Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 25 жылдығы мен Қазақ мемлекеттілігін аңсап өткен ғажап тұлға Әлихан Бөкейханның мерейтойларының тұспа-тұс  келуі  – қос мерейтойдың даңқын асырмаса, кемітпесі белгілі. Оның үстіне, алдағы жыл – Алаш үкіметінің ғасырлық тойымен келе жатқаны да көпшіліктің есінде болар. Қазақтың қазақ болып қалыптасуы жолында құрбан боп кеткен Алаш азаматтарының рухына тағзым ете отырып, «Қазақ әдебиеті» басылымы әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дің тарих факультетіне хабарласып, сондағы тарихшы қауымының Алаш тойы мен Әлихан тойы, Тәуелсіздік тойы туралы пікір-пайымын білгіміз келген еді. Өткен ғасыр басындағы геосаяси ахуал, сол
ахуалды талдап-таразылаған Алаш тұлғалары, олардың күресі мен ұстанымы, Алаш идеясын зерттеу мәселелері туралы пікірлердің бір парасы төмендегідей.

---

Фатима ҚОЗЫБАҚОВА,
әл-Фараби атындағы
ҚазҰУ-дың профессоры

Ұлт-азаттық күрестің жаңа формасы

 XX ғасыр қазақ халқы үшін, барша қазақстандықтар үшін үміт пен күдікке, қым-қиғаш қай­шылықтар мен нәтижелері аса  ауыр болған әр түрлі деңгейде және әр қилы мәндегі күрестерге толы күрделі кезең болды. Ең алдымен, ғасыр барысында дүниеге келген және өзінің алдына басты ұлттық мақсаттарды – қазақ мемлекеттілігін ха­лық­тың этникалық территориясы негізінде қалпына келтіруді, реформалар жолымен өркениетті елдер қатарына қосу арқылы шын мәніндегі тәуелсіздікке қол жеткізуді қойған – Алаш қозғалысын, жеңіске жеткен Кеңес өкіметі тарих сахнасынан күштеп кетіргені туралы айту қажет.
Алаш қозғалысын өмірге әкелген, XX ғасырдың басында Қазақстанда орын алған әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси және мәдени-рухани өзгерістердің нәтижесі ұлттық-демократиялық қазақ интеллигенциясының жұрт та­ныған жетекшісі Әлихан Бөкей­хан Алаш партиясын құрып, Алашорда үкіметін сайлағанда, тіпті өздері саяси күрес сахнасына шыққан кезден бастап, аса маңызды үш ұлттық мақсат-мүддені: отарлық кезеңде жойылып кеткен ұлттық мемлекетті XX ғасыр басындағы геосаяси жағдайда қалпына келтіруді, оның шаңырағының астына халқымыздың ата-қонысын, яғни этникалық территориясын біріктіруді, осылардың негізінде халқымызды отарлық езгіден құтқаруды өздеріне басты міндет деп белгіледі.
Әрине, Алаш қозғалысы Ре­сей империясының отарлы ай­мақтары халықтарының арасында отаршылдыққа қарсы саяси хал-ахуалды қалыптастыруда шешуші роль атқарды.
Қалай болғанда да Алаш қоз­­ғалысы халықтың рухани өміріне әсер етті, ұлттық сананы өсіріп, ұлттық рухты жандандырды.Оның маңыздылығы сонда, Кеңес империясының тарих сахнасынан кетіп, Қазақстанның егемендігінің жариялануы мен әлемдік қауымдастықтың тең құқылы мүшесіне айналуына жол ашты.
