Шығарма және аударма
09.12.2016
4251
0

(Жазушы Ш.Мұртаза аудармасындағы Ш.Айтматовтың
«Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбет» повесі)

Әлем әдебиетінің жақсы үлгілерін бойына сіңірген, жазу шеберлігі жоғары, тақырыптық-идеялық мән-мазмұны жағынан адамдықтың құнды қасиеттерін асқақ жырлайтын Шыңғыс Айтматов шығармаларының көркемдік бәсін жоғалтпай қазақ оқырмандарына жеткізуде жазушы Шерхан Мұртазаның аудармашылық еңбегінің орны ерекше. Ойымызды автордың «Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбет» повесінің қазақ тіліне аударылуы негізінде өрбітелік.


Повестің оқырманға бай­қала­тын бірінші әсері – бейтаныс өлкенің, ондағы сібірлік нивх тайпасы тұрмыс-тіршілі­гінің, дүниетанымы мен салт-дәстүрінің көркем суреттелуі. Автор жергілікті халықтың аңыз-әпсанасын, теңізбен байланысты аңшылық жорығын, оған қатысты ескі түсінік-се­німін, өмір сүруге құштар қа­жыр-қайраты мен философиясын бірде Орган қарттың терең толғанысымен, бірде Кириск баланың қиял-ғажайыпқа сен­гіш таза да аңғал көңілімен бе­реді. Шығармада онша көп сөй­лемесе де, ішкі қайратымен, мықтылығымен көрінетін ба­ланың әкесі Эмрайин, ағасы Мылгун да мінез-бітімі тұр­ғысынан бір-біріне ұқсамайтын кейіпкерлер болғанмен, сібірлік нивх халқы туралы оқырман түсінігін толықтыра түсетін, өзіндік  көркемдік жүк арқа­ла­ған айқын образдар.
Образдардың ішкі толғаны­сымен, қажыр-қайратымен және мінез-бітімімен терең ашылуы үшін шығармаға өзек боларлық күшті тартыстың қажет екені белгілі. Автор мұны халықтың тұрмыс-тіршілігіне, күн көрісіне тікелей қатысты аңшы кейіпкерлердің аңшылық жорығымен байланыстырады. Жорықта үлкен символдық мән де бар. Ол – Кириск баланың теңіз сапарына алғашқы шығуы. Ал бірінші сапар балаға да, оның әулетіне де үлкен жауап­тылық жүктейді. Адам болып өмірге бірінші қа­дам басуы, ержетіп азамат болуының шарты, балалықпен қоштасуы – бұл әке Эмрайин, бала Кириск үшін ғана емес, бүкіл Балық-әйел әулетінен тараған ұрпақ үшін айрықша сын еді. Бұл сынға қарт балық­шы Органның да, ағасы Мыл­гун­ның да қатысы бар. Бала Кириск теңіз қаупіне, қорқы­нышына төтеп бере алар ма екен, аңшылықтағы қадамы құтты ма, ең бастысы өздерінің тіршілігін жалғастырар батыл да мықты, ерік-жігері шыңдал­ған ұрпақ өсіп келе ме, жоқ па – бұл қайықтағыларды ғана емес, ауылда қалған анасын да, қарындасын да, баланың көң­і­лін­де орныққан Музлук қызды да толғантатын сапар еді.
Жазушы кейіпкерлердің толайым сипатын жан-жақты бейнелеуі үшін осы қатерлі сапарды алады. Әрине, оқиғаның басталуы жарқын суретке толы. Әсіресе, бала Кирискінің те­ңіз­ге шығуы оны айрықша қуа­нышқа бөлейді. «Тағы бір түн ұйыған шақ. Теңізге аттанар қар­саңдағы түн. Бұл түні ол ұйық­таған жоқ. Ғұмырында тұң­ғыш рет  ұйықта­мады, ғұмы­рында тұңғыш рет ұйқысы қашты. Тезірек таң атып, тезірек теңізге тартар мезгілді аңсады. Нерпа терісінің үстінде ол сонда теңіз соққы­сынан жердің болар-болмас діріл қаққанын, қойнауда тол­қындардың арсылдап, сілесі қата тынымсыз жұлқынғанын сезіп жатты. Түн сырына құлақ түрген бала осылайша ұйқы көрмеді…». Өйткені, бұл оның өміріндегі ең қуа­нышты, бақыт­ты күні саналатын. Ертеңіне теңіздің ұшанына бет алғанда да, көп уақытқа дейін көзден таса болмайтын, алыстан қара­ғанда теңіз жаға­лай жүгірген тарғыл төбетке ұқсайтын алып жартасқа да бала қиялымен, асқақ сезіммен қызыға да ұзақ қарайды. Шеті, шегі жоқ теңіз де бар жұмбақ сырымен алға тартып,бала жанын үйіреді.
