Жазушы Медеу Сәрсекенің қазақ және орыс тілдерінде 2016 жылы «Семей қасіреті» және «Семипалатинская трагедия» хикаяттары жарық көргенінен көзіқарақты оқырман хабардар. Алдағы уақытта бұл кітап ағылшын және жапон тілдеріне аударылмақшы дегенді естіп, қаламгердің өзімен хабарласып, кітаптың жазылу, шығу тарихы жайлы бірқатар сауалдарымызға жауап алған едік…

---

Медеу Сәрсеке, жазушы

---

– Ертіс алқабындағы 2,5 миллион халықтың 1949–89 жылдардағы ядролық жарылыстар миллиондап түзеген радиациядан зардап шеккенін нақты айғақтармен шерткен хикая­тыңыз жұртшылық сұранысына ие болды. Сол кітабыңыз іле-шала орыс тіліне аударылып, әскери поли­гон­ның жабылуының 25 жылдығы қар­саңында 952 бет көлеммен жарық көрді. «ҚР Тәуелсіздігіне 25 жыл» мерекелік медалімен марапаттал­дыңыз. Ең ғажабы, сол шығармаңыз ағылшын және жапон тіліне аударылуда…
– Жұмбақ болмасын, сол кіта­бым­­ның екі мәрте жедеғабыл жария­­лан­ғанын түсіндірейін: «Семей қасіретінің» демеушісі – се­мей­лік кәсіпорындар, сол іске мұрын­дық болған ШҚО-ның әкімі Д.К.Ахметов мырза (ескертер бір жайт: қазір бізде әдеби кітап оқы­майтын әкімдер һәм министрлер көбейді. Даниал Кенжетайұлы, шүкір деймін, кітапқұмар азамат!). Оған қоса осы кітаптың қазақшасы жарық көргенде-ақ ол маған орысша нұсқасын жедеғабыл әзірлеуге ұсыныс жасады. Екінші кітаптың демеушісі – Семей жерінен алтын қазатын Ресейдің «NordgoId» кампаниясы. Осы ұжым «Семипалатинская трагедияның» қаржысын әрі маған қолғабыс еткен аудар­ма­шы­лардың (олар – төрт адам), менің де қаламақымды төледі. Әрбірі бір мың данадан және ерекше көркем­деліп, қымбат қағазбен шығарылған қос кітап ШҚО-ның кітапханала­рына таратылды. Басқа өңірге мен арқылы сыйлық ретінде тарағаны – жүз шамалы кітап. Рас, «Фолиант» баспасы қосымша шығарған таралымын Астанадағы өз дүкені арқылы жұртшылыққа сатты…
Тағы бір игі ақпар: Мәдениет министрлігі, жұртшылық сұраны­сын ес­керіп, осы жылы «Семей қасі­ретін» қайыра шығармақ. Әуелі орысшасын, соңынан қазақша нұсқасын. Екеуі  де ҚР кітапханала­рына тарайды. Жуықта мен екі кі­тап­тың да қолжазбасын қайыра қарап, екшелген нұсқа әзірледім. Тек осы туындыны шетел тілдеріне аударудың  әзірше шешілмеген түйт­кілді мәселелері бар. Мысалы, бізде қазақ тіліндегі шығармаларды шетел тілдеріне аударатын кәсіби мамандар жоқ, керісінше, ағылшын, француз, неміс тілдерінен тәржіма жасайтындар жеткілікті; сол себептен де мен ағылшын және жапон ті­ліне жолма-жол аударатын фирма­ларға жүгіндім, соның әдеби сапасын тексеретін, көркемдігін сақта­ған кәсіби аудармашыны әзірше таппадым, сірә, шетел мамандарына жүгінуге тура келеді. Бұл болса мен үшін өрем де, қаражатым да жетпейтін қиын іс. Мақсат – деректі хикаяттың  әдеби, тарихи мәнін сақ­тау. Әлбетте, «Фолиант» баспасы сол тәржіманы шетел тілінде шыға­руға әзір, техникалық жабдығы жет­кі­лікті. Тек ол кітапты шетелге сата алмайды, сөйту үшін кәсіби агенттер жалдауға тиіс, ал олар қыруар қаржы сұрайды-мыс… Сондықтан да мен бұл мәселені ҚР үкіметіне немесе Елбасының өзіне жеткізсем деген ойдамын. Өйткені, осы еңбе­гімде мен туған өлкемнің сол сынақ­тардан тартқан зардабын, күллі жерлестерім ұшыраған қилы тағ­дырын аштым. Соған қоса күллі адамзат қауымын радиация залалынан сауықтыру, сол пәлекетті келешекте болдырмау мәселесін де жантүршігерлік айғақтармен әйгі­леп, Жер  планетасына  төнген қауіп-қатерді әшкереледім…
– Осы хикаятты жазуға сіз не себепті кірістіңіз?
