Құмар ЖҰМАХАН,
жас кәсіпкер

Есік қағып, қызмет іздейтін, жұмыс сұрайтын, қызметін көңілсіздеу атқарып, жалақы күтумен күні өтетін, бір-біріне «әкеңнің жұмысы емес қой, сонша өлерменденіп не көрінді?!» – деп қалжыңдайтын қазақ түсінігіндегі мал табу мен дүние жию туралы түсінік көп жағдайда «дүниеқоңыздық» деген сүйкімсіз сөзге келіп тіреледі. «Өкімет өлтірмейді», – деген сеніммен күн кешіп келген жалпақ ел КСРО ыдыраған жылдары қайтерге білмей, жан далбаса базар жағалап кетпеп пе еді! Еті тірі дегендері мәліш саудадан тапқан азғантай тиынымен бала-шағасының күндік ас-суын қамдай алғанына малданды. Ал көпшілігі дүрмекпен бірге «базарға барып, бағын сынағаннан» арыға бара алмады, – жалданды, жүк тасыды, ілдалдамен күн көрді. Қазақ қоғамы бір-ақ күнде нарыққа құлап түскен.
Арада ширек ғасыр озды. Жалданып үйреніп қалған қазақтың арасынан да «жылы-жұмсақты қашанғы инвесторлар ала береді?!» – деген жанайқай естіле бастады. Қазақ жерінің иесі – қазақ қана, жанашыры да – сол. Бұл – жас кәсіпкер Құмар Жұмаханұлының мақаласын оқығаннан соңғы түйген ойымыз.

Бізге бабадан қалған «Малым – жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы» деген ке­ремет сөз бар. Бұрынғы қа­зақ­тың дүние, ақша туралы түсінігі осындай болған. Ол кездің байы ел-жұрттың ең абыройлысы, ауыл-аймақтың асыраушысы, биі, көсемі болған. Атымтай, жо­март, мәрт деген үлкен образдарға сый­дырған. Әдебиетте айтылатын «Қарынбайлар» бейнесі ұр­пақ­ты дүниенің құлы емес, биі бо­лу­ға талпындырудан шықса ке­рек.
Ұлттың, мемлекеттің, саяси жүйесінің, өмір салтының өз­геруі­не байланысты ондағы көп­те­ген құндылықтар да өзгеріске ұшы­райды. Соған байланысты қа­зіргі қазақтың ақша туралы көз­қарасы да өзгеріп келеді. Ата-ба­баларымыз үшін ақша – ол мал-мүлік, алтын-күміс, бағалы зат­тар болса, біз үшін банк, есепшот немесе қолдағы қағаз ақша. Мәселен, ата-әжелерімізге ақша табу қиын сияқты көрінеді, қо­лынан келетін нәрсе оңай, ол кі­сілер туысқанының немесе ауыл­дасының тойына атан-өгіз сый­лай салуы мүмкін, солай бе­ріп үйренген, ал, 1000 теңге ақша беруге ойланып қалады.
Қазір бізде нарықтық қоғамға, бү­гінгі күннің экономикалық жағ­дайында бейімделу үрдісі жү­ріп жатыр. Шешем айтып берген бір қызық жағдайды баяндайын. Біз тұратын ауылда тоқсаныншы жылдар шамасында бір кісі дүкен ашып, сонда іш киім, байпақ, тарақ сата бастады.Соны көріп, ауылдың адамдары:«еркек басымен әйелдердің іш киімін сатып жа­тыр, ұялмайма!» – деп сөз қы­лып жататын дейді. Бұл – мұнда ға­на болған оқиға. Біз сондай тү­сініктен арыла алмай жүрген, ма­­­лы көп адамды бай деп жүрген кез­ден біраз уақыт  бұрын біреу­лер мер­седес мініп, ұшақ ұшы­рып, кор­парациялар құрып жатқан.
Бізге бизнесі қара озып кеткен мемлекеттердің деңгейіне же­ту үшін көп тер төгуге тура ке­ле­ді. Солай болуына бір себеп осы біздің ұлттың ақшамен жа­қын­дығы жоқтықтан ба деп ойлаймын. Мемлекет қазір көптеген бағдарламалар дайындап, кәсіп бастап, ақша табуға алғышарттар жасап жатыр, бірақ соған талпынып жатқан қаракөздердің қа­тары сирек. Керісінше тепсе те­мір үзетін жігіттер таксист болып, қара жұмыс істеуге жақын. Мен кә­сіпкерлікке байланысты көп­те­ген курстарға барамын. Тек орыс­тар, басқа ұлттар, арасында со­ларға жақын орыстілді қа­зақ­тар жүреді. Бұның өзі ескі әдеттің бой­дан арыла қоймағанның дә­ле­лі. Тек соңғы уақытта ғана Қа­зақ­станда кәсіпкерліктің үлкен на­сихаты басталып, қазақтілді биз­нес-тренерлер пайда болды, әлеу­меттік роликтер, уни­вер­си­теттердің аясында кәсіпкерлік жо­балар, мемлекеттік гранттар бө­лінуде, «Атамекен»ҰКП, әкім­шіліктерде кәсіпкерлік басқар­ма­сы құрылуда. Бұның бәрі жай­дан-жай болып жатқан жоқ, қо­ғам өзінің ішкі қажеттілігінің ар­қасында туындатты. Енді бас­талған осы үрдіс үдей түседі деп ай­та аламын. Бара-бара бә­се­ке­лестік артады. Тал­пынатын­дар­дың да қатары көбейеді.
