Олимпиаданың қола, күміс және алтын
медальдарының иегері Елдос Сметов туралы әуез

Бәрі бес жасар баланың қайсарлығынан басталған

Әуелгі сөздің әуезесін Елдостың ең алғашқы бапкері Ахмет Жұмағұловтың сөзімен бастайын. Жалпы бапкерлердің бәзбіреулері болмаса, жалпысының жаны жайсаң, мінездері ашық-жарқын боп келеді. Ахаң сол ақеділ азаматтардың сойынан.
Елдос дзюдоға бес жасында келді. Көп ұзамай оның болашағы бар балуан екенін байқай бастадым. Жаттығу кезінде өжеттігі бар, қайтпас қайсарлығы бар, жеңіліп қалса, тұра сап қайта күресетін намысқойлығы бар, риза болатынмын. Сосын, техникасымен жұмыс істей бастадым. Бір жылдан соң жарысқа алып барып ем, қарсыластарының бәрін жеңіп шықты. Осыдан кейін одан үміт күте бастадым. Кейін мектеп-интернатқа жібердім. Ол жерде оның жеке бапкері Ғалымжан Жылгелдиев болды. Сөйтіп, Ғалымжан екеуі үлкен жетістіктерге жетті. Қазақстанның жастар құрама командасында жүріп, жастар арасындағы әлем чемпионатының алтын және қола медалін жеңіп алды. Ересектер командасына ауысқан кезде енді үлкен жарыстарға қатысып, Әлем чемпионы (Астана, 2015 жыл), Азия чемпионы (Ташкент, 2016 жыл), халықаралық «Grand Prix» турнирінің үш дүркін жеңімпазы, Азия ойындарының жеңімпазы (Инчхон, 2014 жыл) болды.
Ғалымжан да менің шәкіртім. Ол да Еуропа мен Азия жарыстарында кезінде көптеген жеңістерге жеткен белгілі балуан. «Елдосымда Олимпиаданың күмісі бар, қоласы бар, енді бір алтыны жетпей тұр», – деуші еді. Міне, сол армандарына екеуінің қолы жетті. Қазір екі шәкіртім де Еуропаның төрі – Парижде елінің атын шығарып, мақтаныштарына айналып отыр.
Бапкердің санама жазылып қалған сөздерінің «артық-ауыстарын» алып тастап ем, «Жаттығу кезінде байқағаным, өжеттігі бар, қайтпас қайсарлығы бар, жеңіліп қалса, тұра сап қайта күресетін намысқойлығы бар, риза болатынмын. Бір жылдан соң жарысқа алып барып ем, қарсыластарының бәрін жеңіп шықты» деген сөздер қалды.
Демек, «Жеңістің алтын кілті» табылды. Елдосты Париж Олимпиадасындағы бүгінгі шыққан шыңына қарай үнемі жетелеп отырған осы өжеттік, осы қайтпас қайсарлық, жеңіліп қалса, тұра сап қайта күресетін осы намысқойлық екен. Олимп шыңын қайтсем де бағындырамын деген ішкі жан дүниесіндегі арпалыс екен.
Тұңғыш ұстазының «техникасымен де жұмыс істедік» дегенін де ұмытқам жоқ. Себебі сонау 1997 жылдан 2016 жылдың Рио-де-Жанейро Олимпиадасының татамиіне дейін өсу жолында болған балуанның бойындағы «өжеттік», «қайтпас қасарлық», «намыс» және «әдіс-айла» қиналғанда, шаршағанда жар боп, желеп-жебеді, сүйеп-демеді.