– Семей полигонының жарылыстары астында мен 37 жыл өмір сүрген, соның салдарынан соңғы жеті жылда екі мәрте ота жасатып, өзіме төнген ажалдан  аман құтыл­ған пендемін. 1995 жылдан беріде 2-ші топтағы мүгедекпін. Оған қоса Дегелең мен Балапан аймағынан қыр еліне дамылсыз тараған зиянды нуклидтерден айықпас ауруға ұшы­раған  жерлестерімді, бозбала  жігіт­тердің  өзіне-өзі  қол жұмсаған қасі­ретін, анасы құрсағынан шала­жансар туған мүгедек бүлдіршіндерді жиі көрдім. Сонымен бірге, осы жер­гілікті басшылардың, республика  билеушілерінің осы зауалға жаны ауырғанын, мәймөңкелеудің қажеті қанша, кейбірінің бір күндік мансабып ойлап, түк көрмегенсіп бейтарап болғанын да көңілге түй­ген қаламгермін. Қысқасы, жасым егде тартқан шағымда іште қыз-қыз қайнап жатқан шерді жария етуге бел байладым. Имандай шыным, сол ойға мен бұдан төрт жыл бұрын кездейсоқ жағдайда тәуекел еттім.
– Нендей жағдай, соның да мән-жайын ашуға бола ма? 
– 2012 жыл мен үшін ерекше ауыр әрі шерлі болды: мамыр айында 52 жыл отасқан бәйбішем алты-ақ тәулік ауырып, кенеттен опат болды; қазанда өзім де полигон таратқан сырқатқа екінші мәрте ұшырап; оң жақ бүйрегім қатерлі ісікке шалынғанын семейлік дәрі­герлер шүбәсіз анықтады. Амал қанша, 78 жастың шебінен өтерде наркоздан оянбасам ешкім кінәлі емес деген қолхат жазып, ота үсте­ліне жаттым. Дәм-тұзым таусылмапты. Ақыл-есімді жинауым ар­тық-кемі жоқ 18 тәулікке созылды. Алматыдағы онкология институ­тының бүйрек бөлімінде жатып, бұл енді  желтоқсанның аяқ шені, «Семей қасіретін» жазуға бекіндім. Не себепті кешігіп кірістіңіз деген сауалыңа айтарым: 1989 жылдың ақпан айынан беріде, яғни полигонды жабу  жолындағы  бүкілхалық­тық күрес басталған екі жылда, одан соң 1991 жылы Абыралы ауданын қайта құруға арналған ұзақ айқаста менің қолыма полигон туралы неше алуан ресми деректер түскен-ді; оған қоса атомдық тарсылдар ас­тында болған ұзақ  жылдарда көр­ген-білген, бастан кешкен оқиғалар да жадымда сайрап тұрған-ды… Сол жылдарда қаншама қимас жолдас­тарым мен жақындарым сексен қайда, қырық-елу жасында жер жастанды. Бәрін де жусатқан радиация тозаңы.
– Екі кітаптың соңында сіз өзіңіз пайдаланған әдебиеттердің  31 түрін атапсыз. Кейбірі шетелдік кітаптар. Негізінен ғылыми басылымдар. 
– Жазу  үстінде мен неше есте­лік­терді, семейліктер және қаншама куәгерлер жариялаған кітапшалар­ды, газеттер мен журналдар жарияланымдарын, К.Бозтаевтың үш кі­табы мен Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың  әр кездегі сұхбат­тарын әжетіме жараттым. Кітап соңындағы тізімге түспегені де бар. Жұмыс үстінде көбірек арқа сүйеген әдебиеттер – «Ядерные взрывы СССР» деген, көлемі 600 беттен астам ғылыми жинақ және академик Сахаровтың «Естеліктері» (оның көлемі 1280 бет). Екеуі де Қазақстанға тарамаған кітаптар, оларды Мәскеуден алдырдым. Осы тізімге Алматы мен Семейдің мұра­ғат мекемелері орыс тілінде шығар­ған екі кітапты қосамын: алғашқысы – «Құжаттар мен материалдар жинағы», яки «Казахстан за безъядерный мир» (2001 ж.) және 2011 ж. Семей баспасынан шыққан «Противостояние» кітаптары. Осынау
4  кітапта барлық жарылыстардың айы, күні, қуаты нақты көрсетілген. Қазақстандықтар наразылығының да кейбірі жарияланған.
