Ел тәуелсіздігінің жиырма бес жылдық мерекесінде той тойлаудан бұрын, жүріп өткен жолымызда не тындырдық, қандай мәселелердің шешімін тауып, әлі күнге «тісіміз батпаған» тұсымыз қайсы деген сауалдар да мазалауы тиіс қой. Осы орайда тәуелсіздік алғалы бері қазақ ғылымы қандай жетістіктерге жетті, қандай кемшіліктері бар деген сауалды әр сала мамандарына қойып, әр ғылымның проблемасына жекелей үңілуді жөн санадық. Әрине, бір ғана сұхбатпен қазақ ғылымының қыр-сырын түсіне кетпесіміз анық. Сонда да жекелеген мамандар арқылы бар мен жоқты елеп-екшеу үшін «Қазақ ғылымы және тәуелсіздік» атты айдарымызда әр ғылым өкілінің сұхбатын жариялауды құп көрдік… 

---

Гүлжаухар КӨКЕБАЕВА,
тарих ғылымының докторы, профессор

 

– «Тәуелсіздік алғанымызға 25 жыл уақыт болды» дегенді қанша айт­­сақ та дербестікті сезіне түсу үшін не істеу керек деген сауалдан бұ­рын Қазақстандағы тарих ғы­лымы, бұл саланы зерттеп жүрген ма­мандар «Дүниедегі құбылысқа көз­қарас өзгерістерін сезіне ме?» де­ген ой мазалайды.Бұлай сұрап отыр­ған себебіміз, «тарих – ғылым» де­ген жалпы сенімге дүдәмал қа­рай­тын күштер көптеп шығуда. Сіз бұған қалай қарайсыз?

– Тарихты ғылым деп сана­мау­шы­­лық қазіргі кезде жиі кездеседі. Алыс­қа бармай-ақ, өзіміздің жа­ра­ты­лыстану-математика ғылым­да­ры­­мен айналысатын әріп­тес­тері­міз­ді алайықшы, олардың қал­­­­­­­жың-шыны аралас «қойшы, сол та­рих ғылым ба, ол ертек сияқ­ты ғой» дегенін та­­лай естідік. Бұл тарих ғылымын білмейтін адамның сөзі екені даусыз, алайда сол сөз­дер­ге біз, тарихшылар кейбір сәт­терде өзіміз де мұрындық болдық па деймін. Өйт­кені, біз тарихтың ғылым ретінде өзін­дік теориясы, «кө­бейту кес­тесі», формулалары мен аксиомала­ры бар екенін бас­қаға көрсетпек түгілі, өзіміз де ұмы­­тып кеткен сияқ­тымыз. Кеңес­тік кезеңде біз мұн­дай мәселеге бас қа­тырған жоқ­пыз, өйткені фор­мациялық тео­рияны мектеп қабырғасынан бас­тап мең­гере­тін­біз, тарихтың тео­риясын Ресейдің бел­гілі тео­ретиктері жасайтын, біз­ге тек дайын схеманы меңгеру қа­латын. Ол схема әмбебап болғандығы сон­дайлық, кез келген тақырыпты сол шаб­лонға салсақ, жігі білінбей қию­ласып кететін. Әрине, бұдан кеңестік кезеңнің ғылымы нашар деген сөз шықпайды, кейбір қол­данбалы тақырыптағы еңбектер терең талдауы жағынан бүгінгі күнгі еңбектерді шаңына ілес­тір­мейді, бірақ сол тамаша талдаудың соңында баға беру формациялық теория негізінде жасалатын. Шет­ел­дің ғылымы тарихты плюреа­лис­тік тұрғыдан түсінуге негіз­де­ліп, адам­зат тарихындағы бүкіл тарихи ой туғызған барлық теориялар мен тұжырымдамаларды пайдаланып жатқанда, біздер сол формациялық теория шегінде қа­лып қойдық. Формациялық тео­рияның Шығыс ел­дері тарихына сәйкес келмейтінін байқаған кей­бір ғалымдар «азиат­тық өндіріс тәсілі», «екісызықтық даму», «көп­сызықтық даму» деген идея­лар шығарды, бірақ олар да кеңес­тік идеологтардың сынына ұшырап, тоқырап қалды. Кеңестік кезеңде Қазақстанның тарихын марксистік теория негізінде терең талдаған қазақ тарихшыларының ең­бек­тері болған еді, бұлар теорияны мең­герудің ғажап үлгісі болатын, мейлі марксистік болса болсын, ол тео­рияның да өмір сүруге қақысы бар, бірақ қазіргі жастар оны да меңгер­меген. Ал бүгінгі кү­ні біз «кеңестік фор­мациялық теориядан бас тарт­тық» деп жар са­ламыз, бірақ соның орнына қан­дай теорияны, қандай филосо­фия­лық тұжырым­даманы меңгердік де­ген сұрақ қой­саңыз, жауап тап­пай­сыз. Ескіден бас тарт­тық, жаңа­ны меңгерген жоқпыз. Оған тарих­шы­лар айыпты емес, бұл біздің жо­ғары оқу орын­дары­ның оқу жос­па­рында қарас­ты­рыл­маған. Тарих­тың теориялық негі­зін, тарих фи­ло­софиясын оқытатын жеке ба­­за­лық пәндер жоқ. Кейбір профессорлар өзінің онсыз да жетімсіз бос уақытын бөліп, арнаулы (элек­тивті) пәндер жасайды (мысалға, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық универ­ситетінде, Л.Гумилев атын­да­ғы Еуразия Ұлт­тық уни­вер­си­те­тінде), бірақ олар сол оқытушы қыз­­мет ететін кафед­раға бөлінген сту­денттер мен магис­транттарға ға­на оқытылады. Сондықтан та­рих­тың ғылым ретін­дегі теориясын, философиясын, категорияларын, формулаларын оқытатын ба­залық пәндер болмайынша, жас та­рихшылар ешуақытта шетелдік та­рих ғылымының бүгінгі тео­рия­лық деңгейін меңгеруге же­те ал­май­ды. Сондықтан бүгінгі зерт­­теулердің  көпшілігі  тек қол­дан­балы сипатта болып отыр, мұ­ның өзі кей­бір сәттерде тарихтың физика, ма­тематика, биология сияқ­ты ғы­лым екендігіне күмән туғы­зады.Та­рихтың теориясы мен фило­софия­сын меңгеру үшін ана­ли­ти­ка­лық ойлау қабілеті қажет. Сон­дықтан жоғары оқу орнына түсуге талапкерлердің математика пә­ні­нен емтихан тапсыратынын өз ба­сым қуана қолдаймын. Тарих – күр­делі ғылым, оны мең­геру үшін ана­лизбен қатар синтез де қажет. Ана­лиз бен синтезді қатар мең­герген адам ғана жақсы тарихшы бола ала­­ды. Сіздер математиканы абст­рак­­тылы ғылым дейсіздер ғой, бі­рақ оның көрме­сеңіз де, санай ала­тын сандары бар ғой. Ал тарих ғы­лымының объек­тісін қолға ұс­тай алмайсыз, көзбен көре алмайсыз, демек, бұл жерде абстракция­ның аса жоғары деңгейі қажет.

