Шындығында, нақ жүз жыл бұрын ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫ деген болған. Ұлан-ғайыр қазақ даласын ерекше жер-су атауларымен атап, түгелдей иеленіп  жатқан ақшаңқан  киіз үйлі ауылдар ассоциациясы елдік құрған болатын. Бұл деген өз байлығымен, өз шеберлігімен, өз дүниетанымымен жасап алған ешкімге еліктемеген төл баспана еді.

Сахара табиғатына сәйкес­тіріл­ген әдемі киініс үлгісі.Төрт мез­­гілге сай үйлестірілген тұрмыс мәдениеті. Өмір сүру қажеттігіне сай келген байырғы шаруашылық. Осы шаруашылыққа тікелей байланысты қалыптасқан салт-дәстүр үрдісі мен кәсіби кемелділік. Шаруа­шылық пен тұрмысқа зәру қажеттілік тұрғысында атадан балаға жалғасып отырған жер мен көктің құпияларын игерген Ха­лық­тық білім жүйесі. (Ай, жұлдыз есебі, ауа райы болжамы, шөп су­дың қасиетін тану, мал хайуан­ның бағым қағымы…т.т.).

Жалғыз сенім, бір дін, өздері ға­на сөйлейтін бөтендер келіп үй­ре­нетін шешен тіл, шырқау шегіне дейін жетілген көркем өнер, ән күй, ат жалында ойнаған дәстүрлі спорт… Жат елден ештеңе алмайтын едік, сырттан келген саяхатшы кезбелер басқа әлемге келгендей таңданыста қалатын… Иә, байырғы Қазақ қоғамының ең қыс­қаша мазмұны міне, осындай еді.

Он алтыншы жылғы атақты Ұлт-азаттық көтерілісті сурет­тей­тін Асқар Сүлейменовтің әйгілі «Бесатар» тарихи хикаяты қазақ қоға­мының соңғы өмір сүруі екен. Со­­дан, қырық жыл жалғасқан қы­зыл қырғын қазақ қоғамын толы­ғы­­мен жойып тынғанын Қазақ Совет тарихында сексен жыл бойы жасырып келдік. Енді, тәуел­сіз ел болғалы соны жабыла жоқ­тау­дамыз, жоғалған қайта келе ме, өткен шақ орала ма!?

Жоғарыда айтылған аз әңгіме, осы сұрақтың жауабын іздеу­ші­лер­­дің бірі Болат Бопаймен болған өзара кеңестің түйіні. Яғни қазақ­тың белгілі этнограф ғалымы Бо­лат Бопай Жотағажы жоғары­да­ғы аталған әрбір сөйлемді бір-бір кі­тап­қа айналдырып өткен өмірді ру­хани тұрғыда қайта тірілткен аза­мат. Жиырма жылға жалғасқан осы жанкешті еңбекті қолдау­шы­лар аз болды. Ал бағалаушы біре­гей­­лер көп болды. Соның бірі, қа­­­зақ­­тың  әдебиет абызы Әуезов­тен кейінгі ақсақалы Зейнолла Қаб­­до­лов: «Болат, біз орташа жаз­ған­дар­ды қолпаштап мақтай­мыз. На­шар жазғандарды елемей­міз. Мық­ты жазғандар болса үнде­мей­міз» депті. Әдебиет ақса­қалы­ның өр­нек ойынан-ақ Болаттың баға­сы көрініп тұр.

Ал біз журналист ретінде, эт­ног­­раф замандасымыздың бүкіл ру­хани болмысын бір сөйлемге сый­ғызып «Басы толған қазақы дү­ние» дедік те, соны дәлелдеу тұр­­ғы­сында осы жазбаны қолға ал­­дық. Және сәл әзіл араластырып «Басының іші толған қазақы дү­ние, ал сырты ше?» деп, әңгіме­мізді бастайық.

