ЗАҢ ЖӘНЕ ҚОҒАМ
Әуелі ұлттың әдет-ғұрып нормаларынан бастау алып, кейіннен шариғат жолына ұласқан, бертін келе айтулы билер институтын қалыптастырған қазақ халқының өмір сүру заңдылықтары өз кезеңінде ел бүтіндігі мен ой еркіндігін, азамат азаттығын сақтауға негіз бола алған еді. Тәуелсіздігіміздің жиырма бес жылдығы қарсаңында дәстүрлі қазақ заңдары мен бүгінгі құқықтық нормаларымыз жайында ой қозғап көрдік. Ондағы мақсатымыз – бүгінгі халықтың құқықтық сауаттылығы, заңдардың дұрыс орындалу тәртібі жайында, ел ішіндегі әділдік принципі турасында мамандар ойымен бөлісу.
Кезінде Ш.Уәлиханов халық демократиясының элементтері бар бұрынғы билер сотын қолдайтынын жеткізгенде оны тыңдар құлақ табылмаған еді. Істің ана тілінде, халықтың әдет-ғұрыптарына сай жүргізілу принципін және жариялылығын қазақ өмір салтына тән екенін түсіндірген ғалым пікірі кезінде ескерусіз қалған. Ал бүгінгі қазақ заңдары халықтың ғұрыптық ұстанымдарымен астаса ма? Әділетті қоғам орнату үшін қазаққа не керек деген секілді бірқатар сауалдарымызға берген мамандар пікірі төмендегідей.
Дархан ЖАБАЕВ,
заңгер, саясаттанушы
ҚАЗАҚҚА БАУЫРЖАНДАР ЖЕТІСПЕЙ ЖҮР
– Қоғамымыздағы түрлі заңға томпақ келетін мәселелерді көріп, біліп жүргендіктен, осы ұлттың өкілі, осы қоғамның азаматы ретінде, әрине, жүрегің ауырады.
Қазіргі таңда, қазақ қоғамының бағасын біліп, жоқтың жөнін іздеу саналылықтың белгісі. Бірақ сол саналы өміріміздің сан тараулы жолында талмай еңбек етіп, елінің рухани әлеуеті өсе түскенін танытарлық мол іс тындырар қабілет екінің бірінде бола бермесе керек.
Аңғара қараған жанға қазіргі жастардың бойынан ізденімпаздық, еңбексүйгіштік, алғырлық сипаты байқалады.
Осы ретте біздегі тіл туралы заңның дұрыс орындалмай жүргенін айтқым келеді. Шұбарланған тіліміздің мәселесі жолға қойылып, қашан өміріміздің өзегіне айналар екен деген тілек көп қазақты толғандырары анық. Қазақ елі бола тұра, көп мекемелерде қатынас тілі – орыстың тілі болып отыр. Үш тұғырлы тіл дегенді шығардық. Бұл дұрыс та шығар, иә, дұрыс дейік. Алайда, орыс пен ағылшын тілдерін алға оздырамыз деп, қазағымыздың тілін неге босағадан сығалатып қоюымыз керек. Құдайға шүкір, қазақ тілі мамандары жеткілікті ғой. Тек талап жоқ, тіл туралы заңымызды барлық аймақта толыққанды орындау жоқ. Оған бөлінген қаражатты босқа көзбояушы жоспарлар мен бағдарламалар арқылы құрдымға жібергеннен гөрі нағыз мамандарға төлеп, солардан нәтиже күткен дұрыс секілді. Сөйтіп, іс-қағаздарымыз бен өндірістегі, оқудағы, сайттардағы болсын жазу-сөйлесу мәдениетімізді барынша қолға алсақ, игі болар еді.
Тек ұлттық телеарналарымыз («Қазақстан», «Хабар», «Астана») бен газет-журналдарда (оның да қазақ тілдері) тіліміздің дұрыс қолданысын хал-қадерлерінше насихаттап отырады. Ал біздегі өзге телеарналардан да тіл Заңының орындалуын неге қатаң талап етпеске. Олар да қазақ жерінен нәпақасын тауып жеп жүрген жоқ па?