Сондықтан гуманитарлық және қоғамдық ғылымдар са­лала­рының өкілдері мен елі­міз­дің басқару жүйесіндегі лауа­зымды азаматтарды кеңінен тартып, ғасыр басындағы қазақтың реформаторлық қозғалыс өкіл­де­рі­нің мұрасын жан-жақты зерттеп, олардың тәжірибесін бүгінгі өмірге ыңғайлап, пайдалануға айтарлықтай көңіл бөлу қажет.Осы мақсатта Қазақ Ұлттық университеті, Қазақстан тарихы кафедрасы да айтарлықтай шаралар жүргізуде. 2016 жылдың 4 қарашасында республика көлемінде «Ә.Бөкейхан және Қазақстандағы ұлт-азаттық қоз­ғалыс мәселелері» атты ғы­лы­ми-теориялық конференция өткізілді.
Қазақстанның тұңғыш сая­­­си үкіметі «Алашорда» ав­то­но­миясының құрылғанына келер жылы 100 жыл толуына орай, бұл атаулы мерекеге да­йын­дық әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінде қазірден бастап жүргізілуде.Соң­ғы уақыттарда Алаш қоз­ға­лысының тарихы, Алашорда автономиясының құрылуы,  оның Әлихан Бөкейхан бастаған жетекші қайраткерлерінің өм­ір жолдары мен сан-салалы қыз­мет­­тері ғылыми ізденістердің басты тақырыптарына айналды. Өткенімізді ұлықтау үшін, Тарих, археология және этнология факультеті, Қазақстан тарихы кафедрасында  Алаштану орталығы ашылды. Әлихан Бөкейхан ұлт-азаттық қозғалысының тео­рия­лық негізін қалаушы ғана деп тану жеткіліксіз. Ол XX ға­сырдың басында қалып­тас­қан геосаяси жағдайда ұлт-азаттық күрестің жаңа, сапа­лы формасын, яғни оның сая­си тү­рін қалыптастырып, күрес­тің осы түрі негізінде елімізді тә­уелсіздікке жеткізудің мақ­сат-мүдделерін айқындап, нақ­­­тылауда қажымас қайрат көрсеткен халқымыздың саяси көсемі десек, артық айтқандық болмайды. Сондықтан Алаш автономиясының құрылғанына 100 жыл толу мерекесін тек уни­верситтерде ғана емес, рес-
пу­б­­лика  көлемінде де атап өтіп, Ә.Бөкейханға   ел ордасы Ас­та­нада, республикамыздың мә­дени-рухани  орталығы  Алматыда да ескерткіштер  орнатып, осы  аса ірі тұлғаны мәң­гілік есте сақтау шарала­ры жүзеге  асырылса, Алашорда үкі­метінің мүшелерінің өмі­рі мен қызметіне арналған көр­кем фильмдер түсірілсе. Көп­ші­­лік­ке арналған кітаптар шы­ғарылып, қазақ халқының ал­дында іс­те­­ген қызметтеріне лайық Қара­ғанды, Астана, Алматыда қайраткерлердің есімімен көшелер аталса, олардың есім­­дері ғылыми айналымға ен­гізілсе. Бүгінгі сұхбатымызға та­­қырып болып отырған Алаш арыстарының өмір  жолына  арналған  мұра­жай­лар ұйымдастырылса нұр үстіне нұр болар еді.

---

Ләйлә Хасанаева,
 әл-Фараби атындағы
ҚазҰУ-дың доценті

«Ағайындық, теңдік, бостандық күні»