Иә, сыртқы келбет тұрқын кө­ріп қалған адам бұл этнограф әріп­­тесімізді Корейдің яки Жа­пон­­ның бір дөкей министрі деп қалуы әбден мүмкін. Қайқайта та­ра­ған қалың қара шаш, көсіліп жатқан кең маңдай, жылыұшырай әрі зерделей қараған көзі – кәнігі шенеуніктердің образына келеді. Ал енді бетпе-бет келіп, сөйлеп кеп кетсе, әлгі еуропалық қара кос­­­тюм киіп тұрған адам табан ас­­тында, көз алдыңызда Жиренше шешен заманынан келіп тұрған айыр қалпақ киген, қаптал шапанды, саума сақалды қазақтың хас абыздарының бейнесін көз алдыңызға елестері күмәнсіз.

Мәселен: «Бүгінгі күні естен кет­­пейтін есті сөз азайды. Тоқтау су­дай жаттанды сөз молайды. Бас­тау көзі жоқ тоқтау су қаншаға барады!?

Алыстағы жаудың дүбірінен қорықпа, жаныңдағы жақынның күбірінен қорық. Көкіректегі иман көзі бітелген соң, маңдайдағы су­маң көздің көргеніне сенетін бол­дық.

Ері тұлпардың үстінде аруақ­тан­ған, аруы аруананың қомында салтанат құрып сайын даланы дү­бір­леткен халық едік. Бүгін, жігіті джиптің ішінде, келіншегі хамердің ішінде көшеде қамалған халге түстік. Баяғыда абыз жырауларды тыңдайтын ел едік, енді жасанды «жұлдыздарды» бұлдайтын болып кеттік…». Аузынан шыққан әр сөзі осылай төгіліп, егіліп кете бе­реді.

Болат Бопай осындай қазақы да шешен төгілме сөйлеу мәнерін қайдан үйренді? Өскен ортасы шешендер мен көсемдердің даласы еді. Қазақы қоғам қазақ дала­сы­нан қанша қудаланса да шығыс­қа қарай жылжи көшкен Абақ Ке­рейлердің көшімен Алтай, Тар­ба­ғатай тауларын екі ғасырдан астам дербес мекен еткен қазақтар ортасында қаймағы бұзылмай сақ­тал­ды. Абақ Керейдің атақты төрт биі, қазақтың ұлы Үш биінің үр­ді­сін жалғастырды. Отар­шы­лар­дың басқыншылығына намысын тап­тат­паған Бөке батыр, Зуқа батыр, Елісхан батыр, Қасым батыр, Ақ­теке батыр… байырғы батыр қа­зақ­­тың соңғы асыл тұяқтары еді.

Ол өлкеде Көгедай хан бастаған хан билігі әйгілі Оспан батырдың ұлт-азаттық көтерілісіне дейін өз негізін сақтады. Ислам ғұламасы Ақыт қажы бүкіл шығыс қаза­ғы­ның рухани ұстазы болып дүйім елді Хақ діннің жолында бастай білді.

Міне, осы тарихи өлкенің киелі бесігі саналатын Қу Ертіс өзе­ні­нің сағасындағы Көктоғайда Болат Бопай туып-өсті. Бүкіл ел-жұрты осындай асылдардың көзін көрген шетінен іске көсем, сөзге шешен болса, өз отбасында әкесі ақылдың кеніші, шешесі мінездің серісі болғаны Бокеңнің ата-ана­сын еске алған естелік әңгімелері­нен бай­қалып тұрады. Туған ауы­лы­ның өзінде ауыздыға сөз бер­­­­­мейтін сөз сәйгүліктері Има­м­а­ғ­зам, Нұрғали, Тұрахандар болса, әйелдерден Қамария, Алшын, Алтын апалар ел есінде қал­ған асыл адамдар. Бо­латтың өз әкесі Бопай да бір сөздің тоқсан тоғыз түрін теріп айтатын туабітті эти­мо­лог, шешесі Нұрбәтіш те әр сө­­зін мақалдап, мақаммен сөйлей­тін мерген тілді ана екен.

Сөйтіп, болашақ этнограф ғалым Болат Бопай қарашадайы­нан қалыптасқан хас қабілетімен, көзін ашса көретін, құлағын салса еститін, қолын созса ұстайтын… дайын этнографиялық ауылдың отбасынан басталған дала академиясын бітіргенін өзі де білмей қалған, басына бір институттың білімін жинағанын, кітаптарды шұбыртып жаза бастағанда ғана біз байқап отырмыз.

Атап айтсақ: «Қазақ кәдесі», «Қазақы түс жору», «Бастаудан бақиға дейін», «Қазақ ырымдары», «Қазақы жұлдыз жорамал», «Салт дәстүр сөйлейді» (Отбасы оқу­лы­ғы), «Қа­зақ­тың  алғыстары мен қар­ғыс­тары», «Қазақ мінезі», «Қа­зақ кәдесі», «Қазақ наурызнамасы және Шығыс Түр­кіс­танда» төте әріп­термен басыл­­ған ондаған кітап­тарының әрбірі қазақ дүние­танымынан сыр шер­теді. Мысалы, «Қазақ кәдесі» атты кітапта, тек дастархан мәзірі­нің өзі қайталанбас мәдениет қа­лып­­тастырған. Арнайы қонаққа табақ тартудың өзі Бас табақ, Сый табақ, Құда табақ, Құдағи табақ, Күйеу табақ… деп он сегіз түрлі та­бақ­тың атын атап, әр табақта қан­дай мәзір, арнайы ас салынатынын селкеусіз суреттеп шығады.

Сонымен, салқар қазақ сахарасында салтанат құрған ДАЛА ӨРКЕНИЕТІ өткен ғасыр еншісін­де қалды десек те, алып теңіздің өзі кетсе де көлшік-көлшік көздері шетте әлі де сақталып қалғанын, Болат Бопай бауырымыз өз кітап­тары арқылы дәлелдеп, ғылыми айналысқа да енгізіп үлгерді.

Ал расында ғасырдан қалмай жасаған дала өркениеті әлі де өмір­де бар екенін, қытайлық әуес­қой режиссер екі мыңыншы жыл­дардың басында  Алтай өлкесіндегі малшы қазақтың өмірін жазғытұр­ғы мал төлдеуден бастап түсіріп, күзеуге қайтқанға дейінгі тіршілік тынысынан деректі фильм дайындап, бүкіл Қытай еліне танымал болған еді.

Тағы да, тоқсаныншы жылдар­дың аяғына таман Қазақстан Мә­дениет институтынан жасақ­тал­ған экспедиция алты ай бойы Моң­ғолиядағы Баян Өлке қазақ­тары­ның қыр өмірінен аса қызық­ты мағлұматтар жинап, ғылыми ортаға ұсынған болатын.

Алайда, мұның бәрі қағаз бе­тінде қала бергенше Қазақ Елінде нақты іске асатын кез келген се­кіл­ді…

«Қазақстанда қазақтың этног­рафия­лық ауылдарын жасақтай­тын бүкіл мүмкіндік туды» дейді, Болат Бопай.

Біз де бұл пікірді қолпаштап кеттік: Иә, дәл байырғы ауылдың тіршілігін қаз-қалпында жасай алатын қыр қазақтарынан ауқым­ды бір аймақ жасайтын болсақ, бұл деген Қазақстан үшін, ең бер­гісі таптырмайтын туризмнің ерекше бір көзі болатыны анық. Және анау жазылған кітаптардағы қыруар  білімді  дәл сол ауыл­дар­дың өзінде қайта жандандырып өмірге әкелсе, қазақтың мың жыл­ғы дү­ниетанымы қайта қал­пына келіп, қазіргі жоқтап жатқан тіл де, діл де, шетел­діктер­дің бренд тауар деп қабылдайтын қазақтың ұлттық өнімдері де өз-өзінен жолға қойылатын болады.

Міне, мұны рухани тұрғыда қолдайтын Қазақтың Ұлттық әдет-ғұрып академиясы да бар және осы салада аса білгір саналатын жеке тұл­ғалар да жеткілікті. Марат То­қаш­бай ағамыз, Советхан Ғаббасов аға­мыз және Бекболат Тілеухан бауырымыз, Бекен Қайрат пен Досымбек Қатыран інілеріміз, тағы қаншама қазақ­тың танымал қо­лөнер шеберлері мен нағыз қазақы ор­тадан келген қазақи төл тірші­ліктің майталмандары мыңдаған оралман жер­лес­терімізді атай берсек, бұл толға­ғы жетіп, кезегін кү­тіп тұр­ған игілікті іс екені кү­мән­сіз, иншаллаһ.

АБАЙ ХАМЗА,
жазушы-журналист.