Тағы бір мәнді жайтты ескертуді парыз  санаймын: біздің  қаламгерлер кейбір оқиғаларды ізін суытпай жедеғабыл жазуға әуей; ал мен, кері­сінше, араға жылдар салып, уақыт сынынан өткізіп алып, жата-жас­тана толғауды жөн деп білемін. Сәтбаев, Бөкетов, Бекмаханов туралы ғұмырнама кітаптарымды жазарда да солай еткемін. Бұл жолы да сол дәстүрді сақтадым. Полигон жабылған кезде қаншама кітаптар жарияланды. «Сол пәлекетті тұн­шықтырған мен, тек қана менмін» дегендер де аста-төк көп болды. Кейбірінің деректері де ойжотадан туған. Тіпті  жарылыстар санын осы күнге дейін жаңсақ атаушылар бар. Сол кітаптардың ғұмыры қанша болды? Таралымы да мәз емес. Көп­шілігі жарияланған кезде-ақ ұмы­тылды. Тегінде 20-25 жыл өткен соң ғасырларға ауысар ел шерін тарқата жазып, мемлекет тарихына қосуға болады. Әлбетте, соған  лайық дү­ние туғыза  алсаң… Француз  әдебие­тінде қалыптасқан дәстүр бойынша, деректі жанрда шығарма толғаған адам қаһарманы өмірден озған соң 50 жылдан кейін, яки бас кейіпкердің достары мен дұш­пан­дарының тірлігі сөнген кезде бар шындықты мәй­мөңкесіз айтуға болады-мыс деген тұжырым қалып­тасқан. Мысалы, осы жанрдың әйгілі шебері Андре Мо­руа анти­биотиктерді тұңғыш ойлап тапқан биолог ғалым «Александр Флеминг» кітабының кіріс­песінде солай деген. Мен де, «Болмасам да ұқсап бағып», осы ойға ден қойған қаламгермін. Рас, елу жылды күтуге мүмкіндігім жоғын сезін­ген кезде, яғни поли­гонның жабыл­ғанына 22 жыл өткен соң жазу үстеліне отырдым…
– Сіз осы кітабыңызда 1992 жы­лы ҚР-ның үкімет комиссиясы анық­таған ресми деректі келтіресіз, сол құжатта Семей, Шығыс Қазақс­тан, Павлодар және Қарағанды облыста­рының полигонға ұрымтал аймақта­ры­нан 1,5 миллион адам радиация сәулесіне  шалынғаны нақты көрсе­тіл­ген, бір ғана Семей қаласы бойынша 200 мың адам, яки 60 пайыз тұрғыны ауру делінген.
– Бұл енді күмәнсіз тарихи дерек. Тек сол тізімге 1992 жылға де­йін, яки 42 жылда жер жастанған марқұмдардың саны кірген жоқ. Олар­дың нақты санын айту да қиын. Өйткені, 1991 жылға дейін обыр дертінен, ақ қан ауыруынан опат болғандардың бәрі-бәрін ден­саулық сақтау бөлімдері жылдық есебінде кіргізбей, басқадай сырқат­тардан қайтыс болды деп көрсеткен. Сол жұмысты КГБ қадағалады. Се­мей шәрінен бертінде жасалған тізім­ге іліккен шерменделердің бірі – мен. Сол турасында 02-001916 санды куәлігім бар, мүгедектік құ­жа­тымда да ядролық полигоннан зардап шегуші екендігім жазыл­ған…
Ең алғашқы атом бомбасы 1949 жылдың 29 тамызында, туып-өскен ата мекенім Абыралының Дегелең тауына ұрымтал жазықта сыналған – сол кезде мен 7-сыныптың шәкір­тімін; кітабымның «Мамыражай жаз еді» деп аталған 5-тарауында Қайнар орта мектебін 1953 жылы алтын медальмен тәмамдаған екі боз­баланың Алматыға жете алмай, 5 тамыздан бастап жаппай босуға түскен аудан жұртымен бірге жүз шақырым қиырдағы Күйік бұла­ғы­ның  жағасында екі апта бойы күнсіп жатқаны сипатталған. Сол екеудің бірі – мен. 12 тамыздың ертеңгілі­гінде түстік қиырдан жарқ еткен «екінші күнді» көріп, кең аспанды тұмшалаған «саңырау­құлаққа» таңдана қараған үрейлі сәтті қалай­ша ұмытасың? Ол болса Кеңес Ода­ғы жарған ең алғашқы термояд­ролық бомба…
– Атомдық  және ядролық  жарылыстар Семей атырабында 42 жыл бойы сыналды. Кейбір жарияланымдарда солар туралы әр түрлі сандар айтылады.
