Досмұхамед КІШІБЕКОВ,
ҚР ҰҒА академигі

«Егемен Қазақстанның» 2016 жыл­­дың 6 қазанында жарық көрген «Келе жатыр алтын басы Кейкінің» деп аталатын мақаланы оқып, ойға қал­дым. Ол былай есіме түсті. Біз­дің Шиелі кенті (Қызылорда об­лы­сы) «1 Май» колхозында 1932-1933 жылдарындағы аштықта бізге сырт­тан сүйретіліп келгендердің ішін­де аман қалған бір кісі болатын. Оның үй-күйі жоқ. Бір үйдің отынын жарып, бір үйдің суын тасып, бір үйдің қорасын тазалап, малына қарап, бір үйден түстеніп, бір үйге қонып жүретін адам еді. Аты – Кенжеғұл болатын. Жас ша­ма­сы 50-лерде, орта бойлы, аққұ­балау, қой көзді, ағарған сақал-мұр­ты басылған, дөңгелек жүзді кісі еді. Жал­пы, түр-сипаты келісті, бірақ есі аздап ауысқан. Кейде ол өзін Қар­сақпайлықпын, Кейкінің іні­сімін дейтін. Оған бірақ ешкім мән бермейтін. 1939 жылдың аяғы, 1940 жылдың басы болса ке­рек. Біз­дің кентке көшпелі «Аман­гел­ді» ки­носы келіп, көрсетіле бас­тады. Ол кенттегі шіркеуде көр­се­тілді. Бар­лық жиындар да клуб ре­тінде сол шіркеудің ішінде өте­тін. Ки­но­ға ел қаптап келе бастады. Біз, ба­ла­лар, ол киноны екі-үш реттен көр­дік. Бір күні кино жүріп жатты. Шір­кеудің іші адамға лық толы. Ки­нода Амангелдіге оқ тиіп, аттан құлаған кезінде: «Кейкі қай­да?»  деген дауыс естілді. Сөйтсек, ол айқайлап тұрған Кенжеғұл екен. Ол: «Батыр Кейкі! Мынау Аман­гел­ді­ге ұқсамайды», – деп өкіріп жы­­ла­ды. Сөйтіп, ұйып отырған кө­рер­­мен­дерді дүрліктіріп, клуб ішін азан-қазан етті. «Мұны кім алып келді», – деген дауыстар да шық­ты. Кино бітті, ел тарады. Сонымен күн­дер өтіп жатты. Жаңағы жағдай ­да ұмытылды. Кейін Екінші дүние­жү­зілік соғыс басталып, ер-аза­мат­тар армияға шақыртылды. Біз де өсіп, әскерге аттандық. Со­ғыс жеңіс­пен аяқталғаннан кейін, елге кел­генде, Кенжеғұлды ешкім кез­дес­­тір­ген жоқ. Іздеуші болмаған соң, оның қайда кеткенін білген жұрт болмады. Колхозшы әйелдер әлгі кісіні «Аштықтан есі ауысқан ғой» деп аяйтын. Мен өзім Кен­жеғұл Кейкінің інісі болуы мүмкін деп те ойлаймын. Өйткені, Кейкіні ол аузынан тастамайтын. «Ел құла­ғы елу» деген. Бәлкім, қозғау салар. Бұл да бір кісінің тағдыры ғой та­рих­тағы.

Хикаяның екінші жағы тағы бар. Ол мынадай. Ділмұхамедов Ел­­тоқ деген тарихшы ғалым «Қа­зақ­­­стандағы өндірістердің ашылуы мен жұмысшы табының қалып­тасуы» тақырыбына байланысты докторлық диссертация жазып, оны талқылау мақсатында «Тарих жә­не этнология» институтына ша­қырды. Бұл өткен ғасырдың 70-ші жыл­дар шамасы болатын. Тал­қы­лау­ға оншақты адам ғана қатысты, көбі – сырттан келгендер. Біз дис­сер­­тацияны қолдап, қорғауға ұсын­­дық. Еңбектің мәнісін көте­ріп, сөз сөй­леген Ғабит Мүсірепов бо­латын. Талқылаудан кейін Ел­тоқ үйі­не шақырды. Бес-алты адам боп бар­дық. Шай үстінде Ғабит Мүсі­репов әңгіме бастады. Мәнісі былай еді. Елтоқтың кандидаттық дис­­сертациясы Қазақстандағы Ұлт-азаттық қозғалысына байланысты еді. Ғылыми жетекшісі – Ермұхан Бек­маханов-тын. Кейін Ке­несары мә­селесі көтерілгенде Ел­тоқ қор­қып, бұғып қалды. Сон­дықтан да бол­са керек, Ғабең Ел­тоқ­тың көңі­лін аулап, әнгімені Аман­гелдіге бұр­ды. «Бір күні!» – деп бастады әң­гі­месін Ғабең. – Бейім­бет (Майлин) пен мені ЦК-ға ша­қырды. Бар­сақ, бізге былай деді: «1916 жыл­ғы Ұлт-азаттық қозғалы­сы жайлы ки­но шығаратын бол­дық, соның сценарийін жазу керек» – деп, оны бізге тапсырды. Жұ­мысқа кірістік! Өйткені, Ұлт-азат­тық қозғалыстың жай-жапсары бізге белгілі болатын. Бірақ қиын­дық мынада еді. Біз ол қозғалысты кім бастағанын көр­сетуі­міз керек. Онсыз мүмкін емес. Біз­ге бес-алты ба­тырдың аты бел­гіленді. Бірақ кей­б­іреуінің тегі тура келмеді. Та­ғы біреулері патша үкі­метіне қарсы шыққанмен Совет саясатын түсін­бей, оған да қарсы шығып, репрес­сия­ға да ұшырады. Енді кімді таң­­дауымыз керек? Осы кезде Аман­­­гелдінің аты шықты. Бізге оның аты-жөні де, тегі де тура кел­ді. Біз соған тоқтадық. Экранда оны Елубай Өмірзақов сомдап көр­се­те білді, – деді қаламгер. Сонымен, Амангелді халық санасына те­­рең сіңді, тарихқа енді деп ой тас­­тады. Тарихта мұндай да жағ­дай­лар кездеседі. Біз жаңа Кейкіні айт­­тық. Оны ел білмейді. Сол сияқ­ты Ресей тарихынан бір мысал. Ин­­фантерия генералы Л.Г.Кор­­нилов Ресейдегі «Уақытша үкімет» кезінде үлкен әскери басшы болды. Ол Қа­зақстан, Қар­қара­лы тумасы. Анасы қазақ қызы, руы – қаракесек, әкесі – орыс-казак офицері. Қазақ ауылында өскен. Ол Патша үкіметіне де, Совет үкі­ме­тіне де қарсы болған. Орыс-жа­пон, Орыс-герман соғыс­та­рында ерлік көрсеткен, Таяу Шығыс, Қы­тай елдерімен саясат жүргізе білген бол­са керек. Тарихта оның атқарған ісі аталмай қалды. Кейкінің де жағ­дайы сондай. Кен­жеғұл оның атын аузынан неге тастамайтын? Бұл жай сандырақ па, әлде шын­дық­қа қа­ты­сы бар ма? Осындай кө­мескі жағ­дайларды аша­тын уа­қыт туған жоқ па демек­пін. Әрине, та­рихта «ақтандақ» бол­мау керек. Оны ға­лымдар көтер­месе, кім кө­те­реді?