РиО-де-Жанейро күмісі – 2016

Байқампаз жанкүйерлер білер болар, Елдос ылғи Олимпиаданың ең алғашқы күні күресіп, халқын ылғи ең алғашқы жеңімпаздардың бірі боп қуантады. Бара сап күресу бір жағынан жақсы, бір жағынан қиын. Жақсысы – бар «шаруаны» бір күнде бітіресің, ал қиыны – алғашқы белдесуден бастап, финалға дейінгі бәсекенің бәрі бір күннің ішінде өтеді. Алдыңда әбжылан тұрса да осы. Шегінерге жол жоқ. Басқа спорт түрлері сияқты аптаға созылмайды. Әлемнің бар мықтысымен бір күнде белдесіп, бәрін бір күнде жеңіп шығу деген – үлкен күшті, әбжіл қимылды, ойға кіріп-шықпайтын әдіс-тәсілді, көз ілеспес шапшаңдықты, қара жердей шыдамдылықты, сом темірдей жұқармайтын жүйке беріктігін қажет етеді. Соның бәрін бозторғайдай бойына сыйдыра білу – Елдос үшін үлкен қабілет. Бір ауыз сөзбен айтқанда, мұндай қасиет дарыған спортшыны елу немесе жүз жылда бір-ақ рет туатын ҚҰБЫЛЫС деген дұрыс шығар.
Рио-де-Жанейродағы жазғы Олимпиада ойындарында Елдос ә дегенде ливиялық Мұхаммед Элькависті жеңді. Екінші – әлем чемпионаттарының бірнеше дүркін жүлдегері болған британиялық Эшли Маккензидің жамбасын жер иіскетті. Одан кейін іргеміздегі Өзбек елінің мықтысы Дюрбек Урозбевтан мерейі үстем болды. Жартылай финалда Әзірбайжан балуаны Орхан Сафаровты жеңді. Бұл шайқас ауырлау болды, бірақ көзді ашып-жұмғанша белдесуді жеңіспен аяқтады.
Финал! Алтын қол созым жерде тұр. Қарсылас – Беслан Мудранов. Қап тауының тумасы. Қанына күрес дарыған бұл халықтың балуандары татамиге Ресей елінің атынан шығады. Қазақ елі де арыда Қажымұқанымен, Балуан Шолағымен; беріде Әлсейітімен, Жақсылығымен, Шәмілімен, Дәулетімен, Асхатымен танылған қара күш қонған қайсар халық. Екі бал­уан да бір-бірін ала алмаған соң, төрешілер алапат арпалысқа тиесілі уақытқа уақыт қосты. Тағы да айқас. Сөйтіп, Елдос Рио алтынына сынық сүйем жер қалғанда «тізгін тартып», күміс медальға «шүкір» деді.
Алғашқы жаттықтырушысы Ахмет те, кейінігі қамқоры Ғалымжан да мәз. Ата-анасы мен бауырлары, халқы болса да қуанышты.

Токио қоласы – 2020 (2021)

Олимпиаданың күміс медалі, әрине, үлкен олжа. Мұндай табыстан соң үлкен спортқа қош-қошын айтуға да болар еді. Бірақ алғашқы бапкері Ахмет «өжет», «қайтпас қайсар», «намысқой» деп бағалаған Елдос «Токио Олимпидасына барып, алтын алам» деп өзіне де, отбасына да, халқына да уәде берді.
Қырсыққанда, Токио Олимпиадасы жаһанды жаулаған «ковид» зауалынан өз уақытында өткен жоқ. Бір жылға шегерілді. Бірақ Елдос Токиоға барам деген уәдесін орындады. Әттеңі сол, арман болған алтынға бұл жолы да қолы жетпеді. Жә, өзі не депті сол тұста? Соны тыңдайықшы…
«Шыны керек, Токиоға мен қола емес, алтын алам деп бардым. Рио-де-Жанейро Олимпиадасынан кейін татамиді тастап кетпеуімнің себебі осы еді. Күмістен кейін алтын алғым келді. Еліміздің Әнұранын шетел аренасында отырған әлем халқының алдында шырқатып, көк байрағымызды зау биіктен көрсетуді армандадым. Сол үшін барымды салдым. Спортқа арнаған жылдарымдағы бар күшімді, бар әдіс-тәсілімді бүгін Токио татамиіне тастап шықтым. Бойымда күреске деген қандай құрмет пен қасиет болса, соның бірін де аяп қалғам жоқ. Жартылай финалдағы жекпе-жекті көрдіңіздер. Өте тартысты өтті. Қайта-қайта шабуылдап, қарсыласымды тұқыртуға тырыстым. Алайда жеңіс бүгін менің жағымда емес екен.
Ал келесі Олимпиада туралы не айтуға болады? Париж Олимпиадасына бару-бармауым жайлы кесіп айта алмаймын. Өте ауыр сұрақ. Маған әлі тынығып, денсаулығымды дұрыстау керек. Сіздерге сезілмегенімен, көрінбегенімен, менің ғана жаныма бататын «жарақаттар» бар. Соларды емдеп-жазуым керек. Бірақ менің арманым – қалайда Олимпиада алтынын алу.
Татами иесі Наохиса Такато менімен финалдық белдесуге шыққандай бар күш-жігермен келді. Екеуміз бұған дейін де талай күрескенбіз. Бір-бірімізді жақсы білеміз. Бүгінгі белдесудің тым ұзаққа созылғанының себебі де осы. Әттең, 2020 жылдың жазында нағыз бабымда болдым. Бірақ әлемді жайпап өткен «ковид» деген зауалдың кесірі спортшыларға да тиді. Сегіз-тоғыз ай бойы бірде-бір жарысқа қатысқан жоқпыз…».
Қазақ дзюдосының Елдосы осылай деген. Бірақ ол соған қарамастан, жартылай финалға дейін емін-еркін жеткен. Екінші айналымда түрік Михраш Аккушты, ширек финалда Әлем чемпионатының екі мәрте қола жүлдегері, оңтүстік кореялық Ким Вон Джинді таза (иппон әдісімен) жеңген. Тіпті бұл екі белдесуді мерзімінен бұрын аяқтады. Бірақ Токио татамиінің қожайыны Таката жартылай финалда жолын кес-кестеп тұрып алды…
Сөйтіп, 60 келі салмақтағы дзюдошылар арасынан Токио алтынын жапон Наохиса Такато, күмісті Ян Юнвей (қытайлық Тайпей), қоланы Елдос Сметовпен қатар франциялық гүржі Лука Мхекидзе иеленді.