– Арнайы актімен бекіген жи­ын­тық есеп мынадай: Дегелең тауы мен соған ұрымтал Балапан жотасында барлығы 470 атомдық және ядролық жарылыстар жасалған; 90-ы ауада, 26-сы жер бетінде, 354-і жер астында жарылған; бәр-бәрінің жиынтық қуаты – 2500 килотонна (Жапон елінің екі қаласына тасталып, бірден және кейінгі жылдарда 400 мыңнан аса адамды жер жас­тан­дырған екі бомбаның қуаты 20-22 килотонна шамасында). Енді сіз осыншама алапат қуаттан біздің даланың қандай апатқа тап болға­нын оймен шамалаңыз. Сұмдық емес пе? Соларға қоса Семей полигонында химиялық улы заттармен зарядталған бомбаларды 175 рет жарған. Мысалы, 1961 жылы атом­дық және ядролық бомбалар да 68 мәрте  сыналған. Бір ғана қыркүйек айында ядролық жарылыс 15 рет, күн аралата жасалған… Сорақы қылмыс демеске шараң қанша, сол жарылыстардың бәрі де өзімбілемі мол, тежеусіз дарақы Хрущевтің «қайткен  күнде  американдықтардан басым түсіп, әкесін танытамыз…» – деген талабымен жүзеге асқан. Осы жарылыстардың Дала халқын қандай қасіретке душар еткен мен «Қисапсыз көп жарылыс кім үшін?» деп атаған 9-тарауда нақты айғақ­тармен аштым…
– Кітабыңыздың  тыстық мұқа­ба­сында абайлықтардың 1953 жыл­дағы радиация астында  жыл  бойы болға­нын даралап көрсетіпсіз. Сонда қалай, полигондағы медициналық бақылау қызметі сол жайтты білмеген бе?  
– Білген, бірақ олардың  бастық­тары сол жылғы 12 тамызда жер бетінде жарылған сутегі бомбасы туралы Мәскеуге жолдаған рапортта: «Радиациялық ахуал қалыпты, ешқандай ауытқу болған жоқ» деп мәлімдеген. Ал бомбаны жасаушы, сол үшін де қырық жасында академик және Еңбек Ері атанған
А.Д.­Са­харов «Естеліктер» кітабы­ның 176-бетінде: «Әскерилер он­даған мың жергілікті тұрғындарды жүздеген шақырым қашыққа көшірді. Жарылыстан соң 10-15 күннен кейін со­лар­дың дені ежелгі мекендеріне қайтарылды. Тек қана Қарауыл елді мекенінің тұрғындары ғана 1954 жылы бұрынғы жұртына оралды. Өйткені, Қарауыл және Шыңғыстау атырабындағы ауылдардың қоныс­тарын жайлаған радиация шоғыры 200-250 рентгеннен жыл бойы тө­мен­демей тұрақты сақталған…» – деген. Шындығында, бұл – жаңсақ ақпар. Қарауылдықтар мен сол ме­кеннің төңірегіндегі барлық шаруа­шылықтардың мал-жаны Шыңғыс­тау­дың теріскейіндегі Бақанас өзе­нінің бойында және Аягөз қала­шы­ғына таяу Сергиополь елді меке­нінің іргесіне тігілген жүздеген палат­каларды паналап, қарамы он мыңға таяу жан жиырма шақты күннен соң бұрынғы мекен­деріне қайтып оралып, демек радиация тозаңын жыл бойы жұтқан. Сахаров жалған сөзге сірә да баспайтын ақжүрек адам, меніңше, әскери ма­мандар сол жағдаятты ғалымнан жасырып, өздері ойдан шығарған ақпарға сендірген. Демек, күллі аудан халқын радиация шоғы­рының астында жыл бойы ұстап, адам ор­ганизмінің, сол маңаттағы жан-жануардың радиацияға төзім­ділігіне сынақ жасаған. Нәтижесі сұмдық: Қайнар мен Саржал ауылдарына қарағанда (сол мекендердегі радиация шоғыры 150-160 рентгеннен аспаған, Долон елді мекенінде 180 шамасы), ал қарауылдықтар және Әтей, Медеу, Тоқтамыс, Бірлік және Айнабұлақ ауылдарының тұрғын­дары жоғарыда нақты көр­сетілген радиация шоғырын көбірек жұтып, кесапаты мол ауруларға ұшыра­ған…
– Сіз осы кітабыңызда Семей, Павлодар және Қарағанды облыс­та­рының өзара шектескен тұсынан 18500 шаршы километр жерді  әскери полигон 1947 жылы иемденіп, бұл енді Бельгия сияқты іргелі мемлекет орныққан  жердің қақ  жарымына тең шалқар алқап. Ең ғажабы, соншама аймақты елсіз, сусыз қуаң дала деген қайдан шықты?..  