Ресей империясының бар­лық саяси жүйесіне тән дағдарыстың салдары болып табылатын 1917 жылғы Ақпан революциясының нәтижесінде патша үкіметі құлатылды.
«Қазақ» газеті осы жылғы нау­рыздың 24 күнгі санында Минскідегі Ә.Бөкейхан, М.Дулатов бастаған қазақ қайраткерлерінің Қазақстанның сол кездегі негізгі орталықтарына жолдаған жеделхат текстін жариялады. Жеделхатта: «Ресейдегі барша халыққа ағайындық, теңдік, бостандық күні туды… Учредительное собрание сайлауларына қазақ болып қамдану керек. Жарамды жақсы адамдарын ауызға ала беру керек. Енді араздық, өштік, дау, жанжал, талас, партиялық сыйыспауларды тастау керек. Көксерлік жұмыстарың – бірлік, адалдық болсын! Жер мәселесін де қозғап, тезірек қолға ала беріңдер. Біз қалайтын патшалық түрі – демо­кратическая республика, яғни мал өсіріп, егін салып, жерге ие боларлық түрі» деп жазылған болатын.
Жеделхаттан ұлттық саяси элитаның саяси айқындамасы анық көрінеді. Олар, біріншіден, халықты жаңа үкіметті қолдауға шақырып, демократиялық рес­публика ұранын алға тартты. Екіншіден, жер жөніндегі мәселелерді шешуді күн тәртібіне қоюды ұсынды. Үшіншіден, Құ­рылтай жиналысына дайын­дық жұмысын жүргізу арқылы ұйым­дасуға, бірлесуге, сөйтіп, ұлт тағдырына қатысты мәселелерді шешуге үндеді.
Ақпан буржуазиялық-де­мо­кратиялық революциясы жер-жерлерде халықтың саяси белсенділігінің артуына ықпал етті. Бұл мынадай жағ­дайларда айқын көрінді: біріншіден, билік мәселесін шешуде жергілікті жерлерде патша өкіметінің қой­­ған адамдарының орнына революциялық  рухпен  қаруланған тұлғаларды тағайындау орын алды; екін­шіден, кейбір жерлерде әкім­шілік басқару тәсілдері мен жал­пыға белгілі либералдық жүйе­нің талаптарын шығару бай­қалды; үшіншіден, демок­ра­тиялық бостандық, жал­пы де­мок­ратиялық негізіндегі ұлттық автономия үшін қозғалыстар күшейді; төртіншіден, өлкеде революциялық қозғалыс пен революциялық үгіт күшейді.
Біз талдаған мәселені жоғары оқу  орындарында  оқып-үйренуде, әсіресе «Тарих» мамандығы бойынша білім алатын студенттер арасында дәріс оқып, семинар сабақтарын жүргізуде Ақпан ре­волюциясының қазақ қоғамы үшін маңызын анықтау арқылы тәуелсіз мемлекеттікті жаңғырту тарихына келу керек. Өз  ұлтының жоғын жоқтап, азаттық үшін күр­естің бар ауыртпалығын мойнына алған қазақ зиялылары құрған қазақ комитеттерінің қызметіне үлкен мән беру қажет. Қазақ комитеттері мен Уақытша үкіметтің мақсат-міндеттерін, атқарған істерін өзара салыстырып қарау ұлттық мемлекеттік мәселелерін терең түсінуге мүм­кіндік береді және көздеген мүд­десі мен ынта-жігеріне тарихи фактілер негізінде көз жеткізуге жол ашады.
Жоғарыда айтқанымыздай, Уақытша үкіметтің ұлттық мә­се­лені шешуге бейім болма­уы ұлттық саяси элитаның Қазақ­станда мемлекеттік билікті өз бетінше қалпына келтіруге итер­меледі. Ұлттардың өзін-өзі билеуін ғана емес, мәдени автономияны мойындаған кадеттер партиясы мен қазақ эли­та­лық өкілдері келіспеді, Ресей құрамында автономиялық мем­лекеттігін құруды мақсат етті.
Қазақ  зиялыларының басшылары саяси жағдайдың тез өзгеріп отырғанын біліп, жалпықазақ съезін шақыру шешімін жылдамдатты. Оның үстіне Ә.Бө­кей­хан кадеттер партиясынан жер, ұлттық-мемлекеттік құ­рылыс, дін мәселелері бойынша келіспеушіліктің осындай күрделі мәселелерді шешу үшін бүкілқазақ съезін шақыруды дұрыс деп есептейтіндігін ашық түрде мәлімдеді.