Шығарманың бұл тұстарын әрлендіруде автор лувр үйрек пен Орган қарттың көңілімен өрілетін Балық-әйел туралы аңыздарды сәтімен өрбіткен. Лувр үйрек туралы аңызда сим­волдық мән бар. Жұмырт­қала­ғысы келген лувр үйректің шал­қыған шетсіз, шексіз мұхит­тан алақандай жер таппай, ақы­ры төсінің жүнін жұлып ұя сал­ған екен дейді. Сол лувр үйректің төс жүнінен жасалған кішкентай ұядан бірте-бірте жер пайда бола бастаған. Әл­бетте жердің пайда болуы жө­нін­де әр халықта түрлі аңыз­дардың болуы мүмкін. Ал нивх тайпасының бүкіл тіршілігі көз жетпес ұшан теңізбен тікелей байланысты болғандықтан, олардың аңызында астан-кес­теңі шығып, алып толқын­дары аспанға атылып жататын мұхит­пен қатысты болуы заңдылық еді.
Орган қарттың көңілінің тереңінде жататын мәңгілік сағыныш сазы – Балық-ана ту­ралы аңыз да – тек қарттың жан дүниесінің асыл қазынасы емес, халықтық дүниетаным­ның ға­жа­йып көрінісі. Олар да өзде­рінің жаратылуын теңізбен, Ба­лық-анамен байланыстыр­ған, шығу тегіміз бір, тамырлас­пыз деп ұққан. Осы  аңыз­дар­дың біресе Кириск баланың кө­­ңілі­мен, біресе Орган  қарт­тың жан толқынысымен өрілуі шы­ғар­­маға әдемі өң, шырай берген.
Жалпы, Ш.Айтматов шы­ғарма­шы­лығындағы үлкен бір өзіндік ерекшелік – халықтық аңыз желілерін ұтымды пайдалана білуі. Бұл аңыздық  желілер туындыда суреттеліп отырған халықтың тарихынан, дүние­танымынан, тіршілік-кәсібінен, табиғи ортасынан бір жағынан оқырманына мол хабар беретін болса, сонымен қатар шығарма идеясының әсерлі жетуі мен ашылуына көркемдік қызмет жасайды.
Біздің байқағанымызда, Ш.Айтматов туындыларында ірі характерлердің шайқасы ірі тартыстарды талап етеді. Осы сипат «Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбет» повесінен де көрінген. Кейіпкерлер ұзақ теңізде жүзіп, «Кіші аралға» жетіп, Кириск баланың бірінші аңшылығынан соң, «Орта арал­ға» бет алғанда, аяқ астынан қалың тұман түсіп, алып тол­қындар көтеріліп, қайықшылар өз бағытынан адасады. Қайық­шылар басындағы қиындық осылай басталады.