Біз қазір кәдімгідей ақшаға жа­қындап, дүниеге деген көз­қа­расымыз айқандалып келеді. Өмір­дің мәні ақшада емес, әрине, де­генмен, дұрыс тірлік жасап та­быс табу, жақсы жерде тұру, жақ­сы жерде білім алу, жақсы көлік міну – ол керек. Тағы бір айтатын мә­селе, біз мұсылманбыз, біздің дін­де дүниеден алыс болудың на­сихаты қаттырақ жүреді. Со­ның өзінің белгілі деңгейде ық­палы бар. Иә, бәріміз  әлмисақтан мұ­сылманбыз. Адам көзінің бір түйір топыраққа тоятынын жақ­сы білеміз. Бірақ дүниеге жетпей жа­тып жиіркенішпен қарағанша, жетіп алып алыстағанның пайдасы жақсы ма деймін, өзін, от­ба­­сын, ата-анасын, туыс-туға­нын, ел-жұрттың нәпақасын та­буға ықпал етеді, діни насихат та солай құрылса  деген көз­қарас­тамын.
Қазақ халқының тұтас тір­ші­лі­гі пәлсапаға толы, өміріне қа­тыс­ты әр нәрседен мән іздеп оты­ратын халық. Біз осыдан бі­раз бұрын славян тектес ха­лық­тарға ортақ бейнелеу өнерінің туын­дысы хохламаны салып, ав­то­жабу шығардық, бірақ соған қы­зыққан ешбір орыс болмады. Со­ған ұқсас ою-өрнекке біздер ерек­ше ықыласпен қараймыз. Мы­нау сендердің тарихи оюла­рың десең, көпшілігі білмей б­е­тіңе қарайды. Олардың сонда көп нәрсеге аса мән бере бер­мей­тінін байқадым. Ал біз де көп нәрсеге деген түсінік өзгешелеу. Мәннің ішінен мән іздеп тұрамыз, балаға ат қойсақ та нені білдіреді деген сұрақ маңызды орында тұрады. Ақшамен ара-қатынасымызда осындай көзқарастар маңызды рөл ойнап кеткен.
Қазір енді ақша туралы тү­сі­ні­гіміз түбегейлі өзгерістерге ұшы­рап жатыр. Ақша табуды жә­не жоспармен жаратуға дағ­ды­ла­нып жатырмыз. Олай жасамасақ жағдайымыздың қиын болатынын түсіндік. Қазір тек компаниялар, коммерциялық ұйымдар емес, қарапайым отбасылардың өзі жоспарлы ақша жарату ісін қолға алып жатыр. Мен бұны  нақ­тылыққа бетбұру деп са­най­мын.
Жоғарыда атап өткен бай, Атым­тай жомарт, мәрт, қолы ашық деген сөздердің қатарын қа­зір іскер деген сөз толықтырды. Қа­зіргі уақытта мемлекеттің өзін іс­кер адамдардың өзгертетіні бел­гілі болып отыр. Мен, әрине, қа­­зақ ежелден дүниеден алыс өмір сүрген, мал табуға жоқ деп ай­тудан аулақпын, бұрында бол­ған, қазір де құдайға шүкір, ақша мен дүниенің биі болып жүрген қа­зақтарымыз жетерлік, бірақ олар өте азшылықты құрайды. Іс­керлер аз болғасын, нарықтағы бостықты өзгелер келіп, толтырып жатыр, қазақ баласына тие­сілі ырыздық-несібенің біразы өзгенің қолында кетіп жатыр. Бірақ мен бұлай ұзақ тұрады деп санамаймын, қазір жаңа буын, жас қазақ тебіндеп өсіп келеді. Олар­дың өмірге, дүниеге деген көз­қарасы мүлдем бөлек. Шет ел­ден білім алған, кәсіпкерліктің үлкен тәжірибесін көріп, бойына дарытқан жастар көп нәрсені өзгертетініне сенімдімін.
Қазақстанда ақша табу туралы өте қасаң, жабайы түсінік қалыптасқан. Кей адамдар үшін байлар, кәсіпкерлер ақшаның соңынан кеткен, дүниенің құлы, халықты, мемлекетті тонаушы. Ал мен үшін олар – көп жұмыс жа­сап, аз демалатын, салық тө­леп, азаматтарға жұмыс беріп, елдің экономикасын арттыратын мем­лекетке ең керек адамдар. Бізде «сындыру» синдромы ақша та­будың айнымас бөлігіне айналып кеткен, қатардағы қарауыл­дың өзі бірдеме дәметіп үйренген. Адамдарда солай, бір танысым бір жеке компанияда жұмыс істеп жүр, табысын сұрадым, «90000, қо­сымша «былай» табыстармен 150 000-ға жеткізіп жүрмін», – де­­ді. Қазақ кәсіпкерлігінің ал­дын­да көлденең жатқан кедергі­лер осындай дүниелердің жиын­­­ты­ғынан тұрады.