Осылайша қазақ мемлекет­тігін қалпына келтіру  бағытын­да құрылған Алашорда үкі­меті мен Қоқан Түркістан авто­номия­сының өлкеде тәуелсіз мемлекет қалыптастыру, ұлттардың өзін-өзі билеу құқықтарына қол жеткізуге ұмтылысы тарихи себептерге орай күйреді. Автономиялар аз уақыт өмір сүргенімен, олардың саяси, ұлттық тәуелсіз­дік тұрғысындағы идеялары демократияға, өркениетті даму жолындағы күрескендерге үлгі болатыны күмәнсіз. Қазақ­с­тан­ның тәуелсіздігін алуы  ұлт­тық автономия идеяларын толық іс жүзіне асыра алмаған зиялы­лардың бастамалары мен күресінің жалғасының нәтижесі деуге де негіз бар.
ХХ ғасыр соңында тәуелсіз мемлекет құрылысының негізін қалауда ел басшылары мен пар­ламент депутаттары қазақ мемлекеттігін жаңғырту үшін күрескен қайраткерлерінің көзқарастары мен еңбектерін пай­даланғаны, айтыс-тартыста соларға жүгінгені мұның айқын дәлелі болса керек. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың сөйлеген сөздерінде, баянда­ма­ларында да Алаш қайрат­кер­лерінің еңбектеріне сілтеме жасау аз ұшыраспайды. Сондай-ақ, Қазақстан тәуелсіздік ал­ған алғашқы жылдарында бел­гілі тарихшы, ғалым ­М­.­Қой­гелдиев және заңгер ғалымдарымыз С.Зимановтың, С.Сартаевтың Парламент сессиясында конституция жобасын талқылаған кезде «Алаш Орда» үкіметінің талқылауына, Алаш қайраткерлері еңбектерін негізге  алып отырды. Демек, Алаш қай­рат­керлерінің еңбектері еш бол­ған жоқ, бүгінгі тәуелсіз мем­ле­кетіміздің құрылысын жасауда игілікке жарап, болашақта мемлекетіміздің өркендеуіне қызмет ете алатындығы күмәнсіз. Сөйтіп, қазақ халқының саяси бағытта қалыптасқан элита өкілдерінің ұлттық мемлекетті пролетариат диктатурасы ау­қы­мында жаңғыртуға арналған ұмтылыстары зая кетті. Отандық тарихта бұл мәселе ұзақ жылдар бойы айтылмай, айтылса да бұрмаланып, өңі айналдырып түсіндірілді. Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін ғана оның шынайы тұстары ашық айтуға мүмкіндік туды. Буржуазиялық Уақытша үкіметтен ұлттық ме­м­лекетті жариялату үмітін үзген қазақ зиялылары кеңес өкі­метімен ымыраға келуге мәжбүр болды.
Көрсетілген мәселені оқып-үйренуде осы жақтарына баса назар аудару қажет. Өркениетті дамудың жолын таңдаған ұлт зиялыларының тәуелсіздікке ұмтылыстарын жан-жақты қа­рас­тыра отырып, жастарды ұлт-жандылыққа, елжандылыққа, отансүйгіштік, халқы үшін қа­жыр-қайратын барынша жұмсап еңбек ету қасиеттеріне баулуды, тәрбиелеуді де естен шығармаған абзал.
ХХ ғасырдың басындағы ұлт­тық саяси элитаның саяси-құқықтық, қоғамдық ой-пікі­рінің қалыптасу процесі мен ер­екшеліктері мемлекеттілік мәселесін құқықтық көзқараста қарастыруы нақты себеп болды.
Ал Ақпан революциясының жеңісі қазақ қоғамы үшін рухани сілкініске  алып  келген  күн­де­рі­нің бірі болды. Осы кезеңнен бастап жергілікті қазақ зиялылары қоғамдық-саяси қызметке араласуларына мүмкіндіктер алды. Революция нәтижесінде бостандыққа қол жеткізген қазақ халқы ұйымдық жағынан бірігіп, мемлекеттік басқару істеріне ара­ла­са бастады. Кемшіліктеріне қарамастан жергілікті жерлердің барлығында қазақ комитеттері ашылып, халықтың мүддесін қорғайтындай дәрежеге кө­те­рілді. Ақпан буржуазиялық-де­мократиялық революциясы мен Қазан  төңкерісінің  аралығындағы кезең – демократия кезеңі болып табылады. Сонымен қатар, осы кезеңде қазақ халқының ұлт-азаттық күресінің тарихындағы мемлекеттілік мәселесі тұтастық маңызға ие болып, идеялық тұрғыда Алаш идеологиясының қол астына біріктірілді.