Кеңестік кезеңде  тарих ғылы­мы сая­саттың құралына айналдырылды. Ғылыми идеясы кеңестік идеология мен саясатқа қарсы келіп қал­ған ғалым тарихшылар жазаға ұшырады. Бүгінгі таңда тарихи зерт­теулерге идеологиялық, саяси жә­не басқа шектеуліктер қойы­лып отырған жоқ. Демек, әлемдік тарих ғылымында жасал­ған барлық теориялар мен тұжы­рым­дамаларды оқуға, меңгеруге, қолдануға ешкім тыйым салмайды. Сондай-ақ, физика, биология, тағы басқа ғылым­дарда жасалатын эксперимент біз­де де бар. Аталған ғылымдардың өкілдері экспери­ментін лабораторияда жасайды және бір ғылыми идеяны дәлелдеу үшін бірнеше он­даған, мүмкін тіпті жүздеген экс­пе­римент жасау қажет. Ал біздің ла­бораториямыз – жер шарының адам мекендеген барлық аймақ­тары, ал экспери­ментіміз – әлемнің әрбір елінің тарихында болған, өт­кен оқиғалар, құбылыстар, үр­діс­тер. Демек, Қазақ­стан тари­хын­дағы бір оқи­ғаны, құбылысты, үр­дісті талдау және бағалау үшін, олар­ды басқа елдерде болған ұқсас оқи­ғалармен, құбылыстармен, үр­дістермен салыстыру қажет, бұл біз­дің экс­периментіміз. Алайда, жыл сайын шетел тарихын оқы­та­тын пән­дердің саны мен сағаты қыс­қарып жатқан жағдайда біз осы экс­периментіміздің 80-90 пайызынан айырылып қалып отырмыз. «Шетел тарихын оқытуды әлі де қыс­қарту керек» деген айғайлар та­ғы шығып жатыр. Бұл айғайдың құ­ны физиктерге, медицина са­ла­сын­дағы ғалымдарға, биолог­тар­ға, тағы басқа беделді және керек­ті ғылым өкілдеріне «эксперимент жасауды тоқтат, идеяңды бір экспериментпен дәлелде» деген бұйрықпен тең. Демек, тарих ғы­лы­мын ғылымдық деңгейінен айыру осындай әпербақан ше­шімдер­ден туады.