Өзіңіз айтыңызшы, біздің жерге кімдер көз тікпеді? Тіпті, соңғы ХХ ғасырдың өзінде (қазақтың тай қазанының төрт құлағын да Мәскеу ұстағандықтан) қаншама жерімізді қиып-қиып көршілес елдерге оп-оңай тарата салды. Ал сол ежелгі атақонысында тұратын қандастарымыз бүгінгі күні шетелде тұратын (ближное зарубежье) қазақтар болып шыға келді емес пе? Ойласаң жүрегің ауырады. Бұл Кеңес үкіметінің қазаққа жасаған зор қиянатының бір парасы ғана ғой.
Ендігі жерде жерімізді қорғап қалатын, өзінің құқықтарын жақсы білетін, елінің мүддесін қорғай алатын ұрпақ тәрбиелеп өсіру біздің міндетіміз.
КСРО тұсында өз елін дүниежүзіне танытқан бірден-бір қазақ Б.Момышұлы еді. Баукең секілді мінезді де білімді, рухты азаматтар дәл бүгін жоғарғы жақта отырса ғой, шіркін. Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың стратегиясы бүтіндей жүзеге асар еді! Бізде әзірге намыссыздар (өз тілін де білмейтіндер дегенім ғой) әлі де жетіп-артылады.
Базар немесе кітап сататын дүкендерге бара қалсаң, самсап тұрған орыс тіліндегі кітаптарды көресің. Қазақшалары саусақпен санарлықтай, кейде керегіңді май шаммен іздесең де таба алмайсың. Әрине, осындай жаны ашымастың нанын жеп жүрген «жанашырлардың» осы салада не бітіріп жүргендеріне таңмын. Мұндайда еріксіз Б.Момышұлы сынды ғұламаларды еске аласың. Бірде Баукең Фидель Кастроның шақыруымен Кубаға сапар шегеді. Александр Бектің «Волоколамск тас жолы» кітабының бас қаһарманы Баукеңнің бұл сапары кубалықтарға ерекше әсер етеді. Себебі, бұл кітап бүкіл Куба революционерлері мен жастарының, тіпті Ф.Кастроның күнбе-күн оқитын сүйікті кітабы болған. Б.Момышұлы ол жаққа 1963 жылдың қараша айында барады. Онда бұл кезде қайнаған ыстық көрінеді. Сонда: «Қап, мына қапырық ыстықта әскери киіміңізді неге кидіңіз?» дегендерге, «Атам қазақ жазғы шілдеде қабат-қабат шапан киген, ештеңе етпейді», – деп жауап берген.
Куба топырағына табаны тиісімен Баукең оң қолын жоғары көтеріп аэропортқа жиналған жұртқа ізет білдіреді де: «Сәлем саған, қаһарман Куба!», – деп қазақ тілінде үн қатып, қолын қылыштай бір сермеп тастайды. Сөйтіп, Кубаға келген көп туристер ішінде жалғыз Момышұлы ғана танымал болып шығады. Ол кісінің Кубаға барып қайтуының өзі Куба халқында аңызға айналады.
Бүгінгі қазақ қоғамына осындай ер Бауыржандар жетіспей жүргені өкінішті-ақ.
Абзал ҚҰСПАН,
адвокат,
БҚО адвокаттар алқасының мүшесі
ҚҰҚЫҚТЫҚ САУАТТЫЛЫҚ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫ
– Қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық нормалар ерте заманда-ақ қалыптасқаны белгілі. Салт-дәстүріміз бен әдет-ғұрыптарымыз секілді әлеуметтік нормаларымызға үңілсек, өмір сүру қағидасы еркіндікке негізделген қазақ жанының әділеттілік пен ар-намысты қорғау, сөзге қонақ беру ұстанымына беріктігін байқауға болады. Ал бүгінгі қазақ қоғамы қандай ұстаныммен өмір сүріп жатыр деп ойлайсыз?
