«Салафи үндеуі» өткен ғасырдың жетпісінші жылдары египеттік студенттердің белсенділігі нәтижесінде пайда болған «әл-жамаға әл-исламия» ұйымынан бөлініп шыққан студенттерден құралған ұйым. Тарихтың сол кезеңдерінде исламдық ұйымдар мен жамағаттар, соның ішінде «әл-жамаға әл-исламия» ұйымының көптеген өкілдері МБ («МҰСЫЛМАН БАУЫРЛАР») қозғалысының мүшелігіне кіре бастады. Сауд Арабия тарапынан таралып жатқан салафилік идеялардың ықпалымен МБ қатарына кіруден бас тартқан Александрия университетіндегі медицина факультетінің бір топ студенттері – Мухаммад Исмаил әл-Муқаддим, Ахмад Фарид, Саид Абдуль Азим және тағы басқалар 1972 жылы «ад-Дағуат ас-салафия бил-Искандария» ұйымының негізін қалады. Кейіннен бұл ұйымның жетекшілігіне александриялық дәрігер-педиатр Ясир Бурхами және Ахмад Хутайба секілді діни қайраткерлер келді. 2011 жылдың жазында бұл ұйымның басшысы ретінде Мухаммад Абдуль Фаттах Абу Идрис сайланғанымен, жамағаттың шынайы билігі басшының орынбасары ретінде қызметін ондаған жылдар бойы жалғастырып келе жатқан 55 жасар Ясир Бурхамидің қолында. Ұйымның саяси позициясы мен жасайтын қадамдары осы тұлғаның қатысуымен айқындалады.

---

 

Марлен МҮСІЛІМОВ,
ҚР Дін істері және азаматтық қоғам министрлігі
Дін мәселелері жөніндегі ғылыми-зерттеу және талдау орталығы
Исламды зерттеу бөлімінің бас ғылыми қызметкері.

 

Александрия универ­сите­тін­де 1980 жылы МБ мен са­лафилікті ұс­танған студенттердің ара­сын­дағы текетірестерден соң, салафилер өз қызметтерін ресмилетуге кірісті. Олар алдымен 1977 жы­лы өздерінің тобын «Салафи мед­ресесі» деген атаумен бөліп ал­ды. Бұл топқа Мухаммад Абдуль Фаттах (Абу Идрис) басшы ре­тінде келді. Салафилер өз­дері­нің кітаптары мен бағ­дар­лама­ла­рындағы іс-әрекеттеріне, қыз­мет­теріне қатысты тұстарда «ұйым» сөзін қолданбайды. Бұл сөз­ді олар «жамағаттық әрекет» не­месе «жамағаттық қызмет» се­кіл­ді атаулармен ауыстыруға ты­рысады.

«Салафи медресесінің» атауы бір­неше жылдан кейін «Салафи үн­деуі» деп өзгертілді. Халық ара­­сында олар «александриялық са­лафилер» деген атаумен де атала бастады. Салафи үндеуінің ді­ни көзқарастары Ибн Таймия, Ибн Қайим әл-Жәузи, Мухаммад ибн Абдуль Уаһһаб және т.б. әй­гілі салафилік авторлардың діни ең­бектеріне негізделіп, жаңа заманда саудиялық Абдуль Азиз ибн Баз, Мухаммад Насыриддин әл-Әлбани, Мухаммад ибн Салих ибн Усаймин, әл-Фаузан және т.с.с. идеологтардың пәтуа­лары­мен қалыптасты. Сондай-ақ, бұл ұйымның діни көзқарастарының дамуына «Ансар ас-Сунна әл-Му­хаммадия» атты салафилік ұйым­ның идеологтары елеулі үлес қосты. Осыған байланысты Еги­петтегі «салафи үндеуі» жама­ға­тының ұстанымдары мен көз­қарас­тық ерекшеліктері жағы­нан саудия­лық «мадхалия» сала­фи­лері­не өте жақын келеді. Олардың тіп­ті идеологиялық негіздері де бір фундаменталды еңбектерден – Мухаммад ибн Абдуль Уаһһаб­тың және Сауд Арабия муфти­ле­рі­нің кітаптарынан алынған.

Қазіргі таңда бұл ұйымның әй­гілі уағызшылары – Мухаммад Хас­сан, Мухаммад Хусайн Яғқұб жә­не Абу Исхақ Хуайни. Олар Еги­петтің және басқа елдерге тие­сілі кабельді телерадио арна­лар­да, интернет платформаларында белсенді насихат жұмыс­та­рын жүргізетін уағызшылар ре­тінде араб әлеміне өте танымал.

