«ҮМІТ ӨЛМЕЙДІ. ӨЛМЕУГЕ ТИІС!»
09.09.2016
2281
0

14269340_10207325226149111_1386902242_nҰзын, кең, күңгірттеу дәліз. Театрдың үлкен және кіші залына апаратын жол. Кіші залдың есігін еппен ашып қарасам, сахнада төрт орындық тұр. Бір жас актер тізерлеп, залға қарап, қарсыда сөйлеген актерді ұйып тыңдап отыр екен. Сыбдырсыз кірсем, сөйлеп жатқан – Дулыға Ақмолда екен. Биылғы театр маусымының премьерасы «Ақтастағы Ахико-сан» спектакліне дайындық сәтінің үстінен түсіппін. «Ақтастағы Ахико-сан» пьесасын оқыған едім. Бірақ Дулығаның жас актерге бас кейіпкерді жан-жақты толық ашу үшін айтқандарын естіп, көрсеткен қимылдарын бақылап отырып, оқыған материалдағы бас кейіпкер сахнада одан да терең психологиялық бейнеге айналатынына көзім жетті. Әрі Дулыға Ақмолданың бір-біріне ұқсамайтын театр мен кинодағы рөлдері көз алдымнан тізіліп өтті. Өнер әлеміндегі Дулығаға іштей қол соқтым. Ал сахнадан сырт өмір, қоғам жайлы, өнердің қалтарыс-бұлтарыстары жайлы актер Дулыға Досмұхамбетұлы не ойлайды? Осы ойдың жүлгесімен әңгіме де басталып кете берді.

 

– Тіршілік өнер атаулыны қашан да өкшелеп қуып отырады. Өнер мен тұрмыстың қатына­сындағы актердің бүгінгі халі қандай?

– «Өнер адамдарына жағдай жасалып, оның үй-күйі болуы керек» дегенді жиі айтып жатамыз. «Күйі» деген сөздің астарында көп нәрсе жатыр ғой, білген адамға. Үй бір бөлек те, күй бір бөлек. Жалпы, өнердегі тұрмыстың ахуалын айту, адам ретінде қарасаңыз, құптарлық нәрсе. Десе де, өнер адамы «маған жайлы жағдай жасамады» деп, өнерді ысырып қою – өнер ада­мының өзіне жасаған қиянаты. Мұғалім, дәрігер, шахтер, спортшы сияқты көптеген қарапайым мамандықтар қатарлы актерлік те мамандық. Актерлік менің мамандығым, жұмысым. Өнер адамы өз өнеріне мамандығым деп қарауы керек.

– Қанша мамандық десек те, өнер – өнер болуы керек қой…

– Өнердің төрешісі – көрер­мен. Әлбетте, адам тұрмысын ойламай, оны түзеуге талпынбай тұрмайды. Бірақ өнерге, яғни берілген рөлге жүрдім-бардым жауапсыз қарау, сахнадан тыс тірлікті қуу, сахнадағы ізденіссіз өткен күндеріңіз көрерменнің алдында кейіпкеріңізді жерге қаратады. Осыдан кейін «режиссер маған рөл бермейді» деген әңгімеге жауап дайын. Режиссер де еңбектеніп, кейіпкерін көрер­мен­ге сенімді етіп жеткізетін, мамандығын мамандық ретінде сезінетін актерлермен жұмыс істегісі келеді. «Мен – өнер адамымын» деп төс қаққаннан не пайда! Егер өз кәсібіңе адал бол­ма­саң. Яғни тұрмыстың қиын­шы­лығына, отбасындағы түрлі кикілжіңдерге қарамастан адал еңбек еткенде ғана өнер – шынайы өнер болады. Адамға тұрмыстың ықпалы болады. Ол рас. Тіпті, кейде илеуінде кетесің. Бірақ тіршіліктегі проблемала­рың­ды сахнаға алып шығуға бол­­май­ды! Бұл – заңдылық! Өнер ордасында шығармашылық атмосфера болуы шарт. Мәселен, репетицияда актер бәрін жинап қойып, тек қана қойылымдағы ке­йіпкерін көрерменге қалай жеткізудің амалын ойлап, соны­мен ғана «ауруы» керек. Сырттағы тіршілігіңді ойлап тұрып, кейіп­керге жан бітіру мүмкін емес! Ондай жерде актердің бойынан өнері қашады, өнердің қадір-қасиеті кетеді.

