Саны аз ұлт нені ескеру керек?
Түсіну мен сүю секілді психологиялық, діни һәм пәлсафалық ұғым-түсініктерді ұлтқа қатыстыра айтсақ, оның жалпы мән-мағынасы өзгере қоймайтын шығар-ау дегенге тоқтадық. «Адамды тану, адамды түсінудің өзі түптеп келгенде, Ғаламды ашумен тең!..». Грек софистерінен бастап Орта ғасырдағы Шығыс ойшылдарына дейінгі аралықтағы Уақыт өз қолымен тұрғызған алтын көпір осы ойға жетелеген еді. Жетелеген және де жетектей келе мына Біз тіршілік кешіп жүрген XXI ғасырға дейін келді. Келешекте де, яғни Заманақыр орнағанға дейін зерттеу, зерделеу, тереңдеу, теңесу, саралау, ұғыну, анықтау, табу, түсіну, үңілу сияқты етістіктер өзінің негізгі қызметін (функциясын) атқара беретініне сеніміміз мол. Ұмытып кетіппін, тағы бір етістік бар екен… Оның ныспысы – Сүю. Құдайды сүю, Табиғатты сүю, Жер-Ананы сүю, Ананы сүю, Отанды сүю, елді – қазақты сүю… Левшин, Потанин, Тянь-Шаньский, Янушкевич, Маршак, Ивановтарды былай ысырғанда, «Өз қазағымызды өзіміз түсіне алдық па?» деген қиын сұрақ алдыңыздан, күтпеген жерден шығатыны бар. Жасыратыны жоқ, осы бір өмірлік сауалға іштей дайын жүрмегендіктен жарымжан жауапты ғана жасқана айтуға дағдыланғанымыз да шындық. Қазақ ән өнеріне ден қойған Затаевич «Өзім үшін жаңа бір Ғаламшар аштым!..» деп қатты таңырқаған-ды. Бір кездері Әлем картографиясы жаңа жағрафиялық атаулармен толысқан тұста, әркім өзі үшін Қазақ деген құрлық ашты. Демек, оны ашу үшін алдымен түсінбек керек. Бірақ түсіну үшін де жүректе махаббат боп, ол сүю деген іс-әрекетке ұласуы да қажет екенін естен шығармасақ екен. Бүгінгі ұйымдастырған «Дөңгелек үстеліміздегі» әңгіме де осы бір төңіректе өрбитін болады.
Ақжол ОРЫНБАСАР, мәдениеттанушы
Ұлттық негізден алыстамасақ екен
Кез келген халықтың болмысын анықтайтын басты факторлар – мәдениеті, діни ахуалы, өткен жолы, тәжірибесі, табиғаты, саяси жүйесі мен геосаяси ортасы. Сондай-ақ, «Біз кімбіз?» деген күрделі сұраққа жауап іздегенде өткенмен қатар бүгінгі күні атқарылып жатқан жұмысты бірге саралау қажет. Біз әлі де болса бұлғағы мен бұралаңы көп жолымызды анық саралап, оның бүгінгі күнгі болмысымызға әсерін толық зерттеп, зерделеп үлгерген жоқпыз. Кеңес дәуірінде тарих бізге көбіне-көп уақиғалар тізбесі ретінде көрсетілді. Ал шын мәнінде тарихтың бүгінгі күнге әсерін сезіну үшін негізгі үрдістерді, әр кезеңде қоғам алдында туындаған сынақтар мен жаңа талаптарды талдауымыз кажет. Сол алуан үрдістер, табиғат, қоршаған ортадағы өзгерістердің қоғамға әсері көп таразыланған жоқ. Дәстүріміз бен мәдениетіміз сыртқы факторлар әсерінен тежеуге ұшыраған. Бұның себеп-салдарын тарихтан іздеген жөн. «Біз нені дұрыс істемедік? Қай жерден қате жібердік?» деген қос сұраққа жауап беруіміз қажет. Кез келген алдыңғы қатарлы қоғам бет-бейнесін, құндылықтарын анықтауда ең шешуші роль атқарған – дін. Сондықтан қазіргі қазақ қоғамында дін тек құлшылыққа арналған дүние ғана емес, саяси қаруға айналды. Сол себепті, қазақ өз өзегін жоғалтпай, ұлттық негізінен, тегінен алыстамаса екен.
