай жар тапқанын армандайды. Бүгінгі аналардың Бейсенхан ападан ерекшелігі тек тілек тілеумен шектеледі. Кемтар, асыранды қыздары түгіл дені сау көзі қара перзенттерінің аяқтануына, бойжеткенінің ұзатылуына себепкер болудан қашады. Барлығының көзінен, екеуі қосылған соң бақытты болса жақсы, болмаса ше деген екіұшты ой анық көрінеді.
Көзі ілініп кетіпті, ер кісілер мен бала-шаға ұйықтағалы біраз болды. Түннің бір уағына дейін әңгіме айтқан абысындар: «Қой, ұйықтайық, ертең кісі күтеміз!», – деп жатыр екен.
Ертеңінде кісі көп жиналды. Қонақты ойдағыдай күтіп алған соң, әр баласына жеке-жеке сыбаға беріп шығарып салған енесі Назерке түскен жылдағыдай емес, қартайып қалыпты. Соңынан жолға шыққан бұларға оқуын аяқтап, бас құрауға жарап қалған немересіне арнап үй салу үшін қаланың шетіндегі ауылдардан мектепке жақын жер іздеуді тапсырды.
Назым ДҮТБАЕВА