– Қазақстанның ғылыми кел­бе­ті­нің дамуына тарихшы ғалымдар қос­­қан үлес қандай?

– Тәуелсіздік жылдарында мұ­ра­ғаттардың ашылуы, бұрынғы кеңес­тік идеологиялық шектеу­лік­тен құтылу Қазақстан тарихы­ның бірқатар кенже қалған мәсе­ле­лерін зерттеуге мүмкіндік берді. 25 жылда қаншама жаңа деректер ғы­лыми айналымға енгізілді. Бұл ба­ғытта Ұлттық Ғылым акаде­мия­сы­ның Тарих және этнология, Шы­­ғыс­тану, Археология институт­та­­ры­ның еңбегі айрықша зор. Тәуел­­­сіз­діктің алғашқы жыл­да­рын­­да М.Қозы­баев, К.Нұрпейісов, М.Асыл­беков сияқты мэтрлер, қа­зіргі кезде М.Қойгелдиев бастаған тәуелсіздік кезеңінің аға буыны бұ­рынғыны жаңартып, жаңаны бас­­тап берді. Енді оны ары қарай алып кететін О.Қоңыратбаев, С.Сма­­ғұлова, Қ.Әлімғазинов, Н.Аты­­ғаев, Қ.Өскенбай, А.Көш­кім­баев, тағы басқа орта және жас тол­қын да бар. Ең үлкен жетістік ре­тінде кеңестік кезеңде кенже қа­лып келген түркі халықтарының ор­тақ тарихы, түркі өркениеті, Қа­зақ хан­дығы тарихы, Ұлт-азаттық көтері­лісі тарихы, Алаш қозғалысы, ста­линдік жазалау, 20-30 жыл­дар­да­ғы аштық мәселелерінің зерт­те­ліп жатқанын айтуға болады. Қа­зақ­станның тарих ғылымына жал­­­пы тарих ғылымының мэтрі Ж.Ибрашев бастаған шетелдер тарихымен айналысатын ғалымдар айтар­лықтай үлес қосты. Олар дү­ние­жүзілік соғыстар тарихын, Қа­зақ­станның шетелдермен бай­­ла­­ныстарын, халықаралық ұйым­дар­дың қызметін зерттеп, Қазақ­стан тарих ғылымының әлемдік ғы­лым аясына тартылуына сеп­тесті.

Алайда, тағы бір қынжылатын жайт – «қазақстандық тарих ғы­лы­мы» деген түсінікті біз қазір «Қа­зақ­стан тарихы ғылымы» деген тү­сі­нікпен алмастырып жібердік. Тү­сінген адамға бұл екеуінің маз­мұны мүлде бөлек: қазақстандық тарих ғылымына өз еліміздің тарихымен қатар, барлық шетелдердің тарихы, тарихнама мен деректану, та­рихтың теориясы, тарихтың фи­лософиясы, археология, этнология, архивтану, тарихи география сияқты көптеген салалар кіреді. Ал «Қазақстан тарихы ғылымына» – тек қана Қазақстан тарихы, Қа­зақ­станның археологиясы, этнология­сы, тарихнамасы мен де­рек­тануы, бір сөзбен айтқанда, еліміздің тарихына қатысты салалар ғана кі­ре­ді. Бірақ соған қарамастан, ғылыми жобалар тек қана Қазақстант тарихына қатысты тақырыптарға арналса ғана өтеді. Теорияға, тарих­тың философиясына немесе ше­т­ел­дердің тарихына арналған жо­ба өтпейді. Бұл тарих ғылымы­ның аясын тарылтып қана қоймай­ды, жаңа  теориялар мен концеп­ция­­ларды меңгеруге бөгет жасайды.

– Қазақстандық тарих ғылымы­ның мамандары негізінен қай кезеңді көбірек зерттеп, қай кезеңді ұмыт қал­­дырды деп ойлайсыз? Кезінде маркс­тік идеологияға қызмет еткен ұстаным иелері көзқарастарын өзгерт­кенінің куәгері болған шығар­сыз. Жамандықтың бетін аулақ қыл­­ғай, ертең басқа жүйе орнай қал­са, олардың ұстанымы тағы да өз­геріске ұшырап жүрмей ме?

– Кеңестік кезеңдегі тек қана фор­мациялық теорияға негіз­дел­ген, кеңестік марксизмге негіз­дел­ген еңбектер жазғанымыз рас. Бұл жерде «кеңестік марксизм» деген түсі­нікті кездейсоқ алып отырған жоқ­пын. Кеңестік идеологтар марк­сизмнің өзін тегістеп, жұмыр­лап, оның бір қалыпқа сыймайтын ойларын алып тастап, таптаурын, қатып қалған схемаға айналдырды. Сондықтан кеңестік марксизм – нағыз марксизмнің тым қарабайыр бейнесі болды. Оны нағыз ға­лым­дар түсінді, олардың бірқатары марк­сизмнің шын мәнін түсініп қол­данды. Сондықтан кеңестік ке­зең­нің ғылымын мүлде жоққа шығаруға болмайды. Біздің қазіргі міндетіміз – тарих ғылымында бұрын-соңды жасалған барлық тео­риялар мен тұжырымда­маларды мең­геру, зерттеулер барысында плюреалистік методологияға көшу, яғни бір тарихи оқиғаны, бір тарихи құбылысты әр түрлі теориялар негізінде зерттеу мүмкін­ші­лігі­не ие болу. Бұл мәселені кәсіби тарих­шылар түсінеді, ал ғылымның ішін­де емес, маңында жүргендер түсінбейді. Сондықтан «осы тарихшылар пікірлерін өзгерте береді» дей­ді. Ол пікір өзгерту емес, ол зерт­­теудің теориялық-мето­до­ло­гия­лық негіздерінің өзгеруі. Егер фи­зиктер тек механиканың төңі­ре­гінде ғана қалып қойса, бүгінгі ға­рыш зымырандары болмас еді. Ал неге біздер, тарихшылар, фор­мациялық теорияға жабысып отыра беруіміз керек, неге біздер жаңа теориялар мен тұжырымдамаларды меңгермеуіміз ке­рек? Жаратылыс­тану ғылымдарында ашылған кей­­бір жаңалықтар революция ту­дырады, бұрынғы көзқарасты тү­бірінен өзгертеді, бірақ оларға еш­к­ім кінә қоймайды. Ал тарих­шы­­ларды айыптамайтын адам жоқ. Тарих ғылымында да рево­лю­ция­лық өзгеріс туғызған теориялар бар, олар біздің көзқарасымызды тү­­­бірінен өзгерте алады. Егер сондай теорияны, сондай концепцияны меңгере алсақ, көзқарастың өз­гергеніне ренжу емес, қуану керек.

– Тәуелсіздік алғалы жиырма бес жыл өтсе де тарихымыз тәуелсіз ел ретінде толыққанды жазылып біт­кен жоқ, елдің тәуелсіздігіне қа­тыс­ты көптеген тарихи оқиғалар әлі де болса зерттелмей жатыр, елі­міз­дегі тарих оқулығының өзі ке­зіндегі кеңестік идеологияның не­гізінде жа­зылған, тарихи тұлға­лар­дың да ғұ­мырбаяны толық зерт­теліп біткен жоқ деген пікірлер же­тіп-артылады. Бұл оймен қаншалықты келісесіз?

– Кез келген ғылымда зерт­тел­ме­­ген мәселелер болады, бұл – ғы­лым­ның дамуының жалпы ал­го­рит­міне тән нәрсе. Сол сияқты, та­­рих  ғылымында  да «ақ таңдақ­тар» бар­шылық, оларды зерттеген са­йын, жаңалары пайда бола береді. Қа­зіргі қазақстандық тарих ғы­лы­мында мүлде зерттелмеген даму­дың альтернативтілігі, көп­нұс­қа­лылығы туралы мәселе дер едім. Мы­салы, большевиктерді жаман­дай­мыз, алайда олардың өкімет басына келуін революция дейміз, ал оған қарсы күрескендерді контрреволюционер дейміз. Мұн­дай парадокстар жеткілікті. Та­рих­тың анықтамалық-кате­го­риялық аппаратын реттейтін уақыт жетті ғой деп ойлаймын.

Тәуелсіздік кезеңіндегі тарих­тың зерттелмеген мәселелері көп де­генге келісемін. Тіпті, тәуелсіз­дік­тің бастамасы болған 80 жыл­дардың екінші жартысындағы оқиғалардың өзі жетімсіз зерттелген, сондықтан бұрынғы бір мектеп оқулығында кеңестік республи­ка­лардың бірінен кейін бірі еге­­менділігін жариялағанының маңы­зын кемсітіп, «егеменділіктер шеруі» деп атаған. Бұл құбылыс кездейсоқ емес, өйткені бұрынғы мет­рополия ақпараттық кеңістікті би­леп отырған жағдайда, сондай-ақ, оқулық жазуды ұйымдастыру жүйе­сін өзгертпейінше мұндай жағ­дайлар бола береді.

Тарихи тұлғалардың ғұмыр­бая­нын зерттеу мүлде жоқ деуге бол­майды, ғұмырбаяндық еңбек­тер бар. Бірақ кейде олар ғылыми еңбектен гөрі публицистикаға ұқ­сап кетеді.

Қарагөз СІМӘДІЛ