– Сол тұжырымның жаңсақ екенін мен «Қыр елінің тарихы шерткен сыр» деп атаған 4-тарауда тарихи айғақтармен дәлелдедім. Әскери бөлімшелер сол аймаққа Қырым аймағынан көшіп келіп, Ертістің сол жағалауындағы Молдар елді мекеннің  іргесінен  қала­шық тұрғыза бастағанда сол жерде Ақсу ауданының мал баққан бір­неше елді мекені болған. Сол  өңір­ден күнбатыс пен  түстіккке қарай 70-80 шақырым ұзасаңыз – Дегелең мен Мыржық  тауларының бөктерін Абыралы  ауданының  алты колхозы қоныс еткенін көруіңіз қақ. Солар 1954 жылы  Жарма және  Абай аудандарына көшіріліп, келесі жылы аудан да таратылды.
1931 жылы Ленинградта жарық көрген, көлемі  420 бет, «Весь Қазак­с­тан» атты анықтама кітапта (дайындаушылар «Казиздат» қызмет­керлері – Ғ.Мүсірепов, Б.Майлин, А.Жиенбаев және Ж.Сыздықов) Қазақстан өлкесінің 123 ауданының геогра­фиялық-тарихи, шаруа­шылық-экономикалық сипаттамасы бері­ліп, әрбір ауданның тұрғын халқы мен қолындағы төрт түлік малы Госпланның 1930 жылғы 30 маусым­дағы есебі бойынша нақты көрсетіл­ген. Мен 17 жылға шегініс жасап, әлгі аймақтағы адамдар мен жеке қожалықтар санын, солардың иелігіндегі малын әскери полигонға жер берген 6 аудан бойынша даралап көрсеттім. Мысалы, Абыралы ауданында сол кезде 6131 шаңырақ болған, жан иесі 29813 адам, 253873 бас төрт түлік мал өріске шыққан, яғни әрбір шаңырақ ірілі-ұсақты 42 бас малға ие; Шыңғыстау ауданында – 6847 қожалық болыпты, тұрғын халқы 34767 адам, олар 54141 бас жылқыға, 36135 бас ірі қараға, 362007 қой-ешкіге және 12925 бас түйеге иеленген. Ертістің оң жағала­уында, яғни әскери зонамен иықтас орналасқан Бесқарағай ауданының 16328 дербес қожалығында 48427 адам егін егіп, ағаш кесіп, төрт  түлік мал бағып, көкөніс өсірумен кү­нелткен (негізгі тұрғындары қа­зақ­тар – 95,9 %; тек 1986 адам Ресейден ғасыр басында қоныс аударған орыс­тар мен украиндер… Ертістің сол жағасындағы Қызылтаң ауданы­ның (бертінде Новопокров, одан соң Жаңасемей атанды) 6224 ша­руашылығында 26478 жан иесі тіршілік еткен. Қу ауданының 6851 қожалығында 32812 адам өмір сүр­ген. Полигонға жер берген Ақсу ауданындағы 13759 шаруа қожалы­ғында 61915 адам болған. Сонымен 6 ауданның 234212  тұрғынын түген­дедім, 1930 жылы солар иелік еткен мал саны да ерекше қомақты. Амал қанша, 1931 жылдан бастап суыт жүрген коллективизация науқаны, үдемелеп түскен салықтардан соң қыр елі 1932 жылғы аштыққа тап болып, қынадай қырылды. Нәтиже­сінде Дегелең  атырабындағы халық та сиреді, тек мүлдем құрыған жоқ.
1939 жылғы Одақ бойынша  жүр­ген санақ  деректеріне үңілсеңіз – қу жаныңыз қарадай шошиды. Жоға­рыда атаған қыр қазағының 70-80 пайызы ұшты-күйлі есептен сызыл­ған. Мысалы, Абыралы ауда­нындағы адам саны 5 мыңға, Шың­ғыстауда 6 мыңға жетер-жетпес жан иелері қалған. Мал басы тоқсан пайызға кеміген. Жә, сонда қыр елінің әйелдері нәресте тумаған ба, поли­гонға жер берген алты ауданда 30 мыңдай адам қалғаны неліктен? Әрине, сол мұңлықтардың бәрі де И.Голощекин бастаған бәлшебек белсенділер қыр еліне мылтық дүмімен енгізген колхоздастыру науқанының, «көгенде қозы, желіде құлын қалмасын» ұранымен жүріп, социализм қоғамын жедеғабыл орнату, сол үшін де жедеғабыл ұйым­дастырылған қуғындау, сыпыра ату саясатының нәтижесі. Ертіс алқабы соңғы екі ғасырда көрмеген сорақы құлдырауға ұшырады. Кітабымның 4-тарауында 1928-1945 жылдар аралығында қыр қазағы басынан кешкен бес түрлі апатты санадым: байларды тәркілеу, коллективизация, аштық, «халық жауларын» іздеу және төрт жылғы қырғын со­ғыс. Мысалы, бір ғана Абыралы ауданынан әскерге 1315 адам шақы­рылған, елге оралғаны – небәрі 500 азамат. Осындай ауыр ахуал жоға­рыда түстеген аудандардың әрбі­рінде қайталанған.