Париж алтыны – 2024

Елдостың «Рио Олимпиадасында алтын алған­да, спорттық карьерамды аяқтар едім» деген де сөзі бар. Бірақ адамның басы – Алланың добы. Тағдыр өз дегенін жасайды. Токиодан соң баяғы бес жасар өжет, қайтпас қайсар, жеңіліп қалса тұра сап қайта күресетін намысқай Елдос бала мінезіне басып, «Олимпиада алтынын алмай спорттан кетпеймін» деп соңынан қалмайтын мәселені бір-ақ сөзбен шешті.
Бұл шешімі үшін, ең алдымен, әкесі Бақтыбай, анасы Тоқтагүлге өмір бойы қарыздар.
«Ер кезегі үшкен дейін» деген ата-бабаларың. Осыны ұмытпа. Бағыңды үшінші рет сынап көр», – деп жігерлендірді олар. Қайрады. Үмітін оятты.
Алғыр ұл әке мен ананың, бауырларының, жарының бұл ақыл-кеңесін құп алды. Сол кез­де ғой: «Алтын медальды қашан алатынымды білмеймін, егер Олимпиада алтыны үшін қырық жасқа дейін белдесуім керек болса, белдесем. Басқа жарыстардың алтыны мен үшін маңызды емес!» – дегені.
Бірақ төрт жылдық әлемдік аламан дүбірі жақындай бастаған тұста, Елдостың Париж Олимпиадасына «бару-бармауы» мәселеге айналды. Рейтинг бойынша Елдостың ізбасары Нұрқанат Серікбаевтың мүмкіндігі зор. Бұл кезде Нұрқанат­тың рейтингі (15) өсіп, Елдостың рейтингі (22) түсіп кеткен. Тағы бір балуан Мағжан Шамшадиннің рейтингі – 24. Мұндайда Олимпиадаға жолдама рейтингі жоғары балуанға беріледі.
Енді не істеу керек? «Үш балуанды татамиге шақырып, бір-бірімен белдестіріп, кім үздік соны апару керек» деген тоқтам жасалды. Белдесу Алматыда өтті. Осы шеберлік сынасуда Елдос бірінші Мағжанды, екінші Нұрқанатты жеңіп, Париж Олимпиадасында ел намысын қорғап, алтын медаль алсам деген арманын орындауға жақындай түсті. Бірақ «Елдос Сметов қартайды», «Жастарға жол беруі керек еді» деген «әңгімелер» шыға бастады. Жолдама иесіне бұл сөз ауыр әрі сын еді. Сондықтан барын салуға тура келді. Ең қиыны, Токиода қола медаль алып, тұғырда өзімен қатар тұрған франциялық гүржі Лука Мхеидземен финалда кездесуі болды. Оған дейін рейтингтері өзінен жоғары нидерландтық Торнике Чакадуа (21), украиналық Дилшод Халматов (11), тайвандық Ян Юнвей (1) және испандық Франсиско Гарригосты жеңгенде бұлай толқымап еді.
Абырой болғанда, Олимпиада иесі – Франция өз балуанына алтын әпереміз деп қараулық жасамады. Елдос Токио татамиінде танысқан ескі досы Лука Мхеидзені өте ауыр өткен белдесуде жеңіп, алтын мелальға ие болды. Жан алысып, жан беріскен бұл бәсекені үлкен трибунадан Франция Перзиденті Эммануэль Макрон көріп отырды. Көріп қана қойған жоқ, жанкүйерлермен бірге Елдостың жеңісіне қол шапалақтады.
Туған елінің Президенті телефон шалып, қуанышын бөлісіп, құттықтаған кезде толқып, тебіренген Елдос «Үлкен рахмет!» дей берді. Макрон да қазақ жұртының және JENYS дзюдо спорт клубының табысын атап өтіп, оның президенті Алмаз Әлсеновті Қазақстан халқының үлкен жеңісімен құтықтады. Ары қарай белгілі. «2024 жылдың 27 шілдесі Париж Олимпиадасының тарихына қазақ балуаны, дзюдо күресі бойынша чемпион атанды» деп жазылуымен есте қалатын болды. Ал ел спортының тарихындағы Елдос Сметовтің аты-жөні «Тұңғыш» ретінде таңбаланды.

Тұңғыш

Тұңғыштардың жолы қашан да ауыр. Аты аңызға айналған балуан Жақсылық Үшкемпіров Мәскеу Олимпидасын 29 жасында бағындырып, грек-рим күресінен чемпион атанса, содан тура 44 жыл өткенде, Елдос Сметов Париж Олимпиадасына ең соңғы жолдамамен барып, 32 жасында дзюдо күресі бойынша тұңғыш Олимпиада чемпионы болып отыр. «Қызыл кремль» саясаткерлері боданындағы қаркөздерге шекесінен қараған тұстың өзінде топ жарған сол Жақсылық Үшкемпіровтің «Күрестен дзюдомыз бар, Олимпиадаға қатысты басқа күрестеріміз бар, өзім сияқты бір қаракөз қазақ баласы Олимпиада чемпионы болса екен деп армандаймын. Соған еліміз боп атсалысып, тағы да бір қазақтың жігіті Қажымұхан атам сияқты жарқ етіп шықса екен деймін» деген арманы орындалды. Елдос та «Жақсылық атамыздан көп нәрсені үйрендім. Маған тамақ асатып тұрып, «Сен Олимпиада чемпион боласың. Мен саған сенемін! Сенің ішіңде бір жойқын күш бар. Спортшы ретінде соны сезіп, көріп тұрмын. Сен қандай жағдайда да чемпион боласың!» – деген балуан атасының жылы сөзін үнемі еске алып жүреді. Әкесі Бақтыбай мен анасы Тоқтагүлдің қуаныштары тіпті бөлек. «Құттықтау, жақсы тілектер үсті-үстіне кеп жатыр. Еліміз аман, жұртымыз тыныш болсын. Еліміздің Көк Туын желбірететін, Әнұранын әлемге тыңдататын ұрпақтарымыз көп болсын. Бапкерлеріне мың рақмет!» – дейді олар.
Ал менің есімнен Президент Қасым-Жомарт Тоқаев олимпиадашыларға сәт сапар тілеген салтанат кезіндегі Елдостың:
«Құрметті Қасым-Жомарт Кемелұлы! Париж Олимпиадасы мен үшін – үшінші Олимпиада ойындары. Әр Олимпиада ойындарында еліміздің қолдауы мен бізге деген тілектерін сезіндім. Мемлекет тарапынан көрсетіліп жатқан мүмкіндіктің және еліміздің білікті бапкерлерінің арқасында еш алаңсыз жаттығу жасап, үшінші Олимпиаданы бағындыруға бел будым. Қазақ еліне қуанышқа толы көңіл күй сыйлауға үміттенемін. Мақсатым – соңымыздан еріп келе жатқан інілерімізге үлгі болу және сол жолда аянбай еңбек етудемін. Париж Олимпиадасының төрінде Көк Туымызды көкте желбіретіп, Әнұранымызды шырқатып, ел намысын қолдан жібермеуге бар күш-жігерімді саламын!» – деген сөзі кетпейді.
Ақ Ордадан айтылған сол сөз, міне, орындалды. Ең бастысы да, осы. Тәубе!

Көсемәлі Сәттібайұлы