Аяқасты табиғаттың  дүлейі­мен кезігіп, онымен адамның, жанкешті арпалысуы, сол соқ­ты­ғыс үстінде кейіпкерлер­дің түрлі мінез-қырларымен ашылып жатуы – әлем әдебиетінде бір­шама мол кездесетін мотив. Қазақ әдебиетінде де бұл сю­жеттік сарын молынан ұшы­расады. Мұхтар  Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопея­сындағы Абайдың қысқы боранда адасып, Тоғжан ауылынан шы­ғуы­нан бастап,
ХХ ға­сыр­дың 60 жылдары жа­зыл­ған жазушы Тахауи  Ахтанов­­тың «Боран» рома­ны­ның бүкіл сюжеттік желісі ақ дүлеймен – табиғат сұра­пы­лымен арпа­лысқа құ­рылған. ХХ ғасырдың соңында аяқталып, оқырманға жол тартқан жазушы Әбдіжәміл Нұрпейісовтің «Соңғы парыз» романында да ашық теңізде сең үстінде ыққан кейіпкерлер арпалысының суреттелуі шы­ғарманың идеялық-көркемдік жүгін еселеп көтеріп тұр. Әрине, Шыңғыс Айтматовтың «Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбет» повесіндегі табиғат дүлейімен арпалыс пен өзге шығар­малардағы табиғат дүлейі мен арпалыстың суреттелуінде осындай ортақ мотив сырттай байқалғанмен, әр шығармадағы кейіпкерлердің тағдыры мен көркемдік шешім бірін-бірі қайталамайды. Әр  шығарманың идеялық-философиялық түйіні де басқаша болып келеді.
Повесте осы ретте алдымен жойқын дауылға тап болып, алып толқындармен жанкешті арпалысқан қайықтағы аң­шы­лардың халі бірте-бірте күр­делене береді: жойқын дауыл­дың соңы көзге түртсе көргісіз қалың тұманға ұласады. Аң­шылар бағыттан жаңылады. Албастыдай басқан қалың тұман бірнеше күн мен түн айық­пастан тұмшалап тұрып алған. Алдындағы жойқын да­уылда су құйыла бастаған қайық­­тың батып кетуінен қо­рыққан қайықшылар бар затты теңізге атқан. Енді, міне, қалың тұ­манда аштық пен шөл оларды екі жақтан қысымға алады. Жазушы қатерлі сәттегі кейіп­керлерінің психологиясын өте әсерлі және шынайы суреттейді. Орган қарт қатерді алдын ала сезіп, іштей өз-өзімен болып, кейде өткен ғұмырын ойша саралап, мына пәни жалғандағы бес күндік баянсыз ғұмыр туралы терең толғанысты ой кешсе, аштық пен шөлдің азабына шыдамаған Мылгунның бүткіл психологиясы сыртқы іс-әре­кетімен, елірген айқайымен беріледі. Эмрайин әкенің де жан азабы күшті. Әке мен бала қауіптің бел ортасында ажалмен бетпе-бет келіп отыр. Өзі өлгеннен кейінгі белгісіз бала тағдыры оны қатты қинал­тады.
Автор кейіпкерлерін осындай сұрапыл өмір талқысына әкеліп тірейді. Кеспектің түбіндегі борсыған су да азайып барады. Су – өмір! Алдымен аштық пен шөлден әбден қал­жыраған Орган қарт есінен алжаспай тұрғанда, қараңғы түнде өзін суға атады. Одан соң аштық пен шөлге шыдамаған, аласұрып жанталасқан Мылгун өзін суға ағызады. Орган қарт өзін өлімге байларда тағдырдың салғанына көнбістік танытып, өзінің өлімі өзгелерді аман сақтап қалудың жолы екенін жан дүниесімен терең түсінсе, Мылгунның бұл дүниемен қоштасуы, өзін-өзі өлімге байлауы аса ауыр жағ­дайда өтеді. Ал амалсыз өзін өлімге байлауы тиісті екенін терең сезінген Эмрайин әкенің толғанысы мүлде бөлек. Ол өзінен бұрын қасындағы бала­сының келешек жайын, тағ­дырын ойлайды. Аса қиын азапты басынан өткереді. Өз­дерін теңізден жаралғанбыз деп түйсінетін олар денелерін теңізге атуға бейіл болса, Эмрайинның соңғы тілек-өтініші баланың өзін-өзі теңізге атпауына тіре­леді. Әлдебір үміт пен күдік жанын қинайды.