Біз, қазақтар, бір нәрседен қорқамыз. Бірақ неден қорқатынымызды өзіміз де білмейміз. Кеңес дәуірінде бойымызды дендеген үрей әлі шырмап тұр. Дамыған елдер нарықтық экономикаға, яғни қазіргі заманғы экономикаға көшкен кезде сол буржуазиялық дәуірінен басталған үлкен рухани инъекция болды. Осы себептен үздіксіз сол заманнан бастап Батыстың да, Шығыстың да ұлы ойшылдары сол инъекция арқылы халықтың рухани келбетін сақтап қалды. Ал бізде болса, өкінішке орай, нарыққа көшкен кезде сол инъекция жасалмаған еді. Сонымен қатар, қазақ халқы жаңалыққа құмар, жаңа ортаға тез бейімделгіш. Бұл – артықшылығымыз. Сол себептен дербестігіміз жаһанданудың жаңа үдеуімен тұспа-тұс келуі бір жағынын сын, екінші жағынан үлкен мүмкіндік.
Бүгінгі қазақ қоғамындағы ахуал, моральдық дағдарыстың белең алуына және соның басталуына кінәлі мына Біздер – үлкендер. Себебі, бүгінгі қоғамға ықпалы бар дегеннің бәрі – биліктегі шенділер, қалталылар, парақорлар, саясаткер мен зиялы да, орта және аға буын өкілдері. Ұлт өз Темірқазығынан айырылып қалды. Оның Темірқазығы – еңбек, білім, имандылық, теңдік пен шынайы адалдық. Бірақ осы бір қасиеттер бойымызда бар ма? Қалды ма, өзі?.. Ел ұстыны – отансүйгіштік, ұлттық рух. Ел отансүйгіш болу үшін ұлттық орта түзілу керек. Одан кейін Заңнама, жалпы заң атаулысы өзгеруі қажет. Сонда Біз, қазақтар, өз мүддемізді қорғай аламыз. Ал мүддені қорғау үшін заң ұлт үшін жұмыс жасауы қажет деп ойлаймын. Мына бір нәрсені қараңыз… Заңды былай қойғанда, қазақтың өзі әдебиетінен алыстап кеткендігін мынадан-ақ көруге болады. Мәселен, қазақтың басым көпшілігі жыраулар поэзиясы мен Махамбет, Абай, Шәкәрімдерді түпнұсқадан оқи алмайды. Мен оны бір емес, бірнеше рет байқағанмын.
«Ауруын жасырған өледі» деген атамқазақ. Көптеген зерттеушілердің айтуынша, 15-25 аралығындағы қыздарымыздың тең жартысы шетелдіктерге тұрмысқа шығуға дайын боп шықты. Тарихты оқып отырып, бір нәрсені аңғарамыз… Ол не? Қазақ елін, жерін, Отаны мен қыздарын ешкімге бермеген. Себебі, олар үйдің берекесі, құты, ұйытқысы. Одан бұрын ол ұлт ұрпағы үшін жауапты адам. Енді қараңыз, бүгіндері қазақ қыздары қытай жігіттеріне тұрмысқа шығады деген жаңалықты түк болмағандай айта беретін жағдайға жеттік. Сонда бұл қазақ үшін ұятты дүние емес пе? Бізге қазақты сүю, қазақты тану, қазақты таныту жөнінде айтпас бұрын ұлт ретінде нығаюымыз керек. Көрші Өзбекстанды қараңыз. Адам саны 31 миллион. Сұмдық қой. Ал біздің қазақ сол 10 миллионнан алысқа ұзап кете алмады. Сауд Арабиясы елінде және басқа да араб мемлекеттерінде қыздарының басқа ұлт өкілдеріне күйеуге шығуларына қатаң шектеу қойылған. Олар бұл тұрғыда арнайы заң қабылдаған. Қазақ саны аз ұлт болғандықтан, мұндай заң бізге де қажет деп ойлаймын. Тағы бір сұмдық – қазақ жастарының бедеулігі мен белсіздігі. Одан кейін, қызтекелер мен біржыныстылар өздерін ашық жарнамалай бастаған кезде ел тағдырына жаны ашитын кісілердің үнсіз отырғанын түсіну қиын. Керісінше, біздің телеарналар еркектің әйел рөліне ену жағдайын молынан жарнамалай бастады. Сатиралық театрларындағы қазақ жігіттері әйел рөлін ойнауға құштар. Және соған өлердей беріліп алған.
«Қазақты сүю, қазақтың қадірін білу немен өлшенеді?» деген сұрақ бұрыннан мазалайтын. Қазақты сүю үшін түсіну керек. Ал бірақ оны түсіну қиын! Мен өз ұлтымды сүйетін азамат ретінде айтарым, елге еңбек еткің келсе, оны жарнамалаудың, жария етудің қажеті жоқ. Қолдан келген көмегіңді аяма. Қазаққа айтылған әрбір сын Бізді ұлт ретінде қайрай түсуге тиіс. Біз енді ғана Әлемдік аренаға шығып, Халықаралық деңгейде үлкен-үлкен жетістіктерге жетудеміз. Алдымен, соған тәубе деуіміз керек. Екіншіден, қазақты өзге ұлттар сыйлау үшін Біз өз-өзімізді сыйлауымыз қажет. Сонда ғана беделді боламыз. «Жақыныңды жаттай сыйла, жат жанынан түңілсін…» демеп пе еді, атам қазақ. Бедел өздігінен келе салмайды, оған да өсіп, жету керек. Қазақты шын сүйген кезде ғана, Біз өз-өзімізді тани бастаймыз… Қазіргі кездегі ең қажетті
нәрсе – осы!..
Жанар ӘЛИЕВА,
әлеуметтанушы
Қазақты түсіну үшін таным керек
Қазақ халқы өте қонақжай. Қазақ қонақты қатты сыйлаған. Сонда дастарқан жайып, тағамдар дайындап, ет асады. Үй иесі әңгіме-дүкен құрып, қонақпен бірге отырады. Реті келсе, ауылдағы әнші, күйшілерді шақыртып, әңгіме арасында қонақтардың көңілін көтереді. Үй иесінің балалары да қонақтарға қызмет көрсетеді. Осының бәрі үй иесінің адамгершілігін, имандылығын, сыйластығын аңғартады. Қазақ халқының қонақжайлылық қасиетін саяхатшылар мен ғалымдар қатты таң қала жазған. Ел арасындағы: «Құтты қонақ келсе, қой егіз табады. Қонақ келсе, құт келер. Қонақ қойдан да жуас, май берсең де жей береді. Қонақ аз отырып, көп сынайды. Асыңа тойғызбасаң да, ақ ниетіне тойғыз. Иесін сыйлағанның итіне сүйек сал. Құтты қонаққа – тәтті тамақ. Жақсы болса алғаның, үйіңнен кісі кетпейді.Жаман болса алғаның, шын досың да шеттейді. Атың барда – жер таны желіп жүріп, асың барда – ел таны беріп жүріп. Қонақ бір күн қонса – құт, екі күн қонса – жұт.