– Тіршілік театрдың табал­дырығында қалуы керек дейсіз ғой.

– Иә, табалдырықта қалуы керек. Әркім өз кәсібінің асқан шебері болуы тиіс. Қазіргі кезде актерлерді былай қойып, менің ойымша,қоғамға профессионализм жетіспейді.

– Табалдырық бөліп тұрған екі өмірдің арасында жүру қиын шығар?

– Әр мамандық иесі жұмы­сына келгенде тұрмыстық мәсе­ле­лерін сыртқа тастап кіреді ғой. Актер да сондай. Әрине, табал­дырықтың ар жағындағы өмірді спектакль дей алмаймын.Екеуі де өмір. Бірақ сол екі өмірдің аражігін ажырата білу шарт.

– Тура сол жерде талант тұра­тын шығар?

– Дұрыс айтасың. Тұрмыс пен театр мәселесіне бір мысал айтайын. Сәбит Оразбаев ағамыз­дың бір естелігінде айтқаны бар. «Әбілқайыр ханды ойнап, көрер­мендердің ықыласына бөленіп, ерекше күйде үйге келіп, есіктің қоңырауын бастым. Есікті ашқан әйелім: «Сәбит, қоқысты тастай кел­ші» дегенде, қоқыс шелегін алып, сыртқа апарып тастаған сәт­тегі күйімді көрсең…» дейді. Міне, өнер мен тіршіліктің арасындағы күй…

– Сіздің жаныңызға ерекше әсер етіп, біраз уақыт бойы шыға алмай жүрген қандай рөлдеріңіз болды?

– Актер әр ойнаған рөлінен кейін өзі сомдаған кейіпкердің болмысында жүреді. Өйткені, актер сомдайтын кейіпкерін әбден зерттеп, оның әр ойын, жү­ріс-тұрысын, мінез-құлқын шынайы алып шығу жолында ұзақ еңбектенеді. Сахнада сол адам болып өмір сүресің. Түрлі бол­мыс­тағы, қалыптағы, пси­хологиялық параллельдері әр­қилы қаншама кейіпкердің болмысына еніп, сахнада соның әле­мінде өмір сүру, актердің жанында, санасында із қалдырады.Сөзсіз, әр актер өзінің туабітті өзіне ғана тән жеке адамдық болмысын сақтап қалары хақ! Бірақ әр ой­наған рөлі оны актер ретін­де, адам  ретінде өсіріп, толық­ты­рып, жетілдіріп отырады. Осындай актерлік жолдан өте келіп, әр рөлге үлкен жауап­кершілікпен қарауды үйрендік. Үйренуге себеп көп болды. Ал­дыңғы толқын корифейлердан бастап, қанаттас қатар­лас­тары­мызға қарап бой түзеп келеміз. Асылы, «образ» деген сөзді абайлап айту керек. Одан гөрі «Ке­йіпкер» дегеніміз дұрыс шығар. Мәселен, мен ой­наған спек­такльдерімнің бәрін де образ жасадым десем, артық айтқандық болады. Образ – ак­тердің ұзақ жылдар бойына төккен терінің, жинаған мол тә­жі­р­ибесінің, қалыптасқан ше­бер­лігінің нәти­жесінде қол жет­кізген профессио­налдық деңгейі. Образ жасау – әрбір актер­ге бұйыра бермейтін биіктік!

Маған кейде: «Сіз трагедия, комедия, драмасында түрлі жанрда ойнайсыз. Қайсы жанр жаны­ңызға жақын?» деп сұрайды. Актер бар жанрды бірдей меңгеруі керек. Ол сонысымен де актер. Құдай Тағала адам бойына мың­да­ған қасиет берген. Актер­дің шеберлігі сол, бойындағы қа­сие­тін оята білуінде. Өйткені, актер­дің сахнадағы құралы өзі.