Бұл кездегі баланың халі, жан дүниесі мен тілек-өтініші өзгеше суреттелген. Тек жалба­рынысқа толы көк тышқан туралы аңыз қалжыраған жан дүниесін билеп алған. «Көк тышқан-ау, бізге су бер! Көк тышқан-ау, бізге су бер!» деп жалбарынады. Ақырғы тілегі Тәңірі­нің құлағына шалынса деп қайта-қайта айтады. Оның үл­кендерді бірінен соң бірін жоғалтуы да жанына ауыр тиеді.
Автор оқырманын осындай қиын психологиялық сәтпен шегендеп алады. Оқырман демін  ішінен алып, қалтыра­нып-дірілдеп отырып оқитыны сөзсіз. Повестің эмоциялық-эстетикалық әсері бұл тұста жақ­сы берілген. Бұл пәнидегі адам мына жалғанның опасыз­дығына ойланады. Таусылмас­тай көрінген қызылды-жасылды дүние бір сәтте бір дәннің қауы­зына сыйып, көзден мәңгілікке бұлбұл ұшуы мүм­кін… Мүмкін емес-ау, рас. Кім-кімде… Қай пенде болмасын… Дүниені жалпағынан басқан бай да, қатардағы пенде де. Қатыгез адам да, данышпан да… Сондай заманақырда пендеге тиянақ болатын бір ой бола ма? Өлер алдында да өз ертегі-аңызынан мәңгілікке айырылып қалғысы келмеген, бәлкім, Орган қарт бақытты болар? Бұл түйіннің шешуі оңай емес. Бұл түйін повесте де шешілмей, сол күрделі қалпында қалады.
Повестегі мәңгілік идея – ұрпақ жалғастығы. Қандай қиындықта болсын, Кириск баланың ғайыптан-ғайып аман қалуында өмірлік символдық мән бар. Өлер алдында Кириск баланың бойындағы аңшы­лыққа тән барлық қасиетті, төзімділікті Орган қарт та­ныған. Егер де ол осы кесапаттан аман қалса, оның түптің түбінде мықты аңшы болатынына сенген. Ал мықты аңшы болып жорыққа шығатын болса, өздерінің рухы әрдайым осы баламен бірге жасайтынына Орган қарт сенген.
Повестің күрделі идеялық түйіні мен сауалы да осында деп білеміз.
Шығарманың қазақ оқыр­ман­дарына ішкі қуатымен, көркем әуезімен жетуінде жазушы Шерхан Мұртазаның тамаша аудармашылық шеберлігі мен жазушылық дарыны қоса қабат қызмет жасаған. Қазақ тілінің ішкі әуезін, тіл байлығы мен сұлулығын терең сезінген Ш.Мұртаза Ш.Айтматовтың «Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбет» повесін қазақ тіліне жа­тық, көркем аударуының белгісі сол – қазақ оқырмандары бұл шығарманы аударма деп емес, өз тілінде жазылған көркем туынды деп қабылдайды.
Повестің көркем де жеңіл оқылуы, ішкі ырғағы мен кей тұстарда өрістеп кететін роман­тикалық әуен-сазы жақсы сақталған.
«Бір заманда бәрі де басқаша болатын. Сонау ықылым заманда Лувр үйрек болмаса, дүние мүлде өзгеше жаратылуы мүмкін екені: құрлық пен теңіз арпалыспауы, бір-біріне қар­сы­ласпауы мүмкін екені қазір ешкімнің қаперіне де кіріп шықпайды. Әу баста, дүние-әлемнің бозала таңында та­биғатта құрлық атаулы тұрмақ, титтей тозаң да жоқ еді ғой. Дүние түгел топан су еді, тек қана су еді. Су болса шыңырау оппа түнектен, түпсіз терең иірімде өзінен-өзі пайда болды да, толқынды толқын қуалап, аяғы жоқ, басы жоқ, шегі менен шеті жоқ, күншығысы жоқ, құ­быласы жоқ кеуек әлемнің жан-жағына су жайылып кете барды.
Осы күнге дейін біздің төбе­мізден топ-тобымен ұшып жүретін жалпақ тұмсық, қыр­қылдақ  сұр үйрек, иә-иә, кәдім­гі сұр үйрек, Лувр үйрек, сол бір заманда жападан-жалғыз екен де, тіпті жұмыртқа салатын мекен таппай сандалған екен. Күллі әлемде судан басқа, жұмыртқа салар бір тал шыбық та болмапты ғой».
