Егер адамның құқығы мен бостандығы не деген сауалға ғылыми түрде жауап беретін болсақ, ол жеке адамның дүниежүзі қауымдастығы мойындап, халықаралық-құқықтық құжат­тарда бекітілген, әлеумет­тік және құқықтық тұрғыдан қамтамасыз етілген, ешкім шек келтірмейтін немесе тыйым сала алмайтын құқығы мен бостандығы деп айқындалады. Бұл – тұлғаның ортақ игіліктерді иеленуін қамтамасыз ететін, өз қалауынша әрекет етуіне мүмкіндік беретін мемлекет пен халықтың арақатынасының принциптер жиынтығы.

Адамзат­тың дамуы барысында тұлғаның құқығы мен бостандығы мәселесіне ерте кез­ден көңіл бөліп келгенін байқаймыз. Атап айт­қанда, адамзат­тың бірінші ұстазы саналатын Аристотель адам құқықтарын «табиғи» және «шарт­ты» деп екіге бөліп қарастырады. Ол жеке адамның құқықтарын мемлекет бекіткен шарт­ты құқықтардан биік қояды. Бірақ өркениет дамуының барысында, атап айт­қанда орта ғасырда адам құқықтары мен бостандықтары билеуші топтың жасаған рақымы, шапағат-ырқы ретінде түсіндіріліп келді. Ке­йіннен қоғамдық қатынастардың өркендеуінің жаңа сатысында дүниеге келген – Т.Гоббс, Дж.Локк, Ш.Л.Монтескье, Ж.Ж.Руссо, И.Кант, Т.Джефферсон, Т.Пейн сияқты философтар адам құқықтары мен бостандықтарының басты қағидаларын белгілеп берді. Бұлар айқындаған құндылықтар бойынша, барлық адам еркін де бақыт­ты, қауіпсіз өмір сүруге, жеке меншік дүниесі болуға құқылы, ал биліктің бастауы – халық екені, өкімет­тің заң шығарушы, атқарушы және сот билігі болып бөлінуге тиістілігі көрсетілген.
Еліміздің Ата Заңының алғашқы бабында: «Қазақ­стан Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеумет­тiк мемлекет ретiнде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары» деп бастайды. Мұндағы «мемлекет­тің басты байлығы – адам» деген тұжырым жайдан-жай жазылмағаны белгілі. Бұл дегеніміз, қоғамдағы барлық игіліктер мен бастамалар ең алдымен осы адам үшін жасалынбақшы.
Біріккен Ұлт­тар Ұйымы Бас Ассамблеясының Адам құқыларының жалпыға бірдей Декларациясында (1948 жылы, 10 желтоқсан) адамның саяси және азамат­тардың құқығы жан-жақты айтылған. Сонымен қатар Қазақ­стан Республикасы Конституциясында: «Қазақ­стан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқылары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі; Адам құқылары мен бостандықтары әркімге тумасынан жазылған, олар абсолют­ті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік-құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады» деп көрсетілген.
Елімізде жеке тұлғаның бас бостандығы заңмен қорғалып, мемлекет­тің жауапкершілігінде болатынын айт­тық. Тәуелсіз Тұран төрінде ынтымақ-бірлікте өмір сүріп жатқанымыз, ең әуелі осы құндылықтардың арқасы десек, қателесе қоймаймыз. Ең алдымен, мемлекет­тің өзі халықтан тұрады емес пе. Тиісінше халықсыз мемлекет те болмайды. Міне, сондықтан да мемлекет бірінші кезекте халықтың мүддесін қорғауға және оның жеке бостандығын, сондай-ақ құқығын қорғауға міндет­ті. Егерде азамат­тарының құқығы мен бостандығын қорғай алмаса, оны жүзеге асыратын Заңы болмаса, мұндай құрылымды мемлекет деп айтуға келмес.
Қарапайым адамдардың түсінігінде, құқық дегеніміз – жазалау, сот­тау, құқық бұзушылық деген пікір қалыптасқан. Алайда құқық дегеніміз ең алдымен, әділет­тілік, теңдік, ізгілік екенін, өркениет­тің дамуына негізделген тәртіп ережелері екенін естен шығармау керек. Осы жалпыадамзат­тық өлшемдерді мойындай отырып, адам құқығы мен бостандығын ең жоғарғы құндылық санайтын Қазақ­станда тұрып жатқанымыздың өзі бір ғанибет емес пе?!

Қуат ҚАЙРАНБАЕВ