Сондай-ақ, қазақ өлкесінде большевизм билігінің  қыспағына қарамастан қазақ зиялылары мемлекеттік құрылым ретінде Алашорда үкіметі мен Түркістан (Қоқан) автономиясын алып шықты.
1920 жылы кеңестік не­гізде Қазақ Автономиялық Рес­­-
пу­б­­ликасының құрылуы уақыт өте өзінің жалған мәнін ашып көрсетті. Іс жүзінде Орталық барлық күрделі мәселелерді өзі­нің өктем таңдауы бойынша шешті. Ал бұл сөз жоқ, қазақ қо­ғамындағы прогрессивті күштер тарапынан заңды наразылықты туғызып отырды.
Большевиктік басшылықтың бүкіл Ресей империясының ай­мағында біртұтас мем­ле­кет­тілікті құруы шағын халық­тар­ды экономикалық және саяси жағынан тәуелді ету  немесе  керек жағдайда жоюға бағытталған әрекеттерінде отаршылыққа қарсы идеологияны ұстанған ұлттық зиялылары қарсы тұр­ды.
Қазақстан тарихындағы 30-шы жылдардағы қасіреті Ор­талықтың озбырлық саясаты екен­дігін анық көруге болады. Орталық қазақ халқының мүддесін ашық түрде елемей, Ақпан революциясынан кейінгі ұлттық мемлекет құру, ұлттық дәрежедегі жеке мәселелерін дербес шешу жолындағы жеңісінің тамырына балта шапты.
Қорыта айтатын болсақ, патша өкіметінің ХІХ ғасырдан бас­т­алған Қазақстанда хан­дық мемлекеттілікті жоюға бағыт­тал­ған әкімшілік-құқықтық реформаларынан бастап, ХХ ға­сырдың басындағы қазақ зия­лыларының мемлекеттілікті  жаң­ғырту мәселесін көтеруі. Сонымен бірге Ақпан революциясы тұсындағы қазақ зиялыларының мемлекеттілік үшін күрестері мен Қазан төңкерісінен кейін­гі қазақ зиялыларының қызмет­теріне баға беру болды. Кеңес өкіметі кезеңіндегі қазақ зиялы қауымының ұлттық автоно­мия мәселесін көтеруі сол уа­қыт­­­тың талабы болды. Қазақ зиялыларының ұлттық мемлекет құруға бағытталған іс-әре­кеттері, ұлттық тәуелсіздікті қалпына келтіру қызметтері тарих беттері арқылы талдау  жасау  негізінде  сол уақыттағы  ұлттық идеялар, бүгінгі күнде бастан кешіріп отырған тәуелсіздікке жол салды.
Қазақстанның ХХ ғасырдың соңында тәуелсіз мемлекет болуына жол салғандығы айқын­далды. Бүгінгі таңда мемлекет құрылысына аса қажет жер, мем­лекеттік тіл, ұлттық мем­лекеттік идеология, ұлттық діл (менталитет), ұлттық сананың қалыптасуы, ұлттық демократия секілді өзекті мәселелерді шешуде өткен ғасырдағы қазақ мемлекеттігінің дербестігі үшін күрескен қазақ зиялыларының еңбектері мен көзқарастарының маңызы зор болып отырғанына зерттеу барысында көзіміз жете түсті. Бұл зерттеулер Қазақстан Республикасы мемлекетінің құрылысы мен болашағына жол ашуда Алаш қайраткерлерінің еңбектері басшылыққа алынса дегендей ойға жетелейді.
Ұлттық тарихты сыңаржақ, бірсарынды тұжырымдардан арылып, жаңа таным бағы­тын­­да төл деректерге негіздел­ген шынайы өткенімізді қа­лыптастыруда «Алаш» қоз­ға­лысы қайраткерлерінің мол ру­хани мұрасын оқып-үйрену, зерттеудің  маңызы  дау  тудыр­маса керек. Мемлекеттің тә­уел­сіздігін нығайтуда қазақ зия­лыларының патшалық Ресей мен Уақытша үкімет кеңестік пролетарлық диктатура тұсында дербес ұлттық-территориялық автономия құрып, жариялауға ұмтылыстары өткенімізден са­­­бақ аларлық, үлгі-өнеге бо­лар­­лық тағылымы мол күрес. Алаш қайраткерлерінің қан төгіс пен қиратып-бүлдіруге емес, керісінше демократиялық, өркениетті идеологиялық әдіс-тәсілдер арқылы тәуел­сіз мем­лекетті жаңғырту жолда­рындағы әрекеттеріне баға жет­пейді. Отандық тарихтың әлемдік та­­­рихқа мақтанып көр­сететін тұсы да осы мәселе. Осындай саяси, тарихи мәнге ие күрделі де қайшылықты проблеманы зерделеудің қажеттілігі күн сайын айқындалып отыр.

---

Гүлжазира Абикенова,
әл-Фараби атындағы әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың доценті

«Мәдени ренессанс» дәуірі

«Алаш» идеясын алға тартқан Әли­хан Бөкейхан қазақ елін ұлтын, тілін, салт-дәстүрін, ата-баба жерін қастерлеумен қатар Отанын сүюге, қорғауға насихаттады. Ол биік өре иесі ретінде өзге ұлыстардың құқығына қол сұқпай, бұдан кейінгі тұста қазақтың қайта құрылған көп­ұлтты және көпдінді, сан мәдениетпен т­ұтасқан мемлекет болатынына нық сеніммен қарады. Соған орай қазақ хал­қының ұлттық санасын оятып, Алаш ұлттық идеясының маңайына біріктірді.
Елінің еңсесін биіктеуге күш салған Бөкейхан сынды тұлға әлемдегі өз халқының рухани қорғаушысына айналған тұлғалармен терезесі тең тұр деп нық сеніммен айта аламыз. Мәселен, алысқа ұзамай-ақ Үндістан Ұлт-азаттық қоз­ғалысының қайраткері Махатма Гандимен, қытайлық революционер, құрметті қоғам қайраткері Сунь Ятсен салыстыруға бола­ды. Әсіресе, отаршылдық жүйе­ге қарсы, ұлт-азаттығын аңсау мақсатында Махатма Ганди мен Әлихан Бөкейханның мүд­делері тоғысады деп айтуға болады. Мәселен, Махатма Ганди өз кезегінде бейбіт жолмен қарсыласудың теориясы мен тактикасын белгілеп, оны  сатьягараха (Шындық үшін тайсалма) деп атап көрсетті және ағылшындық отаршылдық езгіден өз ұлтын аман сақтап қалу жолдарын іздестірді. Тіпті екі тұлға да баспасөз арқылы халықтың саяси сауаттануына, ұлттық идеяны насихаттауға тырысты. Мәселен, Әлихан Бөкейхан «Қазақ» газеті мен «Айқап» журналы арқылы ұлттық  мүддені  көз­деп, сол арқылы ұлт зиялыларына үндеу тастаса, М. Ганди де өзі редакторы болған «Жас Үн­дістан» газеті мен жетісіне бір рет шығатын «Навадживан» журналы арқылы өз идеясын насихаттап отырды.
М.Ганди күресті қару күшімен емес, бейбіт жолмен жүргізуге тырысты, ұлы мақсат жолында қандай да бір күш қолдануға жан-тәнімен қарсы болған ұлт көсемі бола білді. Үндістанның кемеңгер ақыны Р.Тагор қойған Махатма (Ұлы адам) деген құр­метті атақ алса, қытайлық Сунь Ятсен «ұлт әкесі» құрметін иеленді. Біздің Әлихан Бөкейхан да қазақ халқының тәуелсіз мемлекет болуын қалаған қайраткер болды, нәтижесінде «Алаш» жұрты Әлиханы да Ұлт көсемі ретінде бағалай білді.
Қысқасын айтқанда, Әлихан Бөкейхан ХХ ғасыр басындағы ағартушылық, қоғамдық-саяси қызметі арқылы ұлттық сананы оятып, осы жолда қыз­мет етті. Тіпті, Оксфорд университетінің Орта Азияны зерттеу орталығы 1985 жылы жариялаған «Қазақстан 1917 жылға дейінгі  орыстар  туралы. Әлихан Бөкейхан, Мір­­жақып Дулатов, Ахмет Бай­тұр­сынов, Тұрар Рысқұлов» атты зерт­теуінде Ә.Бөкейхан бастаған Алаш зиялыларының қызметіне «мәдени ренессанс» деген баға берген.

---

Сәуле Үдербаева,
тарих ғылымының кандидаты, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың доценті

ХХ  ғасыр басындағы қазақ қоғамы және Әлихан

Алаш қозғалысы қайрат­керлерін ақтаған уақыттан бері қазақ  тәуелсіздігі мен бостандығы жолында күрескен тұлғаларымыз жайлы бірқатар кітаптар жарық көрді, ғылыми диссертациялар қорғалды. Сонда да Әлихан Бө­кейханның тұлғалық болмысына деген ғылыми ізденістер азайған емес және оның өмір жолындағы бірқатар мәселелер әлі де індете зерттеуді қажет етеді.
Әлихан Бөкейханның жан-жақты қызметі оның сегіз қыр­лы, бір сырлы еңбекқор азамат бол­ғанын көрсетеді. Әлихан Бөкейхан көрнекті қоғам және саясат қайраткері, саясаткер, зерттеуші, ормантанушы ғалым, тарихшы, құқықтанушы, ұстаз, журналист, этнограф, экономист, әдебиеттанушы, аудармашы.
Ол өте мағыналы өмір сүр­ді. Бірнеше өте танымал тұлға­лармен жеке таныс болды. Жазушы Жайық Бектұров Әлихан Бөкейханды Абаймен жеке та­ныс­тығы болған деп санайды. Ақын дүние салған соң Абайдың өмірбаянын жазды. 1909 жылы Санкт-Петербургте жарық көр­ген Абайдың тұңғыш өлеңдер жи­нағы мен қара сөздерінің ре­дак­торы болды. Әлихан абайтану ғылымының  негізін  салып  кеткен ғалым.
Оның лақап аттарымен жарық көрген шығармалар өте көп.
«Ә. Н.», «Қыр ұғлы» немесе «Қыр ұлы», «Қыр баласы», «Қ.Б.», «Ғали хан», «Әли хан», «Ғ.Б.», «Түрік баласы», «Қалмақбай», «V», «Сын степей», «Дала баласы», «Туземец», «Статистик», «Киргизъ-кайсак», «Алиханъ», «Ал. кочевник», «Мусульманинъ», «Киргизъ», «Степняк», «К.Степняк», «Киргиз-степняк», «Обыватель», «Наблюдатель», «Читатель», «Уакъ», «Н.Ш.», “«Қара-жаяу». Бұл Бөкейхан жиі қолданған лақап аттардың бір парасы ғана.
Саяси, ғылыми қызметінен бөлек, ол әдебиет саласында да елеулі еңбектер қалдырды, орыс және еуропа қаламгерлерін, Эзоп мысалдарын, үнді әдебиетінің үлгілерін қазақшаға аударды. Ол сондай-ақ, бірқатар ғылыми-танымдық кітаптарды да қазақ тілінде сөйлетті.Мәселен,
К. Фла­марионнің  жалпыға  белгілі астрономиясын,  Д.Бравтің  «Ғалам құрылымын», т.б. еңбектерді қазақшаға тәржімалады.
Мұның бәрі Әлихан Бө­кей­хан­ның  ХХ  ғасыр  басындағы қа­зақ зиялы қауымының мойнына артылған жүктің салмағын сезіне алғанын, өзінің бар күшін қазақ қоғамын қалыптастыруға арнағанын дәлелдей түспей ме?