Ар ілімі немесе әдебиет ғылымы туралы…
Әдебиет – ардың ісі. Әдебиет пән ретінде болсын, ғылым ретінде болсын, ЖОО пәндер тізімінен табылмауы ар ісіне сын. Біздің бұлай деуімізге себеп бар. Елбасы Жолдауын зиялы қауым өкілдерімен бірлесе талқылау мақсатында
ҚР Парламенті депутаты Бекболат Тілеухан Қазақстан Жазушылар одағына кездесуге келіп, Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының төрағасы Н.М.Оразалин жүргізген сол кездесу барысында бірқатар маңызды жайттар талқыланып, әдебиеттану мен қазақ әдебиеті пән ретінде ЖОО тізімінен алынып тасталғанына байланысты мәселе көтерілген болатын.

Аталған жиын соңында «қазақ әдебиеті» мен «қазақ тілі», «филология» пәндерінің жеке пән ретінде тізімде өшіп қалуы қазақ руханияты үшін өте қауіпті екені айтылып, талқыға қатысқан үш жүзден аса қаламгер қауымның атынан депутат Б.Тілеуханға бұл мәселе шешімін табуы керегі жайында талап-тілектер айтылған еді.
Жоғары және жоғары білімнен кейінгі білім беру мамандықтарының жаңа Тізбесін қарап шыққан соң, бұл тізбеде «Қазақ тілі мен әдебиеті», «Филология», «Әдебиеттану» мамандықтары жоқ екеніне көз жеткіздік. Одан бөлек, ЖОО-ның осы мамандығы бойынша бакалавр бағдарламасын толық аяқтап шыққан студент «филология», не «қазақ тілі мен әдебиеті» маманы емес, «Тіл білімдері бакалавры»аталатын көрінеді. Аталған тізімде 6В 2460 6В022100 шифрлы «Дін және дінтану», ал 2443 6В 022600 шифрлы «Исламтану» жеке бөлінгенін байқадық… Қазақстан – зайырлы мемлекет екенін ескеріп, «Исламтануды» «Дін және дінтану» шифры аясында қарастыруға да болар еді ғой деп ойлаймыз… Есесіне классификаторлар тізіміне белгісіз себептермен пән қатарына ілінбей қалған «Әдебиеттану», «Қазақ әдебиеті», «Филология» пәндерін қосуға болар еді.
Қазақ барда қазақ тілі, әдебиеті мен мәдениеті бар. Ендеше, қазақ тілі мен әдебиетін мамандық ретінде, әлеуметтік рухани өміріміздің маңызды құндылықтарының негізі ретінде бағаламай, оны пәндер тізімінен алып тастаудың ақыры не болмақ? Қазақстан Республикасында қазақ тілі мен әдебиетін халқымыздың төл мәдениеті, ұлттық және жалпы-адамзаттық құндылықтар ретінде оқытуға, зерттеуге, дамытуға мүмкіндік бере алмасақ, өз тіліміз бен әдебиетіміз өз елімізде өгейдің күнін кешпей ме?
Осы мәселе төңірегінде – мемлекеттік тіл мен әдебиетті оқытудың тәжірибесі жайында айтып беруі үшін бірқатар әдебиеттанушы, тілші мамандар, шетелдік ғалым-ұстаздарды сөзге тартқан едік…
Жанғара ДӘДЕБАЕВ,
филология ғылымының докторы,
әдебиеттану профессоры
Қазақ тілі мен қазақ әдебиеті – ұлтжандылықтың негізі
Қазақ тілі мен әдебиеті – қазақ халқының ұлттық мәдени қазынасы. Қазақ халқы барда қазақ халқының мемлекеттік тілі, әдебиеті мен мәдениеті бар. Қазақ халқының мемлекеттік тілі, әдебиеті мен мәдениеті жоқ жерде қазақ халқы болмайды. Сондықтан Қазақстанның ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарының дамуында, адами капитал сапасын жақсартуда қазақ халқының мемлекеттік тілінің, әдебиеті мен мәдениетінің маңызы зор екені түсінікті.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Жолдауында (2017 жылғы 31 қаңтар): «…ұлтжандылықты дамытуға баса көңіл бөлу керек», – деген қағида бар, онда терең мән бар.