– Дала тұрғындары тап болған алтыншы қасірет Ертіс жағасында ірге тепкен әскери полигоннан өрбіді депсіз. Әскерилердің бертінде сан мәр­те қайталаған түсініктерінде сы­нақ­тар халық қоныстанбаған елсіз, сусыз  далада ірге тепті делінген.
– Полигонда салынған 6-7 сы­нақ алаңдары түгелдей Абы­ра­лы­ның байырғы  жерінде орныққан, соншама жерден айырылған соң аудан да қоса құрыды. Жұртқа мәлім емес тағы бір деректі мен кіта­бымның «Қорғаушысы жоқ ел жетім» деп аталған 6-тарауында келтірдім: ол болса Абай ауданын таратып, оның шаруашылықтарын Жарма ауданы мен Сарыөзек стансасы маңындағы шөл далаға көшіру туралы және Шұбартау ауданын жойып, Аягөз ауданына қосу жа­йын­дағы 1956 жылы жасырын қау­лы, оның бір данасы Семей об­лыс­тық атқару комитетінің сейфінде сақталыпты; Абайдың сүйегін арнайы ғимарат салып, Семейге көшіруге де жоба әзір­лен­ген. Осы деректерді кітабымда түре ашып, сойқаны мол сол қарекетті болдыр­мауға М.Әуезов пен Қ.Сәтбаевтың араласқанын да нақты дерекпен тәптіштеп жаздым. Шындығында сол жанкештілер бұл мәселені ойла­ғандай шеше алмаған. Екі  ауданның таратылмауының шынайы  себебі – Н.Хрущевтің сол қарсаңда ядро­лық сынақтарға мораторий жариялауы, оған қоса сынақ алаңдарын қоқыстан тазартуды әскерилер  2,5 жылға созып әрең бітірген; тәубе деймін, сол мәселенің күрмеуі 1963 жылғы АҚШ үкіметімен жасалған, екі алып елдің қатерлі сынақтарды ауада, жер бетінде және су астында сынамауға өзара келісуіне орай  біржола тоқтаған… Шынтуайтын айтқанда, екі ауданның жерін иемденуді полигон басшылары бер­тінде қайта бастап, соған Г.В.Кол­бин­нің келісімін алған. Осы іске ақырында Нұрсұлтан Әбішұлы белсене кірісіп, біржола тоқтатқаны жайында «Егемен Қазақстан» газетінде жариялаған Сауытбек Абдрахмановқа берген, «Тажалды тұншықтыру» деп аталған сұхба­тында (27 тамыз 2011 жыл) егжей-тегжей баяндаған.

– Курчатов сияқты білгір ға­лым­дар, маршалдар мен генералдар сонда қалың елдің іргесінде, Ертіс сияқты шалқар өзеннің халық ежелден тығыз қоныстанған аймағында қауіп-қатері ерекше  мол  ядролық  сынақ  жасау­дың жөнсіздігін білмеген бе?
– Білген. Сынақ алаңын Ертіс­тің жағасына ұрымтал жерге жобалаушы – Мәскеудің Биофизика институты. Олардың қолында сыртқы мұқабасының түсіне орай «Қара кітап» атандырған, АҚШ физиктері жазған ғылыми еңбекте атомдық жарылыстарда нендей кесапаттар туатыны, жер-жаһанды мың жарым жылға зақымдайтын зиянды нуклидтер тарайтыны, олар­дың  табиғат  пен  жан-жануар­лар һәм адамзат қауымына залалы жайында тәптіштеп жазылған. Амал не, сол шіркіндер сонда айтыл­ғандарды орыстарға тән немқұрайдылықпен тәрк етіп, әскери қаланы темір жолға ұрымтал, ұшақ қонатын алаңы әзір, өздері бір мезгіл балық аулап, жағасы ну орман, жағажайы қүмдауық Ертіс арнасына қолсозым жерді әдейі таңдап (сол үшін Молдар мекенінің тұрғындарын басқа жерге жедеғабыл көшірген), әлбетте негізгі сынақ алаңын содан 65 шақырым жерде, Дегелең тауына ұрымтал ашық далада дайындаған. Сол білімпаздар әзірлеген жобаны бекіткен КСРО Министрлер Кеңесі төрағасының бірінші орынбасары Л.Берия, ресми бекітуші – И.Сталин. Екеуінің де орта дәрежелік білімі жоқ, физика мен биологиядан мақрұм жандар. Генетиканы, кибернетиканы, Эйнштейннің салыстырма теориясын, квантты физиканы жоққа шығарып, «метафизикалық  шат­пақ» деп жариялаған сол дүм­ше­лер­ден қандай рақымшылық күтесің? Дегелең атырабын соларға ұсынған ғылым докторлары һәм академиктер – Воровьев, Садовский және генерал-лейтенант А.Завенягин мен генерал П.Рожанович. Мен осы жайттарды мәскеулік кітапты нақты жазылған актілер бойынша айтып отырмын.
– Кітабыңызда полигонмен текетірес Қазақстан зиялылары тарапынан 1957 жылы басталды депсіз. Таңғаларлық жайт, шынында да сондай ерлер бізде болған ба?
– Сол әрекетке мұрындық бол­ған ер – Өлкелік патология институтының  директоры, патолог-ғалым, Қарқаралы аймағының тумасы, Екінші  дүниежүзілік  соғыста әскери госпитальды басқарған капитан-дәрігер Бакия  Атшабаров. Ертіс жағалауындағы елдің төтенше ауыртпалыққа  тап болғанын, нақты күнәһар – ядролық жарылыстар таратқан радиация нөсері екенін жүрек  ділімен ұққан сол азамат 1957 жылдың бас кезінде Қазақ КСР ҒА-ның президенті Қ.И.Сәтбаевқа барып, полигон төңірегіндегі қазақ ауылдарын мықтап шалған жаңа қатер туралы ресми мәлімдеген. Сол іске академияның вице-прези­денті, ғалым-дәрігер А.П.Полосухин және Денсаулық сақтау минис­трі С.Р.Қарынбаев та қостаушы болған. Нәтижесінде сол көктемде ҒА-сы мен Денсаулық сақтау министр­лігінің бірнеше мамандық иелерінен құралған, құрамында 150 адам бар ғылыми экспедиция Семей облысына бірнеше автомобильмен аттанған. Бірегей басшысы – Атшабаров, орынбасарлығына министр­лік­тің бас радиологы С.Балмұханов тағайындалған. Сол экспедиция Абай ауданының Қайнар, Саржал, Қасқабұлақ, Қарауыл мекендерін, Бесқарағай ауданының Ескі Долон мен Жаңа Долон ауылдарын, Новопокров (Жаңасемей) ауданының Знаменко (Қарасу) селосының  және теріскей-батыстағы Қу ауда­нының полигонға ұрымтал орна­ласқан ауылдарының тұрғын­дары мен бағымдағы малының  қаны мен сүйегін, кейбір мекендердің итіне дейін, жайылымын, ішетін суын, күдікті жағдайда жер қойнына да бойлап, жан-жақты зерттеген. Салыстырма есеп үшін полигоннан едәуір қашық Шұбартау, Балқаш бойынан және Баянауыл ауданда­рының бірнеше елді мекеннің адамдары мен малын қосымша тексерген. Сол жұмыс үш жыл бойы жаз айларында жүрген. Нәтижесінде Б.Атшабаров «Қайнар синдромы» деп атаған жаңа аурудың 15-16 түрлі белгілерін анықтаған. 10 мың­ға таяу адамды жан-жақты тексеріп, со­лардың 6 мыңы  радиациямен за­қымданғаны  жайында  қорытынды жасап, қиын ахуалды әуелі академия төралқасына, соңынан Қазақстан үкіметіне мәлімдеген. Республика басшылары қатерлі жағдаятқа ерекше шошып, әскери мамандарды шақырып, екі мәрте арнайы талқылаған. Алайда, полигон басшыларын сол қатерге мойындата алмаған. Сөйтсе де? Қаныш Имантайұлы экспедиция ғалымдарына төрт жылғы жұмысты ғылыми қорытындылауды тап­сырған. 1960 жылдың аяғында сол жұмыс та бітіп, көлемі 3940 парақ, 12 том болған ғылыми есеп жарық дүниеге келген. Сол істі тындыруға экспе­диция­ның 62 мүшесі қаты­сыпты. Нәтиже жан түршігерлік: полигон шекарасына ұрымтал төрт ауданның (Абай, Жаңасемей, Бесқарағай және Қу) тұрғын  халқы жаппай  ауыру; оны  енді «бруцеллез, туберкулез немесе ішкен тамақ­тарында дәру­мендер жетіспейді, өйткені дала халқы көкөніс өсір­мейді…» деп әскерилер ойдан шығарған бопсамен түсіндіре алмайсың, нақты айғақтармен дәлелденген сорақы жағдаят…
– Осының бәрі біздің сормаңдай халықтың қырық жылдан астам уақыт рациация күлінің астында отырып, сол үшін ешқандай ем-дом алмай, мүсәпір жағдайда өмір сүргенінің айқын  мысалы. Сол  жайтты сіз ерекше әскездеп су­реттепсіз. Рас, таралымы аз және сол Ертіс өңірінде ғана тарады. Соны енді Мәдениет министрлігі күллі республика халқына таратпақ. Бұл да Сіздің қыруар еңбегіңізге деген ілти­пат және оқырман сұра­нысына орай оңды шешілген. Сірә, шетел тілдеріне тәржімалануы да сәтті шешілер деген үміттемін.      