– Биылғы театр маусымының премьерасы «Ақтастағы Ахико-сан» спектаклінің  репетициясында жас актерларға кеңес беріп жатқаныңызға куә болдым. Ахико совет өкіметінің қанды шеңгеліне түсіп, азап көріп, аман қалған жапон. Осындай күрделі образдарды сомдауда актер сол заман­ның қоғамдық-саяси жүйесін, тұрмысын, психологиясын бастан кешіргендей жүрегінен өткізеді ғой. Ауыр емес пе?

– Бұл – адам тағдыры. Ол жерде оның ұлты, шыққан тегі маңызды емес. «Ақтастағы Ахико-сан» -15 жастағы бала­ның со­веттің қанқұйлы уысына түскен халі әрі көрген азабының оны дереу есейтіп жіберуі. Жалпы, адамның табиғатына қарама-қайшы нәрсенің бірі, ол – жүйе. Яғни «көппен көрген ұлы той». Сол сияқты, 15 жастағы баланы да жүйе жұтып жібереді. Ахи­коның жүйеге жұтылмауына бо­латын еді. Ал ол үшін өлуі кер­ек болды. Ахико «тажал машинасы» – жүйеге қарсы күрес­кен құмырсқа іспеттес. Бірақ түптің түбінде күрескер құмырс­қалар көбейіп, ақыры «машина жүйені» жеңеді. Мысалы, совет өкіметін құлатты ғой. Міне, соның басында Ахико сияқты рухы күшті, жігері жасымаған қайсар адамдар тұр.

– Өзіңіз өмір сүріп жатқан жүйенің алдында өзіңізді қандай күйде сезінесіз?

– Мұның енді күрделі сұрақ… (Күлді). Қай заман болсын, жалпы жүйе деген ұғым адам бол­мысына қайшы нәрсе. Адам санасы, әу баста жаратылғаннан, кез келген жүйе деген формаға қарсы. Ол жүйе дұрыс болса да, бұрыс болса да бағынғысы келмейді. Өйткені, адамның жара­тылысы сондай. Қоғам де­геніңіз, жоғарыдай айтқандай, «көппен көрген ұлы той». Жүйе мен адам қатынасынан алсақ, біздің халықтың көшпелі өмірі, дала заңы, дала демократиясы, ондағы ұстанымдар мен ережелер, салт-дәстүрлер, адами құн­дылықтар осының бәрі біз жүйе деп отырған формалардың ішін­дегі адам табиғатына ең жақыны деп айтар едім. Себебі, көшпен­ділердің өмірлік философиясы – адам табиғатпен біртұтас. Табиғаттың төлі.

– Кез келген жүйедегі адам үнемі әлдебір бостандықты аңсайтын сықылды…

– Әлбетте.

– Бірақ адамның аңсайтыны қандай бостандық?

– Өздері де білмейді. Өйткені, ол бостандық адамның жаратылысында, санасының түкпірінде жатады…Біз табиғатпен етене өмір сүргенде оның қандай бос­тан­дық екенін сезетінбіз. Та­би­ғаттан алыстаған сайын оны жо­ғалтып алдық. Әр түрлі жүйе­нің торына тұтылдық. Тұтылдық та өзіміздің ең басты рухани қа­руымыз әрі ұлттық қорғанымыз болған тіліміздің тұнық бастауынан жырақтап кеттік. Ұлт сөзінің қайнар бұлағынан рухымызды суармаған соң, сөз қасиетін әлсі­ре­тіп алдық. Сөз – қазақтың тоқтамы еді. Сөз – ұлттың ұятын, болмысын ұстап тұрған еді. Біз сол сөзге тоқтайтын рухани күйі­мізге оралмасақ, бүгінгі біздің қоғамның рухани аянышты күйі оңайшылықпен оңалмайды…

– Сіз туған ұлтыңыздың бойындағы қазіргі кездегі кейбір мінез-құлықтармен келіспейтін сияқтысыз.