Александрия салафилері өз­дерін елдің саяси өмірінен алшақ деп көрсеткісі келгенімен, саяси үдерістерге белгілі бір дәрежеде ықпалын тигізіп жүргені белгілі. Олар «Ансар ас-сунна» сала­фи­лері­не қарағанда Египеттің саяси өмі­рін тал­қылауға көбірек бел­сен­ділік танытады. Сондай-ақ, олар елді ислам шариғатымен бас­қар­майтын басшыны «кәфір» деп санайды. Алайда, мұны ашық айту үшін бұлтартпас анық айғақ қа­жеттігін алға тартады. Салафи үн­деуі Египеттегі ислами емес мем­лекеттік институттармен, ме­кемелермен байланысудан, олар­мен бірігіп жұмыс істеуден бас тартады. Дегенмен, бұл тақы­рып аясында салафи ғалым­да­ры­ның арасында көптеген пі­кір­таластар өтіп жатыр. Солардың ішінде, мысалы Мухаммад Хассан салафилерді саясатқа ара­ласу­ға және саяси партияны құ­ру­ға жиі үндеп келеді.

Ал египеттік жазушы Жамал Сұл­танның пікірінше «салафи үн­деуі ғылыми-насихаттық, ағар­ту­шылық функцияны бас­шы­лыққа алған ұйым болып қа­лыптасқандықтан саяси ұйым не­месе партия құруды керек ет­пейді. Салафилердің, жалпы ал­ғанда арнайы саяси жобасы жоқ. Сондай-ақ, оларда саяси ұйым ретінде құрылу үшін бұл са­лада заманауи тәжірибелік бі­ліктілігі жинақталмаған. Оларда тіпті мұндай ұйымды жете­лейтін саяси пікір толыққанды қалып­тас­паған. Өйткені, кез келген жа­мағат саяси ұйымға айналуы үшін өзінің саяси жобасын қа­лып­тастырып, ұйым мүшелері күн­ тәртібінде арнайы бағдарлама бойынша жүйелі жұмыс жасауы қажет». Алайда, бұл тұжырымның не­гізсіздігі Египетте орын алған қа­зіргі саяси-әлеуметтік жағдай­лар­дың көрінісінен-ақ байқа­ла­ды.

Бүгінгі таңда александрия са­­­лафилері мен мүдделес басқа да салафилік топтар қысқа мер­зімнің ішінде-ақ өз жақтас­та­ры­ның санын айтарлықтай арттырып, мемлекетке ықпал ете ала­тын зор саяси күшке айналып үл­герді. Атап айтар болсақ, сала­фи­лер құрған «ан-Нур» партиясы өткен жылғы сайлауда жалпы халықтың 24 пайыз дауысын ие­ленді. Қазіргі мемлекеттік кеңес­те 20 пайыздық орын иеленіп, МБ партиясынан кейінгі екінші саяси ұйымға айналып отыр. «Ан-Нур» партиясы мем­лекеттік би­лікке араласа баста­ғаннан Еги­петтің діни ахуалына біршама ық­палын тигізе бастады. Сала­фи­лер бүгінде Уақыптар уәзір­лі­гін­дегі өз адамдарының санын кө­бейтуге мүдделі. Тіпті, мың жыл­дық тарихы бар әйгілі «Әл-Азһар» университетінің жүйесін өз­гертуге барын салып жатыр. Барлық мешіттерде уаһабшылдық ілім­нің насихатталуына заңдық тұр­ғыдан жол ашылды. Каирдің ме­шіттеріндегі 5000 имамды қыз­метінен кетіріп, орнына өз кад­р­ларын әкелуді ұйғарып отыр.

Салафилердің Египетте бір­ден саяси ұйым болып құрыл­ма­ған­дығының басты себебі – олар ай­мақта тарала бастаған кезде бұл жерде МБ, «әл-жиһад», «әл-жа­маға әл-ис­ламия» секілді ық­палды ірі діни-саяси ұйымдар жұ­мыс жүргізіп жатқан еді. Аталмыш ұйымдар­дың ішінде саяси би­лікті қолға алуға мүдделі, әрі әс­кери әлеуетке ие ұйымдардың үкімет тарапынан қудаланған­ды­ғына куә болған салафилер өз қы­зметінің түрін, формасын, так­тикасын өзгертуге кірісті. Осы­ған орай салафилер діни көз­қарастары мен идеяларын ме­шіт­тер мен оқу орындарында уағыз-насихат жолдары арқылы тарату қызметін жүргізуден бастады.

Жалпы алғанда, салафилік жа­мағаттар, топтар мүдделес іс­тер­де ұжымдасуға әр уақыт дайын екендігі белгілі. Мұны са­ла­фи­лік топтардың 2011 жылы Еги­­­петте өткен парламенттік сай­лау­лар­дағы әрекеттерден айқын көру­ге болады. Аталмыш парламенттік сайлауларда МБ 40% жуық дауыс­қа, ал салафилердің «ан-Нур» пар­­­тиясы 24 % дауысқа қол жет­кізген еді. Билікті қолға алуды дәметкен салафилер МБ партиясымен бірлесе отырып, екі партия 70 %-ға жақын дауысқа қол жет­кізді. Алайда, 2013 жылдың жа­зына қарай бұл екі партияның арасындағы қатынас бұзылып, салафилер армияның позициясын жақтап кетті. Мұнымен, әрине, салафилер Саудияның ма­териалдық қолдауына қол жет­кізу арқылы жаңа келетін би­ліктің әрекетіне вето білдіру құ­қығына ие болуды көздеген.

Осы айтылғандардан египет­тік салафилер жайында біршама қо­рытынды ой-пікірлер түюге бо­лады:

1) Александрия салафилері идео­логиялық және қаржылық тұр­ғыдан алғанда Саудияның ық­палындағы топ. Саудтық­тар­дың мүдделерін қорғап, талаптарын орындайтын ұйым. Өйткені, олардың құрылуы да, әрмен қа­рай дамуы да Сауд Араб елінің қар­­жылық және басқа да көмек­тері­мен жүзеге асты.

2) Өздерін «саясаттан алшақ, бай­салды» жамағат ретінде көр­сетуге тырысатын салафи үндеуі­нің өкілдері өз қызметіне кедергі кел­тірмеу мақсатында, әрі ресми биліктің қатаң қадағалауынан құтылу үшін зайырлы үкіметке қар­сы наразылығын білдірмеу қа­ғидатын ұстанады. Яғни александрия салафилері құрамы мен ық­палын күшейту үшін «мадхалия» тобындағылар секілді өздері қызмет етіп жатқан елде үкімет­тің разылығына бөленуге әрекет­теніп, ресми биліктен қолдау жи­найды.

3) Салафи үндеуінің ықпа­лы­на түскен қазақстандықтар елге оралғанда көзқарастары мен идея­лары үшін дәстүрлі дін өкіл­дері тарапынан біршама сынға ұшырады. Дегенмен, александрия салафилері секілді елдегі уаһаб­шылдық ілімнің технологтары қазақ қоғамына сыйымды болу үшін қызметтері мен мақсат­тарын жасыра түсті. Осылайша уаһабшылдар «қалыпты немесе байсалды салафилер» деген ғы­лыми негізсіз, жалаң тұжырым­мен жұмыс жасауға көшіп, радикалды әрі деструктивті си­пат­тардың барлығын салафиліктің «тәкфір­шілер» тобына тиістіре бастады. Уаһабшылардың бұл әдіс-айласы теология ғылымында «тахия» (жасырыну) деп аталады.

4) Қазақстандағы алексан­дрия­лық салафилердің әрекеттері мен қызметінің стратегиясы Еги­петтегі жағдайға өте ұқсас. Дәс­түрлі діндегі көпшілікке тап бол­ған салафилер ең алдымен үкі­меттің қысымына түспес үшін өздерін «саясаттан алшақ әрі Ел­басын қолдауға үндейтін» ұйым ретінде танытады. Содан кейін біртіндеп, жүйелі түрде үкіметтегі және парламенттегі орындарға өз адамдарын қоюға әрекеттер жасай бастады. Бұл үдеріс салафилік азшылықтың жетерліктей саяси-әлеуметтік әлеуеттілікке жеткенше созы­латындығы тайға таңба басқан­дай айқын.

Қазақстанда өз идеологиясын ашық және астыртын тиімді на­си­хаттауды ойластыра білген са­­лафилер аз уақыт ішінде мү­ше­лерінің санын күрт көбейтті. Қа­зі­ргі таңда салафилер қозғалы­сына ерушілер қоғамның барлық са­ласында кездеседі. Әсіресе, қа­ра халыққа екпінді ықпал ете ала­тын көп­теген өнер иелерін, спортшыларды, журналистерді, ақын-жазу­шыларды, ірі кәсіп­керлерді, кейбір молдаларды, тіпті базбір мемлекеттік қызмет­кер­лер мен саясаткерлерді де осы ағым­ның сапынан көруге болады.

2013 жылы Қарағанды облысы бойынша Кедендік депар­та­менті 331 дана араб тіліндегі әде­­­биеттерді шекарадан ұстап, ҚР Дін істері агенттігіне дінтану са­раптамасын жүргізу үшін жі­бер­ді. Осы кітаптардың басым бөлі­гінің авторлары алексан­дрия­лық салафилер жетекшілері – Ясир Бурхами мен Ахмад Фарид екені анықталды. Яғни александрия салафилерінің қызметі Орталық Қазақстан аумағында белсенді жүріп жатқандығын осыдан-ақ байқауға болады.

Салафилер санының көбеюі мен стратегиялық маңызы бар үкіметтік орындарда күш жинауы Египеттік сценарийдің Қа­зақ­станда орындалуына әкеп соғуы мүмкін. Ал салафилердің Қа­зақстан үкіметіндегі белсен­ді­лі­гі елдің конституциялық құры­лымына, зайырлы сипатына қауіп төндіреді.