Шақырғанға бармасаң, шақыруға зар боларсың. Қонағын сыйласа, төрге шық дейді» деген сөз бар. Тегінде, мұншалықты таза халық қалайша жаман болсын? Сондықтан қазақты сүю үшін, оны түсіну үшін үлкен таным керек…
Ғабиден Мұстафин алқасы жиын үстінде: «Бүгін ұлтшылдықпен күресу болып жатыр, ертең ұлтсыздықпен күресеміз», – депті. Рас, бүгіндері ұлттық тұтастық пен ынтымағымыз ыдырап, елім-жерім дейтіндердің азайып бара жатқаны өкінішті. Бүгін қазақтың емес, қара бастың қамын ойлайтындар да көп емес. Әрқайсысы «бас басына би болғандар» (Абай) жетерлік. Өзгеге жаны ашымақ түгіл, өзін де аямайтындар, керісінше көмегі тиген күнде де көмекейі бүлкілдеп бір нәрсені дәмететіндер көбейді. Осыған қоса, өскелең ұрпақ санасын: «Бай боласың, бастық боласың», – деп улауда. Ұлтқа деген махаббат орнамаған жүректе барша адамзатқа деген бауырмалдық қайдан болсын? Ұлтты сүйе білудің өзі де ұлылық екен. Шіркін, бір-бірін бауырындай көріп және қиын сәтте кеудеден итермей, қол ұшын беретін күнде алыс емес шығар.
Сынаптай сырғыған Уақыт тоқтар емес. Замана бет алысын бағамдай алмай, қайда бет алып бара жатқанын білмей абдырап, бағытынан адасқан, осынау бір жанымызда қазақты сүюге орын қалды ма екен, осы? Қазіргі мақсат – ұлттың жоғын жоқтап, кемін түзетуге ұмтылу. Ұлттық рух болмай, шынайылық та жоқ. Бізде көп жағдайда билікті кінәлау басым. Дұрысы дұрыс қой, енді. Қызметте отырғандардың бәрі ел тағдыры үшін жауапты. Бірақ біз, Тәуелсіз Қазақ елінің азаматтары, не істеп жүрміз? Өз ұрпағына ата шежіресін, ана тілін, жеті атасын, тарихын, әдебиеті мен мәдениетін түсіндіріп, қыз әдептілігін, ұлт айбары мен кешегі есіл ерлердің ерлігін балаларға дұрыстап жеткізе алдық па? Қазіргі қазақтың болмысы ет жеп, Наурыз мейрамын тойлап, атқа мінумен әбден шектеп тастағанбыз. Қазақтың қазақтығы өз ішінде, оның жанына бітуі керек. Үлкенін ардақтаған, салт-санасын бағалаған ел едік. Бүгінгі замандастарымыздың өзі салт-дәстүрімізді, қазақылығымызды ескіліктің жұрнағы деп қабылдайды. Неге? Себебі, негізден айырылып қалған. Қазір сатқындар, жағымпаздар, өтірікшілер көбейіп кетті. Олар қазаққа жаны ашиды деп ойламаймын. Баяғыда біреу имамға келіп: «Менің жасаған күнәларым басымнан асады. Маған Алланың кешірімін алып берші», – депті. Сонда имам: «Иә, сенің күнәларың бес арықтан лай су ағып құйылып жатқан тоғанға ұқсайды. Бірінші – көзің. Қыз-келіншектерге, мұсылман әйелдерге көзіңді сүзбе. Екінші – сенің аузың. Жақсы сөз айтып, дұға оқып жүр. Шариғат қаламағанды ішіп-жеме. Үшінші – сенің миың. Зұлымдықтың, әділдіктің, менмендіктің не екенін ажырата біл. Төртінші – сенің аяғың. Көргенсіз жерді баспа. Бесінші – ол сенің құлағың. Кесел сөзді терме. Осы бесеуі орындалған кезде бәрі жақсы болады. Мен сені күнәңнан арылта алмаймын. Сен өзіңді-өзің арылтасың», – деген екен. Дәл осы сөзді ұлтқа қатыстыра айтар болсам, он екі мүшеміз сау кезде елімізге еңбек етейік. Себебі, жалпы адам барында еш нәрсенің қадірін білмейді. Қазақты сүю, қазақты түсіну үшін көп нәрсенің қажеті жоқ. Ең бастысы, қазақ болып қалайықшы…
Әзірлеген Әлібек БАЙБОЛ.