– Келіспеймін! Менің жеке пікірімше, біз, қазақтар, өзіміздің ұлттық болмысымызды жоғалтып алғандаймыз. Жоғалтып алғанда, ол рухымызда бар. Ұлттық санамыз сол болмысты автоматты түрде іздеп жатыр деп ойлаймын. Мәселен, сен неге әлдебіреу қазақ намысына тиетін сөз айтса, әрекет жасаса, қызылкеңірдек болып, өліп қала жаздайсың?
Бұл – санаң сенің еркіңнен тыс әлгі кодты іздеп жатыр деген сөз. Ал көбіміз ұлттық болмысымызды іздемек түгілі, өзіміздің қайда кетіп бара жатқанымызға есеп бере алмайтын күйде жүрміз.Өткенде бір санаторийде ерлі-зайыпты, жасы ұлғайған қарт­тарды көрдім. Екеуара қазақша таза сөйлеп, әңгіменің майын тамызып отыр. Сырттарынан «қартайғанда біз де осындай болсақ» деп ойлап, сүйсініп отыр­ғанмын. Бір кезде ақсақал­дың телефоны шыр ете қалды. Телефонын көтерген ақсақал немересімен орысшалап шүлдір­лей жөнелді. Осы көріністі көр­генде бағанадан сүйсініп, қызы­ғып отырған сезімдерімнің тас-талқаны шықты. Немересіне жаным ашыды…Қоғамдағы осындай жаныңды ауыртатын жағдайларға қарамастан, ұлттық болмысты ұлттың рухынан іздеп жатқан сана қозғалысы тоқта­майды деп ойлаймын.

– Ұлттық болмыс дегенде, ұлттық тарихты білу, сезіну мәселесі шығады. Қазір тарихпен, әсіресе, түрлі тарихи тұлғалармен мақтанады.

– Бізде мақтану бар да, ұмы­тылыс жоқ. Ұмтылудың орнына біз кейін кетіп барамыз ғой. Қоғамның бойына жүре жабы­с­қан жаман әдеттер көбейді. Бір министр келеді де, білім саласына реформа жасайды. Оны екінші министр келіп, жоққа шығарып, жаңа реформа бастайды. Біз қай министр не десе, соның артынан үнсіз ере береміз. Қарсылық қайда? «Оу, оны қоя тұрып, мына оқулықты түзеп алайық» деп айтатын бір адам жоқ. Ал ата-бабаларымыз батыр, бай-бағлан, сұңғыла, білімдар, күрескер, жаужүрек болды дегенде алды­мызға жан салмаймыз. Сөйте тұра, шендіге жағынуға, байдың қолына су құюға, қарақан басы­мызға жақсылық жасай алмай жүріп, құр мақтанға лепіруге, қонағымызға төрімізді беріп, өз қадірлі-құрметтілерімізді босаға телміртіп, қудалаудан ары аса алмай келеміз…

– Әр адамның кез келген жү­йеге ішкі қарсылығы болады. Сіз­дің   жағдайыңызда сол қар­сылық­ты шкала­мен өлшесек, қандай дең­гейде деп ойлайсыз?

– Әр адамның өзінің қоғамға деген көзқарасы, қарсылығы, ризашылығы болады.Бүкіл болмысыңмен қоғамға, жүйеге қарсы болсаң, онда сен оппо­зи­цияға біржол кетіп, сол жақта жүруің керек. Соған қарағанда, менде үміт көп. Өйткені, біз үміт­пен өскен ұрпақпыз. «Үмітсіз – шайтан» принципін ұстанам. Яғни менің болашаққа сенімім мол. Мағжанның өзі түрмеде тепкінің астында жатып, «Мен жастарға сенемін!» деп кетті ғой. Үміт өлмейді. Өлмеуге тиіс!

– Үмітіміз өлмесін! Рахмет, әңгімеңізге!

Әңгімелескен
Өміржан ӘБДІХАЛЫҚ.

ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір