Бүгінгі қазақ баспасөзінің болашағы туралы ойлағанда, бала күнгі естіген «біздің аудандық газеттен гөрі «Правда» жақсы екен, қол сүртсең, майы жұқпайды» дейтін әңгіме ойыңа оралады. Иә, Алаш арыстары «халықтың көзі мен құлағына һәм тіліне» балаған газеттің бір кезеңдері қонақасыда ет орап беретін, туған күнде сыйлық қаптап ұсынатын, қызға гүл орап сыйлайтын құрал қызметін атқарып кеткеніне де көне көздер куә! Біздің айтпағымыз бұл емес, ағайын! «Сабыр етсең азырақ…» демей ме.  «Қараңғы түнде тау қалғыпта» Гете мен Абай. Бүгін күн тәртібіне «Қазақ баспасөзінің қоғамдағы ролі қандай? Белгілі бір мүдделер қақтығысының ашық алаңына айналып бара жатқан жоқ па? Қазақ  газеттерінің оқылу, таралу мәселесін шешудің жолы қандай? Ақпаратты игеру мен объективті жеткізе білу, дұрыс сараптау жағынан қазақ басылымдары бір пәс кейін келе жатыр деген сылтаумен ресейлік БАҚ-қа жүгінуді жөн көретіндерге қандай уәж айта аласыз? Осы біз ақпарат қауіпсіздігіне қаншалықты мән беріп жүрміз? Бізде шындық айтылмайды. Сөз бостандығы жоқ дейтіндермен келісесіз бе?» деп қойған сауалдарымызға алған жауабымызды назарларыңызға ұсынып отырмыз. Сіз не айтасыз, құрметті оқушы?

 Гүлмира ИЛЕУОВА,
«Стратегия» әлеуметтік және
саяси зерттеулер орталығының директоры

МЕРЗІМДІ БАСЫЛЫМДАР ҮШІНШІ ОРЫНДА

Бүгінде ақпарат көзі ретінде мер­зім­­ді баспасөздің ролі біртіндеп тө­мен­деп бара жатқаны белгілі. Көпшілік әуе­лі телевидениеге, кейін  ғаламторға кө­бірек бет бұрып кетті. Ал мерзімді ба­­­сылымдар үшінші орында қалып қой­ды. Осы шындықты мойындап, оны­­мен  санаспасқа, себебі мен салдарын ескеріп жұмыс істемеске болмайды. Ақпарат таратудағы осындай үлкен бәсекелестікті баспасөз құралдары дұ­­рыс түсініп, мәселені оңтайлы ше­шу­­ге белсене кірісетін уақыт жетті. Бұл құбылыстың тағы бір себебі – бас­пасөз құралдарының сатылатыны. Бұл да маңызды мәселелердің бірі. Қазақ тіл­ді газет-журнал оқитындардың көбі не­гізінен байлар емес, қарапайым адам­дар. Яғни үнемі басылымдарды са­тып алуға ақша жұмсай берген олар үшін де тиімсіз. Бұл да газет-жур­на­л­дың дұрыс өтпеуінің бір себебі. Қазір тек қазақ газеттері ғана емес, орыс тілді басылымдар да дұрыс өтпейтіні жасырын емес.

Қазақ тілді баспасөз құралдарының на­зардан тыс қалуының төтенше бір се­бебі – олардың тақырыптық маз­мұн­дық ауқымының тарлығы мен кө­бінің біртекті болып келуі. Қазір көп­шілік ақпаратты әлеуметтік желі­лер, уатсап секілді чаттар арқылы ал­ғанды жөн көреді. Бұл өз кезегінде қоғамда ақпарат құралдарына деген сенімсіздік бар екенін білдіреді. Сол себепті, қазақ баспасөзі заман ағы­мына сай, оқиғаға дер кезінде объек­тив­ті ба­ға беретін сапалы ақпарат дайындау­ды қолға алуы қажет секілді. Әсіресе, қазақ тілді басылым өкіл­де­рін­дерінде мәдени, әдеби мәселелерді қозғау, идеологиялық  тақырыптарды сөз ету басылымның рейтингін көте­реді деген қате түсінік бар.

Негізінде кез келген ақпарат құра­лы өзінің қандай аудиторияға жұмыс жасап жатқанын жақсы білуі шарт. Ал бізде қарап отырсаң, әр басылым өз­дерін толғандырған мәселелерді ғана тілге тиек ететін секілді көрінеді. Осыдан кейін оқылымдылық туралы не айтуға болады? Оқылымды болу үшін оқырманды не тербейтінін, қандай мәселелермен ұшырасып жүргенін, жал­пы бүгінгі қоғамның тынысын біліп, тамырын баса білуі шарт емес пе. Оқырман сұранысымен санас­пау­дың салдарынан қазір жастардың көбі дерлік газет оқымайды. Яғни мерзімді баспасөзді сәннен қалған ақпарат құ­ралы деп санайды. Демек, бізге басылым контенттерін жастарды қызық­тыра алатындай етіп, заманға сай өз­герту қажет шығар.

Ал ақпараттық қауіпсіздікке келсек, ақпарат кеңістігін орыс тілді ба­сы­лымдар жаулап алды деген пікірге өз басым келіспеймін. Алайда, кез кел­ген маңызды оқиғаларға байланысты сөз қозғағанда, қазақ БАҚ-ы ресейлік не­месе шетелдік ақпарат көздеріне сүйе­нетіндері өтірік емес. Осыдан ке­йін оқырмандар мен көрермендерді қалай кінәлаймыз? Егер отандастарымыз қазақ тілді БАҚ-ты оқымаса, те­леар­наларымызды көрмесе бұған кі­нәліні сырттан іздеудің қажеті жоқ. Біз­де ақпаратты объективті түрде жет­кізе білу, дұрыс түсіндіру, сараптау әлі же­тік қалыптаспаған, нашар. Яғни қа­зақ журналистеріне кәсіби білік­тіліктерін арттыру ауадай қажет.

Шынын айтқанда, анық сөз бос­тан­дығы ешбір елде жоқ деп ойлаймын. Әр нәрсенің өз шегі бар. Ал біздің елімізде сөз бостандығы мүлдем жоқ деп айта алмаймын. Себебі, билікке сын айтылатын, әр оқиғаға өз ойын біл­діретін көптеген материалдар жа­рық көріп жатады. Әрбір басылымның өз ішінде ішкі тәртібіне байланысты сүзгісі болады. Олар өздері не айтулары керегін және нені айтуға болмайты­нын жақсы біледі. Бұл мемлекет саясатына немесе басылымға қарасты бас­шылықтың ұстанымына байланыс­ты болуы мүмкін.  Бізде тәуелсіз БАҚ құралдары тек шындықты айтады де­ген қате түсінік бар. Бұл дұрыс емес. Біз бүгін түрлі ақпараттық соғыстардың куәсі болып жүрміз. Мәселен, бір газетте белгілі бір адамның пендешілік қателіктері туралы жазылады. Бұл сол басылымның ақиқат іздеп, әділеттілік орнату үшін атқарып отырған шаруасы деп ойламаймын. Жай ғана белгілі бір топ­тардың өзара мүдделік қақты­ғысуынан туған ақпараттық соғыс. Елімізде сөз бостандығы дұрыс қалып­таспай жатса, бұл биліктің ұстанып отырған саясатының салдары дей алмаймын. Бұның түрлі себептері бар. Тіпті, журналистер кәсібилігінің тө­мен­дігі де бұған бірден-бір себеп дер едім. Белгілі бір тақырыпты жетік біл­мегендіктен журналистер терең зерт­теп, жан-жақты жаза алмайды. Сөй­теді де әр нәрсенің басын бір шалып, жеңіл-желпі тақырыптарды сөз етіп жүре береді. Ал көпшілікте мына мәселе неге қозғалмайды, оған тыйым салынған ба деген ойда болады.

 

Рамазан САЛЫҚЖАНОВ,
әлеуметтану ғылымдарының кандидаты, доцент

ҰЛТТЫҢ ЕСЕСІН ЖІБЕРІП ОТЫРМЫЗ

Кез келген қоғамда баспасөз өте тиімді ақпарат тарату құралы. Оның маңызы, стратегиялық ше­шуші әлеуеті – қоғамдық пікірді қа­лыптастыруда, өзгертуде, жалпы басқаруда көрінеді.

Бүгінгі күнде қазақ басылымдары, оның ішінде жеке меншік пен мемлекеттік газет, журналдар, өздерінің мақсат-мүддесіне сай ақпараттық кеңестікте өзіндік ерек­шеліктерімен орын алған.

Демек, әр редакцияның саясаты белгілі бір жағдайға немесе тұл­ға, топқа байланысты әртүрлі бо­лары сөзсіз. Жалпы айтсақ, ұлт­тық мүддеге байланысты тұстарда қазақ басылымдары ел мұратына сай қызмет етіп келе жатыр.  Бірақ нарық заңына сәйкес – ақысын төлесең бәрін басуға болады және демократия болғаннан соң – бәрін айтуға, жазуға болады деп, кей кезде нақтылы бір тұлғаға байланысты тым дәріптеу, асыра мақтау сияқты көңілің толмайтын ма­қа­лаларды кездестіресің. Текетірес, топтардың бір-бірімен ерегес ке­зеңінде баспасөз майдан құралына ай­налып жататыны да жалған емес. Кейбір журналистер, «мен мұ­ны газетке жазам» деп, қорқы­тып жатқанын да естиміз.

Жалпы, нақтылы қазақ басы­лым­дары, әзірше, ұлттық мүдде мен өздерінің «бас қамының» тепе-теңдігін сақтап келеді деп ой­лаймын.

Кез келген қазақ басылымы ин­тернет желісі арқылы қолжетім­ді болу керек. Осы кезге дейін мем­лекеттің қаржысына шығатын ор­талық басылымдар өз тиражымен мақтанса, ендігі кезекте шынайы сұраныс интернет парақша­сын оқу, пікір беру және бағалау ар­қылы анықталуы керек деп ой­лаймын.

Өз кезегінде редакция саясаты оқырмандарға күре жолдың жаңа сүрлеуін таба білу керек.

Ал дәстүрлі газет пішінін сақ­тап қалам десеңіз, балабақша мен мектептегі жаңа буынды ертерек оқыр­мандар қатарына тартып әре­кет жасаған дұрыс. Бұл сияқты бел­сенділік тек хат танитын ба­ла­лар мен жасөспірімдерге арнал­ған басылымдарға тән болмай, саяси-экономикалық, қоғамдық басылымдардың балалар мен жас­тарға арналған қосымшалары ар­қылы атқарылуы керек.

Ақпараттық қауіпсіздік мә­се­лесін бақылап отырған құзырлы мем­лекеттік органдар ұлттық қауіп­сіздік саясатын сәтті іске асы­рып отырған жоқ. Ашық айт­сақ, осы кезге дейін қазақ тілінің мем­лекеттік тіл мәртебесіне дәре­жесі жетпегені соңғы 20-25 жылда ақ­параттық кеңістікте саяси ерік-жігеріміздің жоқтығынан және сан алуан стратегиялық, такти­ка­лық кемшіліктерге байланысты.

Нәтижесінде ұлттың есесін жі­беріп отырмыз, оның салдары жа­қын арада қазақ тілі сапалық жә­не сандық тұрғыдан әлсіз болып қала береді. Екі тілді, үш тіл­ді, төрт тілді боламыз деп, керексіз далбаса әрекет қылып қазақты­ғы­мыз­дан айырыламыз.

Шетелдіктер ұлттың мента­ли­те­тін жете түсінбейді. Қазақта адам көңіліне қарау, ағайынды рен­жітіп алмау сияқты жалпы пси­хологиялық позитивті ұстаным ба­сым. Көпшілікке даулы жайтты жай­май «өз қотырын өзі қасып» жү­ре береді. Қазақ өзі ренжіп тұр­са да, конфликті асқындыру, ушық­тырудан бас тартып, теріс ай­налып кетеді. Сондықтан бас­па­сөз беттерінде дау-дамай, кері пі­кір айту бар болса да сирек кез­деседі.

Шындықты қабылдау, мойындау ол адам мәдениетіне байланыс­ты. Өмірлік тәжірибеңіз, аза­мат­тық ұстанымыңыз шындықты қа­былдауыңызға әсер ететіні сөзсіз және бұл жерде ол шындық­ты жеткізу мәдениетімен, әсіресе, сын айту дәстүрімен тығыз ұшта­сады. Өз басым бұндайда «біткен іске сыншы көп» деген даналықты бас­шылыққа алған абзал деп ойлаймын.

 

Жанар ЖАНСЕЙІТ,
журналист

МЫҚТЫ БАҚ ЕШКІМГЕ КЕРЕК ЕМЕС

Қазақ басылымдары, жалпы қа­зақстандық БАҚ, дәл қазіргі уа­қыт­та ешқандай роль атқарып отыр­ған жоқ. Өкінішке орай, мүл­дем БАҚ-сыз қалсақ та, ештеңеміз  кетпейді де, кемімейді де. Соңғы уа­қытта қазақ басылымдарының бі­разы жабылды, қазір санаулы ғана газет-журнал қалды. Шынын айтқанда, анда-санда онлайн-нұс­қаларын  ашқаным болмаса, зер са­лып оқымаймын. Кез келген  БАҚ  қазір   құрылтайшысының мүд­десінен ғана шығуға, былайша айт­қанда, «не  тапсырады, соны жазу­ға» тырысады. Дегенмен, осы­лай бола тұра, тағы бір жақсы үр­дісті байқамау мүмкін емес. Қазақ БАҚ-тары ақпаратты объективті, бұр­малаусыз  беруге  тырысады. Украина­дағы оқиғалар туралы ха­барлар соған куә. Батыл-батыл ма­териалдар да оқтын-оқтын жа­рық көріп тұрады. Қазаққа қазақ ба­сылымдарының ғана жаны аши­ты­ны анық, ұлт мүддесі үшін жан­а­шыр­лықпен  жазылатын  ма­те­риал­­дарды көп басатын да осы­лар.

Бір айта кетерлігі, қазақ тілді ба­сылымдарда тақырыпты игеру мен дұрыс жеткізе білу мәселесі сәл-пәл ақсап тұр. Электронды БАҚ көздері болмаса, басқа басылымдар әлі заманға ілесе алмай, ескі сарыннан шыға алмай жүрген жайы бар. Уақыт шектеулі, санаулы кезде ешкімнің ұзақ-сонар, шұбатылған материалдарды оқып отыруға мұршасы жоқ. Ал қазақ ав­торлары алыстан бастап, тұспал­дап, тоқетерге жеткенше жалық­ты­рып жібереді. Материалдың та­қырыбын қоюда да орыстілді БАҚ-тарға жете алмай жүрген секілдіміз. Материалды  оқылымды етер­ліктей, оқырманды елең еткі­зер тақырып қоя білу – өнер. Осы өнерді міндетті түрде игеру керек. Бүгінгі нарық заманында кез келген БАҚ толығымен болмаса да, өзін-өзі ақтайтын жағдайға жетуі тиіс. Әйтпесе жабылып қалу қаупі бар. Ал оқырманның сұранысы, тал­ғамымен санаспайтын БАҚ-тың ғұмыры қалайша ұзақ болады? Тек  электрондық  БАҚ-тағы кейбір материалдарға ғана көңілің  тояды. Ендігі бір мәселе, қазақтілді журналистерде іздену аз. Ой-өрісін кеңей­туге тырыспайды. Жуырда ғана аяқталған Рио олимпиадасы соған дәлел. Отандық спорт ком­мен­таторлары әп-әдемі әлемдік сайыстың шұрайлы тілдерімен ажа­рын аша алмай, не болса соны сөз қылып сиқын қашырды десем өтірік емес. Мықты комментатор спорт жарысынан кейін көрермен­нің рухын байып, білімін кеңейте түсуі шарт. Біздің спорт журна­лис­тері осы үдеден шыға алмады. Мұ­ның бірден-бір себебі, қазір тіпті көр­кем әдебиет оқитын журналист аз сияқты.

Қазір еліміздегі қоғамдағы ақ­па­раттық кеңістікті кім бақылап отыр­ғанын білмеймін. БАҚ са­ла­сы­на жауапты ведомствоны бір жа­бады, бір ашады, басқасын қо­са­ды, әйтеуір өздерімен-өздері әлек. Жуырда жауапты министр­мен кездескен Елбасымыз ақ­параттық қауіпсіздік ерекше ба­қы­лауда болуы тиіс екенін және оны өзі де қоса қадағалайтынын атап өтті. Өкінішке орай, қауіпсіздік мә­селесі көтерілгені қашан, бірақ өз­геріс әлі жоқ. Бұл мәселені тез­де­тіп қолға алмаса ресейлік БАҚ пен еліміздегі орыстілді БАҚ-тың еркін жайлауының салдары қиын болмақ. Бұл орысша айтқанда «бомба замедленного действия». Біз­дің орыстілді БАҚ-тар ресейлік мүддеден аса алмай отырғанын бай­қау қиын емес. Украиналық оқи­ғаларға қатысты материалдар, Саакашвилиді айызы қанып жа­ман­дауы, украиналық қаһарман қыз Надежда Савченконы келеке етуі, Путинді құдды өз президен­тіміз­дей мақтауы, АҚШ пен батыс елдерін жексұрын ретінде көрсетуі де бәріне дәлел. Ресейлік және орыс­тілді БАҚ  халық ішінде бөлек отау тігіп, «бесінші колоннаны» қа­лып­тастырып отыр. Кез келген сайт­тағы оқырман комментарий­лері жаға ұстатады. Демек, біздің өз ортамызда шовинистер көбейіп кет­кен. Құдай сақтасын, егер Ук­раинадағыдай жағдай бола қалса, ха­лықтың жартысына жуығы елден теріс айналады. Тағы бір мәсе­ле: еліміздегі БАҚ-тың басым бө­лі­гін өзге ұлт өкілдері басқарып отыр. БАҚ сияқты стратегиялық қару­ды ұлттық мүддені көздемей­тін, керісінше, ыңғайы келсе, қа­зақ­ты мазақ қылатын адамдардың қо­лына ұстату сорақылықтың на­ғыз өзі деп білемін.

Бізде толыққанды сөз бос­тан­ды­ғы бар дей алмаймын. Демек, би­лік барлық БАҚ көздерін қада­ға­лап отыр деуге негіз бар. Маңыз­ды оқиғалар кезінде қалай ақпарат та­рату керектігі жөнінде «кеңес­те­рін» айтып отырады. Тіпті болмай жатса, құзырлы органдар «нүктелі» бұғат­тауды үйренген. Алайда, бү­гін ха­лықтың саяси сауаты ақы­рын­дап оя­нып келе жатыр. Бірақ шын­дық­ты қабылдау мәдениеті әлі де болса тө­мен. Үкіметтегі өте ма­ңызды тұл­ғаның сәнқой қызы мен 2000-3000  доллардан  асатын сөмке, киім-кешегі туралы жазып, тұс­пал­дап оқырман назарына ұсын­сақ, «Айдаладағы біреудің киімінен басқа  жазатын шаруа­ларың қал­ма­ды ма?!» деп рен­жиді.

Жақсы қалыптасқан БАҚ пен сөз бостандығы – мықты мемле­кет­тің көрінісі. Мұны билік басын­да­ғылар жақсы түсінеді. Бірақ дәл қа­зір мықты БАҚ ешкімге керек емес. Керісінше, халықты анау жұл­дыздың жігітімен, мынау жұл­дыз­дың аяқ киімімен, көп әйел­ді­лік, тіл мәселесімен алдаусыратқан тиімді. Мықты БАҚ-тың құдіреті билікті бақылап отыруға жетеді. Бі­рақ  дәл қазір біздің БАҚ-тардың құдіреті тек әрі кетсе, үйсіз-күйсіз жүр­гендерге баспана салып беруге, ор­таңқол шенеуніктердің дөре­кі­лігін әшкере қылуға, соғыс арда­ге­рінің үстіне қолшатыр ұстамаған­дарды кешірім сұратуға ғана жарап отыр. Тіпті, басылымдарға еркін ой­лайтын, сөз бостандығын құр­мет­тейтін, принципшіл адамдар ке­рек емес. Өйткені, олар тек қо­сым­­ша «проблема» тудырады.

«Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ» дегенді ұстанған қазақ жас­қан­шақ, момын болып кеткен. Шын­дық үшін шырылдаған адам­ның артына май шам алып түсетін за­манда өмір сүріп жатырмыз.

Дайындаған Айнара Ашанова.