– Осы жайтты да мен өзгерген уақыттың жемісі деп білемін. Өйт­кені, өзіндік ой-толғамға ие, өз перзентіміз Кешрім Бозтаевтың 1989 жылғы 20 ақпанда, кезекті жарылыстан соң ауаға тараған улы газдардың зардабын көріп, біліп отырып, бұрынғыдай үнсіз қалмай, обком бюросына салып, қызметтес серіктерінен жаппай құптау алған соң Мәскеуге, КПСС ОК-нің бас секретары М.С.Горбачевке наразы­лық хат жолдаумен  басталған наразылық қозғалыс, сол әрекетті Қазақстан үкіметінің төрағасы Н.Ә.Назарбаевтың әуелде астыртын, соңынан іле-шала қолдауы, араға бес тәулік салып, 24 ақпанда Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің депутаттары Д.Снегин, С.Мұрат­беков, Қадыр Мырзалиев пен Олжас Сүлейменов қол қойған екінші хаттың КСРО Жоғары Кеңесіне жолдануы, оған қоса 28 ақпанда Жазушылар үйінде наразылық митинг өтіп, сол жиында Олжас Омарұлы  басқарған «Невада-Семей» қоғамдық ұйым­ның құрылуы, зер салып қара­саңыз, Қазақ елінің де ұзақ ұйқы­дан оянып, тәуелсіз Ел атануға ұмтылы­сының айқын белгісі! Иә, Уақыт көші де жедеғабыл ши­рығып, Ел тарихының ерекше кезеңі туды. Шынында да бұл бостандық туын көтеруші Алаш көсемдерінің келешек ұрпағына өсиет еткен сара үлгісін жаңғырту болатын-ды. Сол күресті ең алғаш студент кезімнен досым Кешрім Бозтаев бастап, ақын әріптесім һәм құрдасым Олжас Сүлейменов қостап, Ертіс бойы, Семей атырабы ғана емес, күллі Сары-Арқа алқабы жаппай көтеріліп, 2,5 жыл бойы дамылсыз жүрген күресіміз ақыры тамаша жеңіспен аяқталды. Ең ғажабы, мәскеулік нояндар билікке таласып, М.Горбачев «үйқамаққа» түсіп, Б.Ельцин Ақ үйде отырып, Ресей федерациясын дербес билеуге ұмтылған аумалы-төкпелі күндерде Қазақ елінің біртуар пер­зенті Нұрсұлтан Назарбаев ешкім­нен рұқсат сұрамай, ешкімнен ақыл-кеңес тілемей, 1991 жылғы 29 тамызда «Ядролық полигонды жабу туралы» Қазақ Республикасының Президенті  лауазымымен  біз  зарыға күткен Жарлықты жария етті. Сол күнді біз, семейліктер, «Ақ түйенің қарны жарылды!» десіп, әр үйде дастарқан жайып қарсы алдық. Біле білгенге бұл күллі Ертіс бойын, Алтай өлкесі мен ежелгі Құлынды даласын, Абыралы, Шыңғыстау, Балқантау мен Қарқаралы алқабын ядролдық жарылыстар дүмпуінен, жер-жаһанды дірілдеткен жойқын сілкіністерден біржола ада еткен жаңарудың, жаңа заманның, Тәуел­сіз Ел атануымызға небәрі төрт ай қалған айшықты Уақыттың бастамасы болатын. Ұзағынан дейік!..
– Әңгімеңізге рахмет!       

Әңгімелескен Қ.СІМӘДІЛ.