– Бұл мәселеде бүгінгі қазақ қоғамында нақты бір ұстаным бар деп айта алмаймын. Біз бұрынғыны қойып, кешегі кеңес заманындағы ауыл тәрбиесінен ажырап бара жатырмыз. Бұрынғы ата-бабаларымыз ұстанған Ясы заңы, Қасым заңы, Есім заңы, Жеті Жарғы сияқты дәстүрге негізделген заңдарға қызығушылық танытып, бүгінгі заңдарды тәжірибеде қолданып жүрген заңгер ретінде айтарым – бұрынғы нәтижеге қазір қол жеткізе алмай отырғанымыз анық. Бұрынғы қазақ қоғамында ел ішінде қылмыс аз болды, түрме, басқа да жазалау орындары мүлдем дерлік болмады. Қазір күннен-күнге жаза өтейтін орындар көбейгенімен, қылмыскерлер саны азаяр емес.
– Бұрынғыдан қалған сөз «қазақ жолы – қанағат, қасаң дау емі – шариғат, ол да жолдан адаспас». Яғни бабаларымыз қазақи бауырмалдық пен кешірімшілдік, кеңдік ұстанымына бағынбай бара жатқан дауларды шариғат жолымен әділ шешіп отырған. Ал бүгін заңның түр-түрі жазылып, азаматтардың құқығын қорғайтын түрлі нормалар бекітіліп жатса да, өз мүддесін қорғай алмай құқығы бұзылып, намысы тапталып жатқандар баршылық. Әділетті қоғам орнату үшін қазаққа не керек деп ойлайсыз?
– Биылғы жыл Юнеско көлемінде Қожа Ахмет Иассауи жылы деп аталғанын біріміз білсек, біріміз білмейміз. Юнеско ұйымы осы шараны ұйымдастыру мәселесін Қазақстанға емес, Түркияға сеніп тапсырған екен. Осы шара аясында Түркия елі екі бірдей халықаралық симпозиум ұйымдастырды. Сол симпозиумда көрші Өзбекстан елінде Иассауи мұралары мектеп бағдарламасына енгізілгенін естіп қатты таңқалдық. Мен мұны неге мысалға келтіріп отырмын? Біз өткеніміз керемет болды дейміз, аталарымыз мықты еді дейміз, айтамыз да қоямыз. Сөйте тұра, ұлттық идея іздейміз, оны өзімізден емес, басқа жақтан іздейміз. Не керектің бәрі өзімізде бар, кейбір заманауи ілімді іздеу үшін, әрине, Еуропа, Америка асып білім алғанымыз, олардың тәжірибесін қолданғанымыз дұрыс. Ал дін, діл, тәрбие, мәдениет, тәртіп, құқық мәселелерінде өзін-өзі ғасырлар бойына ақтаған өткенімізге де үңіліп, керегін жаратып отырсақ та болар еді. Әділетті қоғам орнату үшін топырлатып түрмеге отырғыза беру жеткіліксіз, аталарымыз ел ішіндегі тәртіпті жазамен емес, тәрбиемен ұстаған. Сондықтан бірінші кезекте тәрбие мәселесін қолға алу керек.
– Ел бірлігі мен ұлт тазалығын басты назарға алған бабаларымыз халық ұстанымына қайшы келетін, тыныштығына нұқсан келтіретін қауіпті жағдайларда «жылқының құйрығы», «түйенің қомы», «жебенің ұшы» секілді қатаң жазаларды пайдаланатын. Еркіндік пен кеңдікті сүйетін көшпенділер өкілі үшін ең ауыр жаза – қарабет аталып, елден аластатылу болатын. Ерде намыс, қызда ұят азайған бүгінгі қоғамда түрлі азғындықтардың жиі орын алуы осындай ұстанымдардан алыстап кеткендігімізден шығар, бәлкім…
– Жаза мәселесіне келгенде, бабаларымыз шынында да аса көрегендік таныта білген. Оған бір жағынан сол кездегі қоғамдық құрылымы да ыңғайлы болды. Мысалы, қазақ халқы әр рудан тұрғаны белгілі. Тиісінше әр рудың рубасы, өзінің орналасқан жері, жайылымы болды. Айталық, бір рудың адамы екінші рудың адамын барымтада сойылға жығып істі болды делік. Ердің құны жәбірленуші келіскен жағдайда айыптыдан, егер оның шамасы жетпесе, рудан өндіріледі. Ол үшін жауапты адам рубасы бар, кімнен қандай мөлшермен алады, рубасының өз шаруасы. Және би шешімі тез арада орындалады. Айыпты адамды әдетте сол ру ақсақалдары өздері жазалайды, қалай жазалайды, шығынның орнын толтыр деп жұмысқа салып қоя ма, елден қуа ма, ол өз еріктерінде. Бұл біріншіден жәбірленуші жаққа да тиімді, ерінен айырылған әйел «енді бала-шағамды қалай асыраймын, қалай жетілдіремін» деп бас қатырмайды. Алайда, бірінші кезекте бабаларымыз бірінен өлілей, бірінен тірілей айырып, екі бірдей отбасыны қайғыға қалдырмауды және қазақтың санын сақтап қалуды көздеген деп ойлаймын. Бұл жерде мен қағаз жүзінде жазылған заңдар жинағын емес, сол кездерде қалыптасқан билер сотының тәжірибесіне сүйеніп отырмын. Қазірде сол кездегі заңдарымызды, билеріміз шығарған үкім кесімдерді құқықтық тұрғыдан зерттеп, зерделеп пайдалы жерлерін қазіргі заманға ыңғайлап қолдануға әбден болады. Нақты мысалды азаматтық заңнамадан келтірейін. Айталық, Сіз мал дауымен ауылдасыңызбен соттасуыңыз керек. Не істейсіз? Аудандық сотқа жүгінесіз. Ол жауапкер жақпен жақсы қарым-қатынаста болсын немесе ел арасында жағымсыз атқа ие болсын бәрібір, Сіз тек қана аудандық сотқа жүгіне аласыз. Ал дәл осы жағдай осыдан үш ғасыр бұрын орын алған жағдайда не болар еді? Сіз де, дауласушы екінші жақ та, ел алдында әбден танылған немесе өздері білетін, сенетін биге баруға құқылы. Яғни таңдау құқығы болды! Елдің сұранысына ие болған бидің ел алдында мәртебесі арта түседі, тиісінше ол ел алдындағы жауапкершілігін терең сезінеді. Сондықтан қазақ тура биде туған жоқ дейді. Ал қолы таза емес билер ол заманда да болған, алайда ол туралы ерте ме, кеш пе ел құлағдар болып қалады да, оған дау айтып бармайды, тиісінше сұраныс азаяды. Ал сол сот таңдау құқығын қазір неге енгізбеске?
– Осы күні оқыған, сауатты дегендердің өзі түрлі заң бұзушылық әрекеттерге жол беріп қояды. Бұл халықтың бәріне немқұрайлы қарайтын салғырттығының салдары ма әлде заңды білмеуінің көрінісі ме? Жалпы, қалың жұрттың құқықтық сауаттылығын арттыру үшін не істеу керек?
– Қанша жерден зайырлымыз деп, дінді мемлекеттен, мемлекетті діннен бөлектесек те, бұл жерде діннің және тәрбиенің атқарар ролі зор. Сіз айтып отырған сауаттылық бұл жерде екінші кезектегі мәселе. Өйткені, құлқынның құлы болған адам неғұрлым сауатты болған сайын оның қылмыстары да «сауаттана» түседі. Кез келген қылмыстың түбінде адамның нәпсісі жатады. Нәпсіқұмарлық дертін қылмыстық заңнамадан гөрі дін мен тәрбие мәселесін жолға қою арқылы шешкен тиімдірек. Бала жастан имандылықты бойына жинап өскен жас өреннің құқықтық сауаттылығын арттырсақ нәтиже болар еді. Яғни бұл жерде проблеманы әдеттегіміздей «тап осы қазір шешеміз» демей, кешенді түрде келгеніміз шарт.
– Соңғы кездері «қазақтарды сыртқы жаудан құтқарып қалған, оларға өркениетті өмір сыйлаған орыс жұрты» деген пікірлерді солтүстік көрші ел өкілдері жиі айта бастады. Осындай кереғар пікірлер айтылып жатқанда біз өзімізді қалай ұстауымыз керек? Ұлт мүддесін, сонымен қатар, өз мүддесін дұрыс қорғай білуді қалай қалыптастыруға болады?
– Меніңше, ондай әңгіме Кеңес кезінде де аз айтылмаған сияқты. Өз ойым бұл мәселеде өте қарапайым – оларға жауап беріп, дәлелдеп, соттасып, т.б. уақытты зая кетіргенше оқу, ілім, білім арқылы жеңуге ұмтылғанымыз абзал. Кез келген мәселеде, соның ішінде тарихпен айналысқанда да тек қана бір мақсатты – жіберген кемшілігімізді болашақта қайталамай, жақсы жағын жандандыруды басты нысанаға алсақ, ұпайымыз түгелденер еді.
Ержан ЗІКІРИЯҰЛЫ,
Алматы қалалық Ішкі істер департаменті Ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес басқармасының жедел уәкілі, полиция капитаны
ЖАЗЫЛМАҒАН ЗАҢДАРҒА БЕЙІМДЕЛГЕН ҚОҒАМ
Қазіргі қазақ қоғамының құқықтық сауаттылығы мүлде нашар дей алмаймын. Өйткені, ғаламдану заманында ғаламтор арқылы қандай заң қажет болса да іздеп, оқып, біліп алуға мүмкіндік өте жоғары. Бірақ осы заңның дұрыс іске асуы басқа мәселе. Бізде жазылған заңнан бұрын, жазылмаған заңдылықтар өте жақсы жұмыс жасайтынына жұрт көндігіп алған. Өзі байқамағанымен әр адамның психологиясында бұл түсінік жақсы қалыптасып үлгерген. Құқықтық сауаттылық деген мемлекеттің шығарған заңдарын жақсы білу болса, қоғам оны жақсы біледі. Бірақ осы заңмен жүрген адам бүгінде көздеген мақсатына жетіп, бай-қуатты бола ала ма, өз-өзін қорғай ала ма? Бұл басқа әңгіме. Бүгінгі жұрт өз-өзінен қалыптасып, қағидаға айналып кеткен өмір ережелерімен жүрсе, жазылған заңдарға ұсталмай өтіп кетсе, кейбір мақсаттарына қол жеткізуге болатынына сенімді. Сондықтан өздеріне қолайлы, бірақ жазылмаған заңдармен жүруге тырысады.
Ежелгі Грек, Рим мемлекетінің заң шығарушылары «Чем осудить одного не виновного, лучше оправдать десять виновных» деген түсінікте болған. Біздегі жұрт заңды білгенімен, әділдікті сүйгенімен, қоғамдағы түрлі әділетсіздіктерден мезі болғандықтан әділетке жақындау жазылмаған заңмен жүргісі келеді. Бұл біздің қоғамның әділетке жақындағысы келетінінің көрсеткіші. Егер қоғам құқықтық сауатты болмаса бұлай талдау жасай алмас еді. Толықтай әділетке жетпесе де, дүниенің азғантай әділеттікке сүйеніп тұрғандығын жақсы түсінетін қазақ қоғамын құқықтық сауатты қоғам деп ойлаймын.
Иә, тәуелсіздік алғаннан бері елімізде азаматтық қатынастар мен меншік түрі өзгерді, осыған байланысты бұрын болмаған заңдар пайда болды. Бұл – заңды құбылыс. О баста қазақ халқы енді заң қазақ ұлтының мүддесіне жұмыс жасайды, әділеттілік орнайды деп сенді. Қазақ қоғамындағы азаматтар құқығының бұзылуы қарапайым адамдардың заңды білмеуінен немесе заңгерлердің, құқық саласы органдарының сауатсыздығынан, я жауапсыздығынан емес, тіпті ол ұлттың құқықтық сана-сезімнің төмендігінен де емес. Оның басты себебі, негізгі жүйенің адамзаттық либералдық принциптермен жүрмеуінен. Либералдық принцип емес адамдық принциптерден ауытқып кетуінен. Қазақ қоғамы оның бәрін біліп, толық сезініп отыр.
Заң органдары – мемлекеттің заңын іске асырушы уәкілдері. Азаматтар заңның дұрыс іске аспауын заң саласы қызметкерлерінен көретіні сондықтан. Алайда, заңның әділ болмауы, орындалмауы бірен-саран болмаса жеке заң саласы қызметкерлерінің кінәсінен емес, заңның дұрыс іске аспауынан және қоғамдағы аса бай топтардың мүддесін қорғауға бағытталғандығынан дер едім.
Құқықтың бұзылуы халықтың салғырттығынан дегенге де келіспеймін. Бұл біріншіден, заңдардың халыққа арналмағандығынан. Екіншіден, халық заң орындарына барып, әділет таппағандықтан шаршап, қолдарын бір сілтеп жүре беретін болған.
Әділетті қоғам орнату үшін қазаққа қазақи ұлттық сана-сезімдегі, жан-жақты өте білімді, әділетті, ер жүрек тұлғалар ауадай қажет. Бір мемлекетті бүкіл халық емес, бір ерекше тұлға ғана өзгертетініне мен сенімдімін. Оған нақты тарихи дәлелдемелер арқылы да мысал келтіруге болады. Жоғарыда айтылғандай ұлттық рухы биік тұлғалар арқылы либерал демократиялық әділетті қоғам құруға болады. Сонымен қатар, мемлекеттің заңдары түсінікті, нақты болуы қажет. Мысалы, мықты деген мемлекеттердің заңдары өте қатал келеді. Бізге де сондай қатал заңдар қажет секілді. Қасақана, аса ауыр қылмыс жасағандарды, егер қылмысы нақты дәлелденсе, ату жазасына кесілуі тиіс деп есептеймін. Мені бұл сөзіме қарап демократиялық принциптерге қарсы адам екен деп ойлайтындар табылуы мүмкін. Бірақ мен демократиялық принциптерді қолдаймын. Дегенмен, заң қатал болған кезде ғана адамдар заңды, мемлекетті сыйлайтын болады, сонда ғана әділетті қоғам орната аламыз.
Орыстың Конни деген ғалымы «Сила должна быть справедливой, а справедливость сильной» деген. «Сила без справедливости, а справедливость без силы плохо» дейді. Бұл жазылмаған заң, жазылмаған заңдар ешқашан өзгермейді де. Мысалға біздің қоғамда кәсіпкерлердің 10 пайызы ғана адал еңбегінің арқасында жетістікке жеткендер. Ал қалған 90 пайызы алыпсатарлар немесе ақша құнының өзгеруі кезінде алаяқтық жолмен салық төлеуші халықтың еңбегін ұрлаушылар деп айтар едім. Қоғамдағы заң өзгермесе қазақ қоғамын да әділетті жасау мүмкін емес. Ол тек көркем баяндамалар ретінде ғана қалып қояды. Сондықтан әділетті қоғам құру үшін заңдарды өзгерту қажет. Бірақ бұл заңдардың күшімен саяси көзқарастағы адамдар қудалауға түсіп кетпеуі тиіс. Әділетті қоғамды тек осылай орнатуға болады. Олай болмаса сен кінәлі мен кінәлінің ісі жалғаса береді. Бұл менің жеке пікірім.
Әзірлеген Айнара ЖҰМАБАЙҚЫЗЫ.
ПІКІРЛЕР1