Ұлтжандылықтың, Отанға деген сүйіспеншіліктің қайнар көзі, негізі – қазақ тілі мен қазақ әдебиеті. Қазақ тілі мен әдебиетін мамандық ретінде, әлеуметтік өміріміздің өмірлік маңызы зор құндылықтарының негізі ретінде оқытпаған жағдайда, оның орнын неше түрлі залалды, зарарлы ақпараттар ағыны баспайтынына ешкім кепілдік бере алмайды. Мемлекеттің, қоғамның, халықтың өмірлік мәні бар құндылықтарының негізі ретінде көп ғасырлық тарихы бар қазақ әдебиетін, қазақ тілін атына заты сай нақты мамандық шегінде оқу және оқыту арқылы жоғары білімді, жоғары білікті кадрлар даярлау – қазақ халқының және оның атымен аталатын Қазақстан Республикасының ұлттық мүдделерінің бірі.
Қазақ тілі мен қазақ әдебиетін оқу, оқыту және ғылым пәні ретінде сақтау, дамыту – ауық-ауық көтеріліп келе жатқан мәселе. Кейінгі жылдардың жүзінде болған жаңалықтардың бірі – қазақ тілі, қазақ әдебиеті пәндерін оқытуға бөлінген сағаттардың жартысын ағылшын тілінде жүргізу болды. Даярланған маман жоқ, дайындалған оқу-әдістемелік құралдар жоқ. Оның үстіне қазақ тілін ағылшынша оқытқанда, білім алушы қазақ тілі пәні бойынша білім алмады, ағылшын тілі пәні бойынша білім алды. Білім алушыларға қазақ тілі мен әдебиетін бірыңғай қазақша оқытуға шек қойылуы, ағылшынша оқытуға қажетті ресурстардың болмауы білім сапасының деңгейіне өз әсерін тигізбей қоймады.
Жоғары және жоғары білімнен кейінгі білім беру мамандықтарының жаңа Тізбесіне байланысты әңгіме 2016 жылдың күзінде басталған. Бұл салаға жауап беретін тиісті лауазымдағы мамандар өздерінің пікірлерін негіздеп, ұсыныстарын берген. Бірақ менің білуімше, сол ұсыныстар бойынша осы күнге дейін оң шешім қабылданбағанға ұқсайды. 2017 жылдың ақпанының басында, Мемлекет басшысының Қазақстан халқына Жолдауын бүкіл ел болып талқылап жатқан тұста, бұл мәселе қайта көтерілді. Мәселенің жалпы сипаты мына төмендегіше.
Қазақстан Республикасының жоғары және жоғары білімнен кейінгі білім беру мамандықтарының 2017 жылдың ақпанында күшіне енген делінген Мемлекеттік тізбесінде (классификаторында) (ГК РК 08-2009) бекітілген мамандықтар қатарында «Қазақ тілі мен әдебиеті», «Филология», «Әдебиеттану»… жоқ болып шықты. Тіл мен әдебиетке қатысты «Тілдер (Языки) бағытында тиісті деңгейлер бойынша мынадай мамандық көрсетіліпті:
6В 023200 – Әдебиет және лингвистика (Литература и лингвистика);
7М 023200 – Әдебиет және лингвистика (Литература и лингвистика);
8D 023200 – Әдебиет және лингвистика (Литература и лингвистика).
Мамандық бойынша бакалавр бағдарламасын толық орындап шыққан түлекке «Тіл білімдері бакалавры (бакалавр языкознаний)» біліктілігі (квалификациясы) берілмек.
Тізбенің бір мамандығы шеңберінде ойға қонымсыз қателіктер жіберілген. Солардың басты деген бірнешеуіне тоқталайын.
Әуелі «Тіл білімдері» («бакалавр языкознаний») деген атау жөнсіз. Әлем халықтарының тілдері қанша көп болса да, олар туралы білім Тіл білімі (Языкознание) деп аталады.
Екіншіден, Тіл білімі, лингвистика атаулары бір ұғымды білдіреді. Тіл білімі немесе лингвистика – гуманитарлық ғылым салаларының бірі, тіл заңдылықтарын қарастырады.
Үшіншіден, «Тілдер (Языки)» деп ғылыми сала (бағыт) ашу, ол салаға (бағытқа) әдебиетті, онан соң лингвистиканы енгізу – ғылым салаларын классификациялаудың жүйесіне қайшы және бұл үй ішінен үй тігумен бірдей.
Төртіншіден, Әдебиет (литература) Тіл білімі ғылымының аясына кірмейді. Әдебиет – сөз өнері. Онда халықтың қадір-қасиетінің, тағдыр-талайының, ар-ожданының, ақыл-ой қазынасының, ойлау мәдениетінің көркем суретке, ұғымдар мен қағидалар жүйесіне айналған ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтары жинақталған. Оны зерттейтін ғылым – әдебиеттану. Әдебиеттану – гуманитарлық ғылым салаларының бірі, әдебиет заңдылықтарын қарастырады.
Бесіншіден, тіл заңдылықтарын зерттейтін гуманитарлық ғылым саласы мен әдебиет заңдылықтарын зерттейтін гуманитарлық ғылым саласын анықтау жұмыстары ғылыми негізсіз, жүйесіз, жөнсіз жүргізілген. Оның айқын бір белгісі мынада: Тізбеде бір мамандықтың (әдебиет және лингвистика/литература и лингвистика) бір сыңары әлеумет өмірінің белгілі бір саласының атауын көрсетсе, екінші сыңары әлеумет өмірінің белгілі бір саласын зерттейтін ғылым атауын білдіреді.
Айтылған жайлардан мынадай нақты нәтижелер белгілі болады:
– жаңа Тізбеде әдебиет Тілдер (Языки) бағытына енгізілді;
– бағыт бойынша тіл білімінің бакалавры біліктілігі берілген маманның әдебиетке, әдебиеттануға ешқандай қатысы жоқ болып қалды;
– әдебиет заңдылықтарын зерттейтін әдебиеттану ғылым саласы ретінде Тізімнен өшті.
Қазақ тілі мен әдебиеті – оқу пәні ретінде де, ғылым пәні ретінде де жеке дара салалар. Олар өзара сабақтас, сондықтан оқу және ғылым пәні ретінде тіл тұрған жерде міндетті түрде оқу және ғылым пәні ретінде әдебиет тұрады, тіл туралы ғылым саласы лингвистика (немесе языкознание) тұрған жерде әдебиет туралы ғылым саласы әдебиеттану тұрады. Бұл жүйе іргелі елдердің білім беру жүйесінде ескі замандардан осы күнге дейін бұзылған жоқ, тіпті Ресей Федерациясының құрамындағы ұлттық республикалардың әрқайсысының білім беру жүйесінің өзінде Орыс тілі мен әдебиеті, Ұлттық тіл мен әдебиет ешбір қысымға ұшырамай, қайта лингвистика, филология, шығыстану, славистика, тіл білімі мен әдебиеттану сияқты мамандықтармен толысып, гүлденіп, өркен жаюда. Бұлардың үстіне әдебиет саласы бойынша «Драматургия», «Сөз өнері» («Искусство словесности») деген мамандықтар бар. Осы екі мамандықтың Ресей Федерациясында болғанына қығызып әрі сүйсініп қараймын.
Қазақстан Республикасының жоғары және жоғары білімнен кейінгі білім беру мамандықтарының Тізбесіне «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығын енгізбеу, қазақ деген сөзді мүлде жазбау мемлекет, халық мүддесінен туып отырмағаны түсінікті. Қазақ жастарының «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы бойынша оқып, «Қазақ тілі мен әдебиетінің мұғалімі» біліктілігін алуына, қазақ тілі мен әдебиетін өзінің төл мәдениеті, ұлттық және мемлекеттік құндылығы ретінде дамытуына, өзінің, елдің игілігіне пайдалануына құқығы бар еді. Халық ол құқығынан заң жүзінде айырылған жоқ. Қазақ тілі мен әдебиетін қазақ халқының төл мәдениеті, ұлттық және мемлекеттік құндылығы ретінде дамытуына, қоғамның, өзінің игілігіне пайдалану құқығын іске асыруға, жоғарыда көрсетілгендей, білім беру Тізбесіндегі мамандықтардың ретін, атауын және берілетін біліктілікті өзгерту немесе жою кедергі келтіреді.
Жоғары және жоғары білімнен кейінгі білім беру Тізбесінде «Қазақ тілі мен әдебиеті», «Әдебиеттану» деген мамандық, оған сәйкес біліктілік жоқ. «Әдебиет және лингвистика» дегеніміз «Қазақ тілі мен әдебиеті» емес, әдебиеттану да емес. Тіл білімі (Тізбе бойынша – «тіл білімдерінің») бағыты бойынша бакалаврлар даярлап, оларға, Тізбеде көрсетілгендей, «тіл білімдерінің бакалавры» («бакалавр языкознаний») біліктілігін беру әдебиет маманын, қазақ тілі мен әдебиетінің бакалаврын дайындау емес.