Бұрынғы өмір мен бүгінгі өмір­­дің материалдық құн­ды­лы­ғының арасында үлкен ал­шақ­тық бар. Бұрын дүниеге деген сон­шалықты қажеттілік болмады, ұзақ уақыттық стратегиялық жос­парсыз-ақ бәрі ретіне келе бе­­ретін, бар жиған-тергенін ба­ла­­ның несібесі деп қарап, ен­ші­ге үлестірсе, қалғанын қаже­тіне жарататын. Қазір сол қа­лып­пен қаржылық болашағын жо­с­парламайтын адамдар қы­сы­лып өмір сүріп жатыр, қанша жерден жүрекке дүние түспеген адам болып сөйлегенімізбен, қы­сы­лып күн кешу – тұтас өмір­дің бір бөлшегіне айналып кетті. Жекелеген адам емес, мемлекеттің де қуаттылығы ашығын айтқанда, аза­маттарының қалтасының қа­лың­дығымен өлшенеді. Нарық за­­маны қысқаны қысқан, тарыла береді, тарыла береді. Соған кім бейімделеді, сол адамдар кез кел­ген салада өз орнын табады. Қа­зіргі қоғам мал табуға салғырт қа­райтын жандардың бетіне қа­райын деп тұрған жоқ. Кәсіп­кер­лігі қатты дамыған, экономикасы мығым кей елдерге барсаңыз, кә­­сіпкерлік, табыс табу өнер ре­тінде бағаланатынын байқайсыз. Біз де қашан сондай кәсіп­кер­лердің ақ­шаның соңынан кеткен адам емес, өнер иесі екенін түсі­не­міз, эко­номикалық жағдайы­мыз бұ­дан да жақсара түседі.
Ауылда тұратын, болмысына қа­ланың жылтыр өмірінің сал­қыны тие қоймаған кей қарттары­мыз бар, дүниеге деген көзқарасы барынша шынайы, барын базар қылып, жоғын жамап, көмектесу­ге тиісті адамдарға көмектесіп жа­­тады. Ал көбімізді олай дей ал­­май­мын, өзімізге өзіміз сенім­сіз, дүниеге жаттықты тілдің ұш­ы­­­на қондырып алып жүрміз. Кә­сіп қылып жүргендер мен көр­мегендердің арасындағы әңгіме бір нүктеде түйіспейді. Шынды­ғын­да, бір кәсіпті ұстап, ақша ай­налдырудың өзі өнер, үйтіп-бүй­тіп келген адам немесе «мол­шылыққа» ие болып қалған адам­­­ның айналымнан шығып қалатыны анық. Қазір «Сөзіне қарап иесін емес, иесіне қарап сөзін алатын» заман туды. Осы­ның бәрін материалдық түсінік қа­­лыптастырып жатыр. Қо­ғам­дағы мұндай құбылыс­тар­дың, мал табудың өте нашар образ­дардың  қалыптасуы  қынжыл­тады, әрине. Дегенмен, өмірдің шын бетпердесі сол.
Өзім кәсіпке араласқалы бір нәр­сеге көзім жетіп келе жатыр, на­ғыз қазақы ортаны қамтыған үлкен бизнестер аз. Нақты секторда, шынайы кәсіптер шет­ел­діктер, өзге ұлттар, орыс тілді қа­зақ­тар көп жүреді, біздің болмысына жөргектен қазақылық дарыған азамттардың көбісі кә­сіпкерлік әлемінен басқа бір жақ­та өмір сүріп жатыр. Дегенмен, білім беру, медицина, ішкі іс­тер, қорғаныс саласында қан­дастар көп, соның жемісін жейтін кезіміз келеді. Дүниеге деген ұстанымы берік, іскер, кеудесінде ұлтқа деген махаббаты бар қазақ­тардың мал тапқыш болуы ұлт үшін, мемлекет үшін аса тиімді бо­латын еді. Тепсе темір үзетін, ақыл-есі дұрыс, он екі мүшесі сау қыз жігіттердің табыссыз өмір сүруі ұлттық мысын басатын жағ­дай. Өз қаракөздеріміздің еңсе­сі тік, табаны нық жүруі үшін кәсібі, нәсібі болуы керек. Ұлт­тық тәрбиеде өскен ұл-қыз­дың ақшаға деген көзқарасы ба­рын­­ша ашық, шынайы болуы шарт. Қарап тұрсаңыз, кез келген са­ла кәсіпкерсіз, табысты адамдарсыз алға баспайды.