Қазақ романдарындағы көркемдік өріс
Әлемдік әдеби дамуда жойқын рухани әлеуеті болған роман жанры қазақ әдебиетінде ХХ ғасырда қалыптасып, орнықты. Қазақ романшылдығындағы негізгі бағыттар ХХ ғасыр басында әлеумет өмірінің өзекті күйлерінен өріс алғанымен, ондаған қаламгердің кеңестік жүйе кезеңінде жазу мүмкіндіктері еркін шығармашылық кеңістікке шыға алмай, әсіре қатаң идеологиялық қыспақта болды.
Соған қарамастан жиырмасыншы жүзжылдықтың жетпісінші жылдарында қазақ романшылдығында осыған шейін алғышарттары болғанымен, тұтас жанрлық түр мәнінде толық орнықпаған интеллектуалды романның, соның ішінде жас адам тұлғасын тұтас, рухани ортасымен, жеке таным болмысымен суреттеп отыратын әлем әдебиетіндегі дәстүрлі, озық үрдістердің үлгісіндегі қазақ әдебиеті үшін жаңа романның жазылғандығын атап айтудың, оның жанрлық сипаттарындағы ерекшелік, өзгешелік тұрғысында саралаудың қазіргі қазақ роман жанрын ғылыми негізде игеру мен оқыту мәселесінде әлі де болса қажеттілігі жеткілікті.
1960 жылдардың жаңа лебімен ғылымда батыл ізденістерге бет алған, жаңаша ойлап, жаңа салт қалыптастыруға ынтық жастар өмірінен жазылған Мұхтар Мағауиннің «Көкмұнар» романының көркемдік мазмұны бір мәнде тарам-тарам сабақтасқан оқиғалар желісімен жазылмағандығымен ерекшеленіп еді.
Негізгі жайлар орталық кейіпкермен бірге көпшілік кітапхана, академиктің пәтеріндегі бір-екі сәт, университет жатақханасы, мұз айдынындағы эпизодтық көрініс аумағында қамтылып отырады. Бірін-бірі ұнатқан бірінші курста оқитын қыз бен аспирант жігіттің өкпелесу, ақыры алыстап кету сәттерін автор мақсатты түрде қолданған жедел ақпарат түріндегі баяндауда бар жылу, бар қызу, барша торығу, ширығу, үміт, өкініш, өкпе, т.б. сезім әсерлерін тұтас қуатымен жеткізе алған.
«Көк мұнардың» орталық тұлғасы – Едіге мейлінше ұлтжанды. Автор Едіге арқылы ондаған жылдар кеудеде тұншыққан ұлттық аңсарлардың шідерін ағытпақ. Едіге күн кешіп жатқан жаңа уақыттың жас адамдарының ортасы көбіне әрдайым қызу білім, ой таласымен алынуында автор көксеген астарлар шынайы шешім тапқан тұстар бар. Романда жас адамдар әлдеқанша рет Қазан төңкерісіне шейін қазақтардың екі пайызы ғана сауатты болды дегенге қайта айналып соғып отырған. Бір сәт осы мәселеге Едігенің бөлмелесі, жақын адамдарының бірі Халелдің аузымен қарсылық айтылады: «Бірақ қайталап айтайын, қазіргі өскеніңе де, бұрынғы екі процентіңе де таласпаймын. Ал енді, революцияға дейін қазақтан өзге халықтардың сауаттылығы қаншы процент болды екен? Осы жайлы ойладыңыздар ма, зиялы азаматтар? Орск мен Курскі губернияларындағы мұжықтар жаппай сауатты еді дегенді мен Тургеневтен де, Толстойдан да оқығам жоқ. Жараларыңның аузын неге қаси бересіңдер? Кімде жоқ ол ірің?».
Едіге өз ортасында ұдайы ой қозғаушы, оқыған жас адамның жаңа уақыт бедеріндегі қалпымен тұлғаланады. Оның өткен тарих, халқының тұтас тарихи келбеті толғандырған ұлтжанды аңсарларға толы күндері мен түндері туралы роман қазақ романының тарихында Дулат Исабековтің «Қарғын», Бейбіт Қойшыбайдың «Дүние-кілт», Марат Қабанбайдың «Айшылық алыс жол», Дидар Амантайдың «Гүлдер мен кітаптар», Айгүл Кемелбаеваның «Мұнара», т.б. шығармалармен жалғасып, жаңа бір тұтастық түзді.
«Көк мұнардың» орталық тұлғасы Едігенің қайнаған өмір ортасы, адам болып қалыптасудағы шешуші уақыт мерзімі – білім қуған жылдар – елдіктің, жалпыадамзаттық баянды құндылықтардың мүддесінде қам жеу салтқа енген жаңа бір жаңғыру дәуірі еді. Ендігі ұрпақтың шамырқанса шарт сынар тұлғалары туа бастаған тұс еді. «Көкмұнар» романындағы Едігені типтік тұлға деңгейіне көтерген өмірлік алғышарттар болды.
«Көк мұнар» романындағы бұзып-жарып, дүниені бүтіндеуге кіріскен жас қаһарман Едіге тұлғасын иланымды өреге көтеруде сол тұстағы жас жазушы Мұхтар Мағауин баяндау, бейнелеу, сипаттау, деталь, сөйлету, пейзаж, т.б. көркемдеу тәсілдерін ұтымды кәдеге жаратудың әлемдік әдеби үдерістегі оңтайлы, енді тәжірибеге ене бастаған, т.б. ондаған әдіс-тәсілдерін сөзсіз ескерді, қолданды.
Жастықтың қызуы көтеріліп, қызбалығы бұрқ-сарқ қайнап шыға келетін, қуат-кернеуі асып-таситын, кім екенін көрсетіп тастап отыратын шатқаяқ сәттер Едігенің мінез-болмысын қалыптар еді. Едіге негізінде ойдың, арғы-бергіні таразыға тартқанда бұлтыңдап ауытқымайтын сыншыл ойдың адамы. Жасына жетпей қартайған «қу». Білмейтіні жоқ. Білмеймін деп өліп бара жатса да – айтпас. Байқамайтыны, көрмейтіні болмайды. Айтқыш. Бетің бар, жүзің барға – жоқ. Әйтеуір, әкетіп бара жатқан жойқын қуат бар. Бір мәнде Едіге болмысында замандас рухы бой көтеріп отыратын жиынтық бейне. Бір мәнде – авторлық түпбейнемен кісілік қалпы тұтасқан, көпте жоқ көп мінезімен дараланып тұлғаланған жалқы да бейне.
Едіге бойында заманы ендігінің адамына өткенді саралауды, қарайлап отырып қадалып зерделеуді, қайткенде қайрандап қалмау, тарихтың екпініне төтеп беру жасампаздығын тұлға әлеуетіне парыз етіп жүктеген кезеңдегі арғы замандардың арпалыс тынысы ұдайы жадында жаңғырып, жанын қозғап, қан қыздырып жататын жас адамның кейінгіге жұғысты болған артықшылықтары бар еді.
Аспирант Едігенің диссертациясын ысырып қойып, тарихи роман жазуға кілт бұрылып кетуі кездейсоқ себеп емес – қажеттілік.
Романда ұрпақ жадында жаңғырған ата тарих, күрескерлік рух, елдік салт кейіпкердің әрекет ортасы, әр кезеңдегі ой толтырған толғаныс, тоқтам сөзі көркемдік өріс ашқан. Әлемдік озық тәжірибенің жас адам тұлғасын көркемдік қалыпқа құю өнегесін ескеріп, екшеп отырып жазғаны даусыз.
Ғылыми ортадағы келеңсіз бір беталыс нышандары, уақыт шындығы ауқымында Сафуан Шаймерденовтің «Инеш», Зейін Шашкиннің «Доктор Дарханов» романдарында қозғала бастаған болатын.
«Тоқырау» аталып, тарихи бір кезеңге таңба болған дәуірдің рухани дағдарыс тұғырлары сұлбаланып, сойқан уақыттың екпінді мінезі екпін ала бастаған тұс. Ол да алақандағыдай айқын болып көрінгенімен, ұрпақ үшін жабық қалған, жасырған, зардапты жымысқы құлық жайлап кеткен заман еді…
Жас Едіге жағымсыз атаулыны астаң-кестеңін шығаруға, орын-орнына қоюға өзін жауапкер санаса несі айып? Бұл да кезең, уақыт әкелген беталыс еді. Едігелер сол бір алпысыншы жылдарда аз болмайтын. Кейін біртіндеп мұқалды. Жұқарды. Қайсыбірі жұтады да. Тарихи миссияларына қал-қадерінше адал болып қалғандары да болды. Сол – олжа. Едіге – замандас неден торығып еді? Тоқырау сұрапылынан өзін құтқара алды ма? Оқушыға Едіге құлқындағы сан-тарап бағыттар ой салмай қоймайды.
М.Мағауиннің осы романындағы жазу жинақылығы, жеделдігі автордың қаламгерлік шығармашылық даралығы бағытындағы арнайы зерттеулерде ескерілетін басқа да ерекшеліктер туралы тарқата айтылатын сипаттар аз емес.
Жазушының Гүлшаттың мұз айдыннан кейінгі әңгімесін беру үлгісі сол бір тұстағы қазақ прозасындағы жазу машығына жаңа түр қосу бағытында және бір барлау жасағандығын байқататындай.
Едіге бойындағы «мінді» өзі де, өзгелер де айтады. Қазтуған мен Ақтамбердінің, Махамбеттің «Мені» ерте, елден бұрын еліктірген, ерте дарыған Едіге еді ол.
«Көк мұнарда» сол бір Едіге аспирант болып жүрген жылдардағы жас адамдардың әр қилы бейнелері бой көрсетіп отырған. Профессордың ұлы. Бетімен кетті, бөтен тәрбиеде өсті. Жас буынның, ендігі жатсынған ұрпақ өнімсіз өкілі. Иланымды штрихтармен, тықпаламай, мәжбүрлемей кіріктірілген желі.
«Көк мұнар» романы жеке адамның рухани жігер-күші, әлеуметтік белсенділік тұрғысында таныта түсетін ой, әрекет, мінез шарпулары арқылы
ХХ ғасырдың екінші жартысында қазақ ұлтының бойында не қалды, не бар екен, нені көксейді, не жасап жүр, мәніндегі тұлға әлеуетінің түбегейлі түп-төркін құбылыстарына аялдаудың көркем шығарма ауқымындағы мүмкіндік шектеріне адамтанушылық өреде барлауға шықты.
Осы бір боз оғлан – Едігеге үміт жалғауға болады. Мақтан етер, көңіл толып, көз тойып қарайтындай сыр-сипаттары бар. Ұлт тарихындағы ендігі күрескерлік, ағартушылық екпіннің, ұмтылыстың лайықты өкілі – Едіге.
Бальзактың жас адамдарының көкейін тескен қу байлық «Көк мұнарда» байқалмаса – ол да өмірдің шындығы. Елдікті сақтау мұраттары жолындағы бағыттан тайқымайтын Едігенің тұлғалық әлеуеті осы қырымен мығым.
Дулат Исабековтің «Қарғын» романындағы Жасын – осы Едігелердің замандасы. Жасынның өз жолы бар. Өз жөні бар. Олардың бір қалыптан шығуы міндет емес. «Қарғын» – Едіге құралпы Жасынның енді бір 10 жылдай уақыт өткендегі қоғамы, ортасымен алынған өмір кезеңі. Әйгілі тоқыраудың әбден орныға бастаған тұсы болатын. Шығармадағы авторлық дара қолтаңба, осы романның қазақ романшылдығындағы өз мәні, өз орны, көркемдік әлеуеті тұрғысында қаншалықты ой қозғалып, сөз айтылды – ол өз алдында. «Қарғын» – әр оқушы үшін әр қырынан бағалы, уақыт екпініне төтеп берген, оқылып отыратын шығарма.
«Қарғын» романында Дулат Исабековтің Жасыны қоғамды сынап, талқыға салмайды, дүние-жалған туралы ойшылдық-пәлсафалық толғаныстарға да түскен емес. Ара-тұра Жасынның айтып тастайтын тура би сөзінде байқалмай қалмайтын көңілтолмаушылық, сыншылдық қабылдай алмаушылықтың қоғамдық-әлеуметтік негіздерін жазушы Дулат Исабеков романның сюжеттік арқауына оңтайлы тәсілдермен кіріктірген. Жасынның ортадан оқшаулау жүруінің түп-төркін, тамырлы себептері шығармадағы қиюы қашқан қоғамның рухани-экономикалық күйлерін қоса қабат, кейіпкер өмірінен «бейтарап» жайлардай алып отырып баяндау, суреттеу арқылы көркемдік шешім табады. Сәргел мен Мәликенің отбасылық аңдысқан, жатсынған күйде байланған өмірі; шалғай аудандағы ақ қар, көк мұзда ондаған жыл мал баққан еш еңбек, адам тұлғасының аласарған әр сәті – көлгірсу, күншілдік, өтірік, жала, қаныпезерлік, тайқымалылық, т.б. Жасын бұлар туралы күн тәртібіне мәселе қойып, талқыға салып, пәлсапа соғуға тіптен құлықсыз. Ол бәрін көріп, біліп, себеп неде, салдар қайда екендігін әлдеқандай бір сұңғыла таныммен, шуылдаған көпте кездесе бермейтін бөлекше бір пайыммен аңлап, айғақтап, әлдеқашан парқын белгілеп тастаған, екінің біріне ұқсамайтын ерекше адам. Салмақты. Әділ. Көл-көсір мейірім тұнған кеудесін сирек ашқан тұстарында елдің бәрі жадырап, айнала жарқырап кетеді. Көлгірсіген кезі болмайды. Телегей-теңіз білім, таным. Жан-жағындағыларды жалт қарататын тұлға. Рухани жүдеу, сырдаң, сырғақ, желімдей жабысқақ типтерден аулақ жүруге «үйреніп» алған. Жазушының осы бір әр қалыпты, әр сәтінде жан-жақты ашылған кейіркері – бір мәнде өзі қаншылықты «қашқанымен», құтыла алмаған ортаның құрбаны. Оның туындыларын кемтар таным ту-талақай етіп сынап тастаудан тайқыған емес. «Менің мақсатым – жазу, ойымды жазу. Қорғану менің міндетім емес. Сауыт әлсіздерге, өзіне-өзі сенбейтіндерге ғана қажет,» – дер еді Жасын мұндайда. Адам тіршілігіне төңкеріс енгізу қолдан келе ме? Білім мен парасат үстемдігін қажетсінетіндер бар ма, қалды ма, сынды толғанысқа толы «Қарғын» романы Жасын мен Бағила тағдырындағы сезім иірімдеріне жалпыадамзаттық зәру күйлерді сыйымды арқау етуімен араласты.
«Көк мұнар», «Қарғын» романдары қазақ романшылдығына жазу өнерінің қилы бағыттары жаппай жаулаған әлем, орыс әдебиетіндегі озық тәжірибенің, қайырлы көркемдік тәжірибенің бет алып, орныға бастағанын айғақтай түскен туынды-
лар болды.
Озық классикалық әдебиеттің қуат өрісі қазақ әдебиетін, әсіресе, сол бір алпысыншы жылдарда жаппай жаулай бастаған болатын. «Жазу» дейтін жазылмайтын дерт дауасын іздеуден жалықпас еді. Дүниетанымның түпсіз тұңғиықтарға бойладым, сұр қабырға, сұсты қамалдарының бәрін бұзып өттім дегендей алдамшы үмітті сан мың мәрте тас-талқан еткен қатыгез ақиқаты – бірді алсаң, жаңадан жүз қатар түзіп сіресе қалатын өмір тылсымы «жазу» дертіне де сан мың түрлі дауа ұсынуын тоқтатпай келеді емес пе?! Осы мәнде Антон Чехов
«№ 6 палатасындағы» дәрігер «дімкәс» былайша тоқтам айтатын: «Сегодня примешь тридцать больных, а завтра глядишь, провалило их тридцать пять, после завтра – сорок, и так изо дня в день из года в год».
Чехов демекші, Чехов шығармаларындағы адам тұлғасындағы илеуші, билеуші заманның көркемдік өзегі, таңбалану өзгешелігі орыс әдебиетіне әкелген үдерістер әлемдік өрісінде қазақ көркем сөзін де шарпып өткені даусыз.
Илеу мен билеуге көндіге алмайтын азат ой, рух күші жаратылыстан жарылқанған түпмақсат құқын қорғаудағы жасампаздық күрес қуатының заманына қарай ауытқып отыратын кернеу деңгейі әдеби шығармадағы Адам тұлғасын сан мың қалыпта, қисапсыз қисынымен мазмұндап келе жатыр. Осы бағытта қазақ романдарының жалпыадамзаттық рухани игіліктер өрісіндегі әлеует, қарымы арнайы зерттеулерді әлі де күтеді.
«Қарғын» романында исабековтік оңтайлы, дөп түсіп жататын, кейде көңіл желпіп өтетін жеңіл, кейде бір түрлі аямай, қымсындырып тастайтын шымшыма сөз, орнымен ойнап жүре беретін деталь жұмсап отыру қапысыз көркемдік шырай дарытады.
Жазушы Дулат Исабеков сөздің құнын, салмағын мың өлшеп, жүз айналдырып баяғыдан-ақ бағамдап қойған. Мүлт кететін тұсы жоқтың қасы. Таппасты айтып, тамсандырып отыратын болғасын шығар-
маларын оқу – бір рахат. «Сөздің айтылу түрі», «өзегінде өлімі бар жай ет пен сүйектен тұратын адам», «қызығы жоқ қырық өтірік», «өмір сүрудің техникалық жағы», «көзін қарып алу» (ғашық көзін – Қ.М.), «жалған көздің арзан жасы», т.б. қазақ сөзінің мүмкіндік алып, шалқар байлығымен кенелтіп отыратын оралымдар «аяқ алғызып жүргізбестей» мол.
Жасынның жан сырына автор жас адамның тұлға болып қалыптасу парызындағы тиянақты тұғырлардың мәнінде ынтығады. Адам – жұмбақтан сыр ашар ерекшеліктеріне, адам бойындағы мүмкіндіктер оқшаулана түскен болмыс-қалпына қызығады. Адам баласының өзін-өзі ақтарып, ашып алуға еріксіз ынтықтығы еш уақытта тыйылмаған, тыным таппаған. Сонда да шектеулі шеңберді бұзып өтердей әлеует жан иесіне бұйырған емес. «Қарғында» осы ұлы жұмбаққа меңзеу бар.
Түрлі әдеби ағым, ағыстар легі жосылып тоқтаусыз екпіндеді. Адам барлығын тауып, таусып айтуға асыққанымен, небір жазу бағыттары, психология, философияңды қалқан етіп өзеурей ұмтылғанымен – дәнеңе де тапқан жоқ. Есесіне, шектен шықпай, адам әлеуетінің ақиқатын мойындатып жазылған шығармалар Алланың асқақ, асқан дарқан пейіл кеңшілігі арқасында екі аяғымен жер басып жүрген Адам пенденің шын сырын – «осалдығын» қымсынбай ашық-шашық қалыпта алып ақтарып-төңкерді.
«Қарғын» романына адам тағдырына толғану, адам функциясы арқауында қилы мәнде көз жіберуге болар еді. Шығармадағы Сәргел мен Мәлике арақатынасындағы иланымды күйлер – жеке дара бір отбасылық роман жүгін көтеруге дайын. Ел тұрмысы, әлеуметтік рухани ауқым да кеңдігімен назар аударады. Жазушы парызы жайынан қозғалып отыратын Жасын ойлары мен авторлық жазу ұстанымында қапысыз, мығым шығармашылық табыс түзілген. Жасын жарамсыз деген шығарма кітап болып шығып, мақталып жатқан уақыт сырқаты – көлгірсу, көз жұма қарау, жалған ғылым, жағымсыз құлықтардың бел алуы адам мінездерін, әрекет барысын, табиғат тылсымын тірек етіп отырып, қапысыз көркемдік арнасын ашқан болатын.
Мұхтар Мағауиннің «Көк мұнары» мен Дулат Исабековтің «Қарғыны» «қызды айтып, қызықты айтып» арзан жарқылмен арбаған шығармалар емес. Осы оқушысын таңдап табатын туындыларда жас адамдардың сол бір алыс алпысыншы жылдардың рухани атмосферасын түзген сезім психологиясы, жақсы көру философиясы, өміртаным дағдылары жағымды, жұғысты шынайылығымен иландырған болмыс жаңалығымен өздерінің өмірдегі батылдығындай батыл енген қалпы оларды классикалық әдебиеттердегі интеллектуал тұлға қатарына көтерген болатын.
«Қарғындағы» Жасын тұлғасының өмірдегі түпбейнесінің мінез-дағдыларын тұлғалық бітімге сіңіру шынайылығы Дулат Исабековтің жазу өнеріндегі жаңа бір қайырлы табысы болды.
Әлемді роман тарихында тұлға – түптұлға бағытындағы елеулі шығармашылық олжалар қатарына қосудың ешбір артықтығы жоқ. «Көк мұнар» романындағы түпбейне мен орталық кейіпкер Едіге тұлғасындағы ұтымды шығармашылық шешімдер тұрғысында да осыны айтар едік.
Қанипаш Мәдібаева,
І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университетінің профессоры,филология ғылымының докторы,
Мүлік Дәулеткерей,
қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының
PhD докторанты.