Қазақстан Республикасында қазақ тілі мен әдебиетін төл мәдениеті, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтары ретінде оқытуға, зерттеуге, дамытуға және қоғамның, халықтың игілігіне пайдалануға құзіретті жоғары білімді кадрлар даярлау – Қазақстан Республикасының ұлттық мүдделерінің өзекті арнасы. Бұл арнаға білім берудің деңгейлері бойынша шектеу қоюдың, сөйтіп оны бос қалдырудың немесе басқа бірдеңемен толтырудың салдары Қазақстан халықтарының, Қазақстан Республикасының ұлттық мүдделерін іске асыруға кедергі келтіруі ықтимал.
Білім беру саласында орын алған осы қателерді залалсыз әрі оңтайлы түзету және Мамандықтар тізбесінің сапасын жақсарту мақсатында мынадай ұсынысым бар:
1) 6В 023200 – Әдебиет және лингвистика (Литература и лингвистика), 7М 023200 – Әдебиет және лингвистика (Литература и лингвистика), 8D 023200 – Әдебиет және лингвистика (Литература и лингвистика) мамандықтары Тілдер (Языки) дайындау бағытынан (направление подготовки – 023) алынып тасталсын;
2) 022 Гуманитарлық ғылымдар бағытына (направление подготовки 022) 6В 022700 – Әдебиеттану және лингвистика (Литературоведение и лингвистика), 7М 022700 – Әдебиеттану және лингвистика (Литературоведение и лингвистика), 8D 022700 – Әдебиеттану және лингвистика (Литературоведение и лингвистика) мамандықтары қосылып тіркелсін;
3) 011 Білім (образование) бағытында үш деңгей бойынша 7В011300, 7M011300, 7D011300 – Пәнсіз мұғалімдер даярлау (Подготовка учителей без предметной специализации) даярлау бағдарламалары Тізбеден алынып тасталсын, олардың орнына 7В011300 — Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерін даярлау, 7M011300 — Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерін даярлау, 7D011300 – Қазақ тілі мен әдебиеті оқытушыларын даярлау бағдарламалары енгізілсін.
Айгүл Ісмақова,
филология ғылымының докторы,
профессор, сыншы

Қазақ тілі мен Қазақ әдебиеті мамандарын дайындаудан бас тарттық па?
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің «Государственный классификатор специальностей высшего и послевузовского образования РК. Дата введения 2017.01.02.» атты ресми құжатында 2017-2018 оқу жылынан бастап дайындайтын мамандықтар тізімі бекітілген. Бұл – осы тізімде жоқ мамандықтар бұдан кейін жойылады деген ресми бұйрық.
Сол ресми құжаттан мысал келтіре отырып, пікірімізді білдірейік.
01 Образование. «Направление подготовки.
011 Образование. Бакалавр образования. 6В.2352.6В011300 «Пәнсіз мұғалімдер даярлау» («Подготовка учителей без предметной специализации») деген анықтаманың артында не тұрғаны күдік тудырады.
6В 2444. 6В011500 «Подготовка учителей языкам и литературе». Мұнда қай тіл және қай әдебиет маманы қаперге алынғаны неліктен анық, ашып көрсетілмеген?
ҚР Мемлекеттік тілі – қазақ тілі. Солай бола тұра, Қазақ тілі мен Қазақ әдебиеті мамандарын дайындаудан осы құжат негізінде бас тартқан Білім және ғылым министрлігі осы қадамымен Конституцияға қарсы шыққан жоқ па? Қазақ тілі мен Қазақ әдебиеті ҚР БҒМ-нің білім беру жүйесінен жойылған кезде бұл сала мамандары қайтпек? Сала мамандарын айтпаған күннің өзінде, осы бұйрық орныққаннан кейін қазақ тілінде сөйлейтін xалық өз тілін өз мемлекетінде оқи алмаса, өз жерінен көшіп кетіп, басқа елдерде оқи ма?
Сөзімізді ары қарай жалғайық.
«Искусство и гуманитарные науки» деп алынған бөлімде: «Мода, дизайн, музыка, театр, сурет» өнерлерінен кейін, 022 «Гуманитарные науки: бакалавр, магистр, доктор гуманитарныx наук» деген былық басталған.
6В 2460 6В022100 «Религия и теология». Бұдан 2443 6В 022600 шифрлы «Исламоведение» бөлініп алынған. Біз зайырлы мемлекетпіз. Солай бола тұра, ортақ теологиядан «Исламоведение» неге жеке отау құрған? Мұныммен мұсылмандыққа қарсы шығып тұрмағанымды, Исламтануды ортақ дінтану аясында да оқытуға болатынын айтқым келеді. Бұл мамандық иесін дайындайтын жалғыз ЖОО – тек Нұр Мұбарак университеті ғана бар. «Қазақ тілі» мен «Қазақ әдебиеттің» есесінен Мемлекеттік тілді аттап өтіп «Исламоведениені» бөліп алғанымыз басқа дін өкілдерінің де «неге бұлай?» деген көңіл алаңын тудырса қайтпекпіз деген ой мазалайды.
«6В2443 6В022500 Переводческое дело, синxронный перевод» деген мамандық тізімде тұр. Көзі ашық адам үшін бұл – Филология, Әдебиеттану мен Тілтану саласының бірі. Оны бөліп алу арқылы Білім және ғылым министрлігі тек аудармашылықты алға қойып, қазақ тіліндегі ғылымды жоюды осылай қолға алған екен деген пікірге келдік. Осы реттегі «Филология саласы басқа тілдердің аудармашыларын ғана дайындаумен шектелудің артында не тұр? Біз мемлекеттік тілді оқытпай, басқа: қытай, ағылшын, орыс тілдеріне ғана күніміз түскені ме?», – деген сауал қылаң береді.
«Направление Языки. Квалификация или степень Языкознания» деп аталатын бөлім жоғарыдағы сауатсыздықты орнықтыра түскен:
6В244 6В 023100. «Изучение языков
/родного, иностранного/».
2444. 6В 023200 «Литература и лингвистика».
Әлемдік ғылыми классификатордағы «Филология», «Литературоведение», «Лингвистика» деген атаулар жойылып, «Литература и лингвистика» деп пән ретінде аталғанымен, берілетін ғылыми дәреже «Языкознание» деп шегеленген. Бұл әдебиет тасада қалды деген сөз. Енді, тағы бір мәселе, «Изучение родного языка» дегенде кімнің тілі меңзелген? ҚР БҒМ-гі «родной» деп қай тілді меңзеп отыр? Қазақ жерінде Мемлекеттік Қазақ тілінен басқа қандай «родной» тіл болуы мүмкін? Ендеше, оны «қазақ тілін оқыту» деп неліктен жазбаған деген сұрақтар да көкейде тұр.
Мемлекеттік Қазақ тілі мен оның көркем шежіресі – қазақ әдебиетін білім беру жүйесінен осылай ысырып алып тастау арқылы біз Тәуелсіздігімізге өз қолымызбен қауіп төндіріп отырған жоқпыз ба? ХХ ғасыр жазба тариxы бар Бабалар Сөзін осылай қор ететіндей басымызға не күн туды? «Ұлтты жою үшін оның Әдебиетін жою жеткілікті» деген Әлиxан Бөкейxан бастаған Алаш ғалымдары, «Ұлттың Жаны – Әдебиет», – деген Жүсіпбек Аймауытұлының сөзін біз қалайша тез ұмыта қойдық екен? Былтыр Қазақ тариxы, Қазақстан тариxы жойылған кезде біз сатқындық жасап үндемей қалған едік. Енді өз басымызға күн туғанда ғана Ұлт ғылымына төнген бұл қауіпті елге түсіндіруді азаматтық парыз санап отырмыз. Осы күндері маған түрлі оқу орындарының ғалымдары өз наразылығын жазба түрде беріп жатыр. Өздері ресми қызметте болған соң ҚР БҒМ-не ашық қарсылық білдіре алмай отырулары да түсінікті жағдай.
Жақын, алыс шетелдерде Әдебиет теориясы, Қазақ әдебиеті мен Алаш ғылымы курстар бойынша дәрістерге сұраныс жетіп-артылады. Советтік соцреалистік жүйеге дейін қалыптасқан қазақ прозасы мен поэзиясына деген қызығушылық та бар. Сонау Ақтамберді, Шалкиіз, Бұқар жыраулардың толғауларындағы Ұлт тариxы мен көркемділікке де қазіргі әдебиеттануда сұраныс бар. Мемлекеттік тіл – қазақ тіліндегі 100 том Бабалар Сөзі бар Қазақ әдебиеттану ғылымын ҚР БҒМ осылай бір бұйырығымен жойып тастай алмас.
Өз елінің Ғылым министрлігі – бас ғылыми ордасы қатардан сызып тастаған Мемлекеттік қазақ тілі мен қазақ әдебиетін танытатын Әдебиеттану ғылымының күні не болмақ? Келесі ұрпаққа не деп түсіндіреміз? Құранда айтылғандай теріс нәрсені қолдамау керек, реті келсе оның себебін білдіруге тырыс делінген. Былтырдан бері барлық ЖОО әдебиет кафедралары тілмен біріктірілді деген сылтаумен жабылды. Сол іс басында отырғандар сол кезде үндемей енді ғана байбалам салуда: бұр әрекет Мемлекеттік қазақ тілі мен Қазақ әдебиетінің классификатордан жойылуына әкелгеніне енді ғана көздері жетуде. Ресей мен АҚШ, не Қытай мен Еуропада мұндай қадам мемлекетке қауіп төндіретін диверсия деп бағаланатынына сөз жоқ. Жақын жуық шетелдердегі ғалымдарға біздегі осы жайды шет жағалап айтсам, олар біздің БҒМ әрекетін тура осылай бағалап отыр. Замандастарымыз бен жастарға Отанға адал қызмет ету – абырой екенін әдебиетсіз қалай түсіндіреміз? Мемлекеттік тіл мен ұлт әдебиеті, еліміздің тариxымен бірге тәуелсізлігіміздің, ұлт қауіпсіздігінің негізгі тірегі емес пе? Тариxы мен тілі, әдебиеті жоқ елдер қатардан шыққан, жойылғандар мемлекеттер. Қасиетті Бабалардың қанымен келген Тәуелсіздік кезінде мұндай ессіздікке жол берсек – біздің кім болғанымыз? Шет елдерде білім алып келіп, өз тариxы мен ана тіліндегі әдебиетке менсінбеушілікпен қарайтын биліктегі менеджерлерді бұл қасиетті ғылым салаларының киесі соғып кетпесін! Бізге айту міндет – қалай шешілетінін бір Алла Тағала мен биліктегілердің арына салайық. Осы ретте айта кету керек: фейсбукті қазақтың қазіргі бір дизайнері «Абайдың Қара сөздерінің қолжазбасы жоқ болғандықтан бұл қолдан жасалған мәтін-мыс» деп «сөз менікі екен» деп сөйлей салып отыр. Мұxтар Әуезовтің де кісілігі мен жазушылығына күмән тудыратын деректерді жұртшылыққа жар салып, ойына келгенін айтып, шу шығарып жүргендер бар. Бұл – Абай мен Әуезовті жоққа шығарудың басы ғана сияқты. Әдебиет кафедралары жабылып жатқан кезде осындай «ревизорлардың» шыға келуі де жай сәйкестік емес екені де анық. Абай мен Әуезовті жоққа шығару тек тоталитарлық совет кезінде іске асқан еді: Абайды қорғаған Алаш Арыстары атылып, олар «Қазақтың Бас ақыны» Абайды танытуды жап-жас Мұxтар Әуезовке аманат еткен еді. Совет кезінде қолы мен ауызы байланған Әуезов «Абай жолы» арқылы бұл аманатты абыроймен қорғап шықты. Енді Тәуелсіздік кезінде осы Аманатты мазақ етіп, қазақ тілі мен ұлт әдебиетін жоққа шығаруды қалай түсінуге болады?
Жетінші ақпанда, Жазушылар одағында мәжіліс депутаты Бекболат Тілеуxан
Елбасының Жолдауын насиxаттау үшін елмен кездесу өткізді. Қасиетті жыраулардың толғауымен елге танылып, жастайынан қазақ әдебиетінің маржандарын бойына сіңіріп өскен Бекболаттай саясаткерді, ұлт әдебиеті болмаса, қалай өсіреміз? Жоғарыда айтылған мәселелерге байланысты құжаттар депутат Бекболат Тілеуxанға тапсырылды. 100 томдық Бабалардың қасиетті ақыл сөзі мен Аxмет Байтұрсынұлы Ана тілі деп анықтап кеткен Мемлекеттік тіл бүгінгі заманда бізге аманат. Олай болса, Аманатқа қиянат жасалмауын талап етеміз.
Жанат Дәулетбекова,
Абай атындағы ҚазҰПУ-дің қазақ тілі теориясы және әдістемесі кафедрасының меңгерушісі, педагогика ғылымының докторы

Әр мамандықтың атауы анық тұрғаны жөн
Мамандық классификаторының 01- Білім беру бағыты бойынша бакалавр деңгейі 6В 2444 6В011500 – Тілдер мен әдебиет бойынша мұғалімдер дайындау деп көрсетілген. Біздің ойымызша, бұған дейінгі классификаторда көрсетілгендей, әрбір тіл мен әдебиет бойынша мамандықтар дәстүрлі жүйедегідей классификаторда жеке тұрғаны дұрыс. Қазақ тілі мен әдебиеті, орыс тілі мен әдебиеті, шетел тілі мен әдебиеті деп айқын көрсетілуін қажет деп есептейміз. Оның мынадай себептері бар:
1. Әрбір мамандықтың өзінің кәсіби-пәндік ерекшеліктері бар. Мысалы, қазақ тілі мен әдебиеті (орыс тілі мен әдебиеті) ҚР үздіксіз білім беру жүйесінің білім беру сатыларында ана тілі ретінде де, екінші тіл ретінде де оқытылады. Пән атауы бір болғанымен, оларды оқыту мақсаты да, әдістемелік жүйесі де бір-бірінен түбегейлі бөлек. Ана тілі мен әдебиеті ретінде оқытылғанда бұл пәндердің білім алушының қатысым мәдениетін жетілдірудегі қызметі мен ұлттық құндылықтық, тұлға қалыптастырушылық маңызына,
функционалдық сауаттылығын қалыптастыруға басымдылық беріледі. Ал екінші тіл ретінде оқытылғанда оның қарым-қатынас құралы ретінде қолдану дағдыларын дамытып, коммуникативтік қызметін меңгертуге назар аударылады. Ал шетел тілін оқытатын мамандықты меңгертудің мақсат-міндеттері бөлек.
2. Әрбір халықтың тілінің, төл әдебиетінің тарихы да, құрылымдық жүйесі де, дүниетанымдық өрісі де бір-біріне ұқсамайтын, даралық сипатқа ие. Сол себепті, бұл мамандықтарды дайындау үдерісіндегі пәндерді оқыту жүйесінде де осы ерекшеліктер сақталуы шарт. Бұл бағытта қазақ тілі мен әдебиеті, орыс тілі мен әдебиеті, шетел тілі мен әдебиеті мамандықтарының өзіндік оқу жүйесі іштей саралануы міндетті деп санаймыз.
3. Әрбір мамандыққа негіз етіп алынып отырған тілдердің мемлекет аумағындағы мәртебесі де әр түрлі. Мысалы, қазақ тілі – мемлекеттік тіл, ұлттық тіл болса, орыс тілі – ресми тіл, ал шетел тілдері – халықаралық қатынас тілі болып саналады. Бұл да мамандықтардың ерекшеліктерін ескеруде, отандық кәсіби мамандарды даярлау үдерісінде, мемлекеттік білім стратегияларын жүзеге асыруда маңызды бір ұстаным ретінде сақталуы керек. Сондықтан аталып отырған мамандықтар жеке аталуы қажет.
4. Талданып отырған классификаторда «Гуманитарлық пәндер бойынша мұғалімдер дайындау» деген жеке мамандық көрсетілген. Ал тіл де, әдебиет те гуманитарлық пәндер қатарына жатады. Олай болса, бұлай бөлу де мамандықтардың ішкі шегін белгілеуде түсінбеушілікке әкелетіні сөзсіз. Сондықтан әр мамандықтың атауы мемлекеттік классификаторда ара жігі ашылып, айқын тұрғаны тиімді.
Сәуле ЕРЖАНОВА,
филология ғылымының докторы, профессор

Қай тілдің маманы?
Жаңа классификатормен танысып, төбемізге жай түскендей болды. Қазіргі үштілділік деңгейінде білім беріп жатқан уақытта, қазақ әдебиетін әлемге таныту мақсатында ағылшын тілінде еркін жаза, оқи, іздене алатын әдебиетші мамандарды даярлауды жүзеге асырып жатқан жоспарымызға тосқауыл қойылды деп ойлаймыз. Өйткені, талапкер шығармашылықпен айналысатын, ағылшын тілінде поэзия, проза жазатын мамандар қалыптасып келе жатқан кезде бұл жаңа бастама ұлттық руханияттан айыру болып есептелінеді. Жалпы, қазақ халқын әлемге танытып отырған ұлттың руханияты. Оның дәлелелі – ЮНЕСКО көлемінде Абай, Мұхтар мұралары әспеттеліп, қазақ қаламгерлері шығармаларының үлкен сұранысқа ие болуы дер едік. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың өзі халықаралық мәртебелі жиындарда сөйлеген сөзінде Абайға жүгінеді. Тіпті, Қазақстанда жер-су, елдімекен атауларының көпшілігі әдебиетші, қаламгер, суреткерлердің атымен аталуы да ұлттық әдебиетіміздің деңгейінің жоғарылығын танытады. Осы тұрғыдан келгенде жаңа классификатордың тек филология ғана емес, таза қазақ тілі мен әдебиетін оқытатын біліктілікті жоғалтып, оның орнына тек бір ғана «тілдер» атауымен бітіріп шығатын мамандарды даярлау – санаға сыйымсыз. Түсінемін, білім берудің бұл жаңа бағыты бойынша ЖОО бітірген маман болашақта тіл мен әдебиеттің оқытушысы бола алады. Бірақ ол маманның қай тілдің маманы екені нақтыланбаған.
Бұл әдебиеттанушы ғалымдарымыздың ізденісіне балта шабу болып табылады деп ойлаймын.
Раушангүл ЗАҚАНҚЫЗЫ,
Сегед университеті Алтаистика кафедрасының
қазақ тілі мен әдебиетінің оқытушысы
(Мажарстан)

Мажарлар үлгісі
Мажар деген халық жер бетінде тұрғанда мажар тілі мен әдебиеті мамандығы бұл елдің жоғарғы оқу орындарында оқытылады. Қазақ тілі мен әдебиеті жеке мамандық ретінде Қазақстанның ЖОО-ларында оқытылмауы – ең алдымен қазақ еліне төнген қауіп.
Сегед университетінде Мажар филология институты бар. Сол институтқа қарайтын Мажар Тіл білімі кафедрасы, мажар әдебиеті кафедрасы жеке мамандар даярлайды. Мажар тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша бакалавриат, магистратура және докторантура бар. Ал Будапештегі Лоранд Еөтвөш университетінде Мажар тіл білімі бөлек институт, Мажар әдебиеттануы бөлек институт. Әрқайсысында бөлек бірнеше кафедрадан жұмыс істейді. Мәселен, мажар Тіл білімі институтында мажар диалектологиясы кафедрасы, мажар қолданбалы тіл білімі, мажар тілін шетелдіктерге оқыту кафедрасы және тағы басқа мамандықтар бар. Оған қоса, Мажарстанда шет елдерде мажар тілін оқытатын мұғалімдердің бөлек институты жұмыс істеп тұр. Мажар тілі Еуропа, Азия, Американың бірқатар елдерінде оқытылады.
Өмер Күчүкмехметоглу,
Candidath PhD, Стамбул университетінің
түрік тілі мұғалімі

Түркия тәжірибесі
Түркия университеттерінде түрік тілі және әдебиеті, Қазіргі түркі тілдері және әдебиеттері, түрікше үйрету факультеттері бар. Бұл факультеттерді тәмамдаған студенттер лицейлерде, мектептерде мұғалім бола алады. Магистр және PhD дәрежелерін алу үшін осы мамандықтар бойынша оқуын тереңдетеді. Студент әуелі Әлеуметтік Білімдер институтына құжат тапсырады және ол жерден мамандығына қарай түрік тілі, лингвистика, әдебиет, фольклор, тарих, жалпы тарих, дүние тарихы, түрік тарихы, түрік дүниесі әдебиеті, түрік әдебиеті және баска салалардың бірінде магистрлік, докторлық жұмысын жазады. Таңдаған мамандығы бойынша бір жыл сабақ оқиды да, сосын ғылыми жұмысын жазуға кіріседі. Негізінде бұл салалардың бәрі Әлеуметтік Білімдер институтына қарайды. Студент диплом алғанда әуелі университеттің аты, сосын, Әлеуметтік Білімдер институты және алған білім саласы жазылады.
Түркітану үшін араб, парсы, осман тілдері, түркі дүниесі әдебиет, шағатай тілі окытылса, түрік ауыз әдебиеті, жаңа түрік әдебиеті пәндері жеке жүреді.
Әзірлеген Қарагөз СІМӘДІЛ.
ПІКІРЛЕР2