Бұл, ең алдымен, Ш. Ай­т­ма­товтың жазу мәнері, бірақ сол мәнердің ырғағын бұзбай, көркемдігін сақтап қазақ оқыр­ман­дарына әдемі жеткізуші Ш.Мұртаза қаламының­  құ­діре­ті деп білеміз. Сөйлемдегі дыбыс үндестіктері мен қай­талаулар, сөздің үйлесімін та­уып орынды пайдалану, бір сөзге байланып қалмай сино­нимдік қолданыстар еркіндігі – ау­дармаға көрік берген. Бұл тұста біз орыс тіліндегі мәтін мен қазақ тіліндегі мәтінді салыстыруды міндетімізге алып отырған жоқпыз. Бірақ осы ша­ғын аударманың өзінде «дүние-әлемнің бозала таңында», «титтей тозаң», «оппа түнек» тәрізді тың қолданыстар кездеседі.
Шығармадағы:

Қайда жүзіп жүрсің сен,
Балық-әйел?
Сенің ыстық құрсағыңда –
тіршілік.
Сенің ыстық құрсағыңнан
біз тудық,
Сенің ыстық құрсағыңдай
жаннат жоқ.
Қайда жүзіп жүрсің сен,
Балық-әйел?
Аппақ мамаң нерпа
балық басындай,
Ақ мамаңның сүтін
емдім жасымда.
Ең ержүрек еркек
саған жетер-ау,
Құрсағыңа ұрық
сеуіп кетер-ау.
Жер бетінде
ұрпақтарың көбейер,
Қайда жүзіп жүрсің сен,
Балық-әйел? –
деп келетін халықтық таным мен  рухтың көркем жеткізі­луінде селкеулік жоқ. Тағы да орыс тіліндегі мәтінмен салыс­тырып өтуге болар еді, біз оны мін­детімізге алып отырған жоқпыз. Бірақ шығарманың бүкіл мазмұнымен тікелей сабақтасып жататын осы өлең жолдарындағы өр рух пен қайсарлық, әлдебір құдірет күшке сену еш алғаусыз қазақ оқырмандарына жетіп, сөйтіп, олардың да жан дүниесін сілкіп-сілкіп өтетін көркем­дікті иеленген. Оны халық аударма деп қабылдамайды, ескі заманнан келе жатқан бағзы халық жыры деп сезінеді.
Мұның бәрі айтар ауызға жеңіл болғанмен, аудармашы шеберлігінің көрінісі, өте қиын­дықпен атқарылатын, кез келгеннің қолынан келмей­тін шығармашалық деп білеміз.
Көркемдік бәсі жоғары жеке сөйлемдердегі сөз қолданыс­та­рына назар аударып көрейік: «Тағы бір түн өтіп, тағы бір күн толғатып келеді», «Жағаға лақ­тырылған қаңғыбас мұздар сиықсыз, дәрменсіз күйге түседі», «Толқындар бір дең­гей­де, бір ырғақта шалқиды. Мұн­дай бір мінез толқында жылдам жүзесің», «Рульге бас білгі қайық тұмсық толқынға да, қаптал толқынға да сыр бермей, нық сырғиды», «Сен мен соққан қайықтардың ішіндегі ең еренісің», «Жағадан алыстай берген сайын әлгі жартас жан­ашыр жолдасыңдай, қия алмай ұзақ қарайды да, айдын судың енді бір бұлымында бұлаң етіп көзден тасаланады», «Қараса – болмай кеткен сұлу: денесі күмістей аппақ, айлы түнде су түбінде жатқан малта тастай жалт-жұлт етеді, кеудесінде қос алмасы серіппелі доптай дір-дір етеді, жасыл түсті жанарынан ұшқын шашырайды», «Иә, бұл қуанышы мен мұңы аралас, жанға жазылмас жара салып, жүрек сыздатып, жиі келетін жан­серік түс еді», «Жансыз ая­ғын сүйретіп, төрт тағандап еңбектеп, оппа секілді опасыз құмда қайраңдап, Балық-әйелге жеткенше арада мың жыл өткен шығар», «Ал, қайық болса сол бұрынғысынша толқындарды сүзгілеп, қаздақ қағып барады», «Қайықты қайта бұрып, кері жүзу қауіпті  болса да, ескек­шілер қарттың бұйрығына тақ тұрды», «Аңнан соңғы рәсім – жып-жылы шикі жігерді пышақ үстінен үлесіп жеу рәсімі бас­талды», «Содан кейін ескек­ші­лер­ге дәсірі шөміштен су бе­рілді», «Орган қарт – түп туғаннан ылғи да осындай, жұтқыншағы шодырайған, ұзын мойын, ағаштың безді тамырындай ұзын қолы бар, ұдайы жасаурап тұратын ақыл­ды көздері бар қарт болған сияқ­ты», «Көздерің де әкеңдікі секілді еменнің жаңғағындай қоп-қоңыр, алдындағы екі күрек тісің де аздап сойдақтау, тура әкеңдікіндей», «Эмрайин­нің інісі деп кім айтады: сақалы жоқ  көсе. Әр жерде бір қылшық бар, морждың мұрты құсап тікірейіп тұрады», «Ішінде Эмрайин да бар, бірнеше кісі оны қолын артына қайырып байлап тастамақшы болып еді, аюдай күшті екен, бой берер емес», «Тұман түсіп, дүн-дүние аппақ сүт дариясына шомылып, мүлгіп тұрғандай», «Шөл қы­сып, шөл өртеп бара жатқанда, тұманның түрілуін күту жүз есе ақикөз азапқа айналды», «Мына ындыны кепкен сусамырлар дәл қазір кеспек түбіндегі бір тамшы суды ғана емес, бір көл­дің суын бір-ақ ішіп қойғысы келіп обынып отыр», «Десе де, ол әзірше дәтке қуат беріп, түре­геп тұрып қурайтын бәйте­рек­тей, міз бақпайды-ау», «Қияда жалғыз отырған қыран тәрізді бұл отырысы», «Орган ақсақалдың соры қалың, созалаң соңғы күні осылайша тәмәт-тәмам бола берді», «Ақ кебіндей қымтаған қалың тұман әлі қамалып тұр», «Ендігі тұман теңіз үстінде безіп жүрген қи­яли-құбыжықтар сияқты» деп келетін сөйлем­дердегі ерекшелеген сөздер шығарма табиға­тына сай тың қолданысымен де, соны бей­нелігімен де, көр­кем­дігімен де образды күшейтуге, не жағ­дайды нақтылауға қызмет атқарып тұрғанын байқаймыз. Сол секілді, теңіз үстіндегі та­биғи құбылыстарға байланысты сөздерді іріктеп алып, өзара салыстыра қарайтын болсақ, жазушының, соған сәйкес аудармашының қиял өрісінің кеңдігіне, сөз байлығына таң қалғандай  боласың. Шығармада молынан кездесетін еспе қай­талаулар, қаратпа сөздер, дыбыс үндестігі, параллелизмдер, өзге де фигуралардың түрлері повестің көркемдігін күшейте түскен.
Түйіндей айтқанда, жазушы Ш.Мұртазаның Ш.Айт­матов­тың «Теңіз жағалай жү­­гірген тарғыл төбет» повесін қазақ тіліне аударуы жатық та әсерлі шыққан. Ұзақ құры­лымды орыс тілі сөй­лемдерінің өзін қазақ тілінің сөйлем құрылымына ың­ғайлы, ке­лісті келтірген. Шы­­ғарма кі­бір­тіксіз, еркін оқы­лады. Автор құдды өз шығармасын қазақ ті­­лінде жазғандай. Бұл – жазушы Ш.Мұртазаның аударма өне­ріндегі қалыптасқан жоғары ше­бер­лігінің көрінісі деп біле­міз.

Сәмен ҚҰЛБАРАҚ,
филология ғылымының докторы, М.Х.Дулати атындағы ТарМУ профессоры.

ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір