Макроэкономика саласы, атап айтқанда, «Еліміздің бәсекеге қабілеттілігі және ұлт саулығы», «Денсаулық экономикасы: ғаламдық тұжырым» тақырыптарын зерттеумен шұғылданып жүрген экономист-ғалым Ләззат Спанқұлова «адам интеллектуалды қызметпен айналысқан сайын, өмір жасы да ұзағырақ болатынын» айтады. Ұзақ өмір сүрудің тағы бір құпиясы – ананың сәбиді өмірге әкелу жасы мен білімділігіне де байланысты екен. «Ұзақ өмір сүру құпиясының 30%-ы ғана медицина саласына тиесілі, ал қалған 70 пайызы таза экономикаға тәуелді» екенін  америка экономисі, ұлт денсаулығы мен орташа өмір сүру ұзақтығын зерттеген еңбегі бойынша 1993 жылы Нобель сыйлығын алған Роберт Фогельдің тұжырымдарын мысалға ала отырып, әңгімелеп берді…

---

Ләззат СПАНҚҰЛОВА,
экономика ғылымының докторы, профессор,
Нархоз университеті Финанс және технология факультетінің ұстазы

 

– Халықтың орташа өмір сүру жасын экономикаға тәуелді ету мә­селесі қай уақыттан көтеріліп ке­ле­ді? Бұл сала бойынша жасалған зерт­теулер нендей нәтиже көрсет­ті?

– Роберт  Фогель  эконо­мика­лық де­мография мәселелерін, атап айт­қанда, өлім-жітім себептерін жә­не оның өмір сүру деңгейінің өз­геруіне қатынасын зерттеп, осы зерт­теулері үшін Нобель сый­лы­ғын алған ғалым. Ол өз еңбек­те­рін­де ұзақ өмір сүру құпиясының 30%-ы ғана медицина саласына тиесілі екенін нақты дәлелдеп бер­ген еді.

Жер жүзінің бүгінгі таңдағы жағ­дайы осыдан үш ғасыр бұрынғы уақытпен салыстырғанда жақсы еке­ні және бүгінгі адамдардың үш ға­сыр бұрынғы бабаларынан ұза­ғырақ өмір сүретіні баршамызға бел­гілі. Бүгінгі адамдардың өмір жа­сы неліктен ұзарды? Бұл фактіні Роберт  Фогель қазіргі адамдардың ауа-райының тауқыметінен қор­ғануды үйренуімен, тазартылған суды ішуімен және ең бастысы, құ­нар­лы, жеңіл қорытылатын, дәмді та­ғамды оңай таба алумен байланыстырады.

Ағылшындар 1871 жылдан 1901 жылға дейін, яғни бір жарым ға­сыр аралығында орташа өмір жа­сын бар-жоғы төрт-ақ жылға ұзар­та алған екен. Ал ХХ ғасырда, арада небары 30 жыл өткен уақыт­та, яғни 1930 жылдарғы ағылшын буы­ны бұрынғы бабаларынан 16 жыл ұзағырақ өмір сүре бастады. «Мұның бар құпиясы адамның құ­нарлы тамақтануында», – деп тү­сіндіреді Фогель. 1790 жылы ор­таша ағылшындықтың бойы 168 см-ге өсіп, салмағы шамамен 61 кг тар­тыпты. Бұл бүгінгі күнмен са­лыс­тырғанда, 20%-ға аз. Өмір сүру­ деңгейін ұстап тұру үшін ор­таша ағылшынға күніне 2060 ккал қа­жет болған екен. Ал ол кез­дегі ха­­лықтың бестен бір бөлігі тек 1300-1500 ккал ғана тұтынуға ша­ма­­сы келіпті. Ұлыбританияда XVIII ғасырдың аяғы XIX ға­сыр­дың басында адамдардың орташа өмір сүру ұзақтығы 50 жас еді. Бұл бү­гінгі таңда дамушы елдердің көр­­­сеткіші ғана. Ал қазіргі уақытта да­мыған мемлекеттер азам­ат­та­рының орташа өмір сүру ұзақ­ты­ғы 72-82 жас.

– 70-80 жас та ұзақ өмір сүрудің көр­­сеткіші емес қой. Мәселен, біз 100 жасағандардың мысалын біле­міз. Адамдардың өмір жасы бұдан да ұзағырақ болуы үшін дұрыс та­мақ­тану мен таза ауыз суын тұты­нудан өзге не керек?

– «Өмір сүру – жақсы, жақсы өмір сүру – одан да жақсы» деген сөз­де шындық бар. Адамдар ұзақ өмір сүруге ғана емес, жақсы өмір сү­рудің құпиясын білуге сауаты жет­кен кезде өмір жасы да ұзара түс­пек.

Сіз айтып отырған 100 жасқа екі­нің бірі жете бермейді. Орташа өмір сүру жасы – 100-ге жетуі үшін бізге әлі көп уақыт керек. Себебі, өкі­нішке қарай, біздің елдің аза­маттарының көбі денсаулық құн­дылығын алдыңғы қатарға шы­ғар­майды. Экономикалық социо­­логияда «өзін-өзі сақтау» де­ген термин бар. Адам күндердің бір күнінде денсаулықтың құнды екенін  әйтеуір түсінеді. Өкініш­тісі, тек елуден асқан соң ғана ден­сау­лық­тың қадірін ұғатындар көбі­рек.

Енді келесі сұрақ: «Барлық адам бірдей 100 жасқа дейін өмір сүре ала ма?». Әрине. «Өмір  сүру­дің ор­­таша ұзақтығы 2050 жылға дейін дамыған елдерде әр­бір он жыл сайын 2,5 жылға ұлға­йып оты­ратын болады. Яғни дамыған ел­дерде орташа  өмір сүру  ұзақ­тығы қа­зір 82 жас болса, жақын бола­шақ­та  ол  елдердегі   халықтың көп бө­лігі – 100 жаса­мақ», – дейді Ро­берт Фо­гель өз зерттеулерінде.

Тек бір нәрсені қаперге алуымыз керек. Қазір жастардың дені ғы­лыми-техникалық прогресс же­­тістіктері нәтижесінде аз қи­мыл­­дады. Адам жүз жасағысы кел­се, бұл әдеттен бас тартқаны жөн екенін Роберт  Фогель де айта­ды, ол баршамызға айтпаса да тү­сі­нік­ті болар деп ойлаймын.

Адамның 100 жасауын біреулер тұқым қуалаушылықпен байланыстырады. Ғы­лы­мда терең зерттелмеген мәселе болғандықтан ол жайлы бірдеме айту қиын. Алайда, адамның ұзақ өмір сүруі оны тапқан ананың жасына байла­нысты екені дәлелденген. Яғни ана­сы сәбиін мейлінше жас кезін­де дүниеге әкелсе, ол баланың ұзақ өмір сүру мүмкіндігі сонша­лық­ты жоғары болады екен. Ал бала дүниеге келгенде әкесінің жасы нешеде болды – оның еш маңызы жоқ.

Әлемдік банк зерттеулеріне сәй­кес, бала денсаулығының жақ­сы болуына әйелдердің әлеу­мет­тік мәртебесі маңызды роль ат­қара­ды. Сондықтан сауатты әйел – ұлт денсаулығының басты кепілі деуге болады.

Жалпы, адам денсаулығына көп­­теген факторлар әсер етеді. Өмір сүру  дағдысы, қоршаған ор­та, өн­діріс жағдайы, дәрігерлік қыз­меттің деңгейі, салауатты өмір сал­­тын ұстанудың маңызы ерекше.

– Әйел сауаттылығы демекші, ор­та ғасырларда «басының са­қи­на­сы ұстап қалатын», сәл нәрсеге селт ете қалып, сылқ етіп, құлап тү­се­тін, өңі бозарыңқы әйелдер – нәзік­тіктің, сұлулықтың бір си­мволы болған деседі. Білімді, ден­саулығы мықты болғаннан өзге, бү­гінгі әйел нені білуі тиіс?

– Білімді, мейірімді болу. Адам­ның жүріс-тұрысы, тіпті, ки­ген киімі де өз ортасына сай болуы керегін бүгінгі күнгі қыз­мет­кер әйел білуі тиіс. Мәселен, уни­верситет оқытушысының, өз айлығыма алдым ғой, маған болады деп, қолына алтыннан сағат, не алқа тағып, жалт-жұлт етіп ауди­торияға кіруі – жеке шаруасы болып саналуы мүмкін. Алайда, сенің алдыңда отырған студенттің сол күні түскі ас ішуге ақшасы бол­май қалуы, сондықтан сенің дә­рі­сіңді ашқұрсақ отырып тың­дауы мүмкін ғой дегенді ойласаң, лектордың киім кию әдебіне ба­ғынуың керегі еске түседі. Бұл қа­рапайым бір ғана мысал.

– Өмір ұзақтығының сіз айтқан құпия­сын бізге медик ғалымдар да айтып береді ғой. Оған неліктен экономис­тер алаңдауы тиіс?

– Ұлт саулығы тұрғын ха­лық­тың физикалық, психологиялық және әлеуметтік-экономикалық әл-ауқаттылығымен анықталады. Табыс өз-өзінен адам денсаулығын жақсартпайды, яғни экономика денсаулыққа тікелей әсер етпейді. Алайда, табысты болуға жетелей­тін: үздік білім, сапалы тамақтану, қоғамдық және әлеуметтік байланыс, отбасы тұрақтылығы, тағы басқа факторлар ұлт саулығында маңызды роль атқарады.

Қазір денсаулық мәселесімен тек қана дәрігерлер, әлеумет­тану­шылар ғана емес, экономист-ға­лымдар да айналысады. Соған сай ғылымдағы жаңа бағыт – денсау­лық экономикасы пайда болды. Жал­пы, ұлттың саулығына ғалым­дар бұрын да алаңдаған, қазір де мемлекеттің басты құндылығы адам және оның денсаулығы. Сізге бір ғана мысал айтайын, орыстың атақты ғалымы М.Ломоносов Мәскеу Мемлекеттік университе­тінде орыс ұлтының денсаулығы және мемлекеттегі экономикалық саясаттың ұлт денсаулығын жақ­сартуға қатысын зерттейтін кафедра ашқызған екен…

– Ұлттың орташа өмір жасының ұзаруына сауаттылықтың, білімнің, интеллектінің әсері бар ма?

– Әрине, бар. Осыдан бірнеше жыл бұрын Британ ғалымдары әлеуметтік жағдайы мен маман­ды­ғы әр түрлі, бірақ түйдей құрдас мың адамға арнайы зерттеу жасады. Сонда өмір бойы интеллектуалды жұмыс істеген адамдарға қарағанда, миына салмақ салмай-ақ, қара жұмыс істегендердің арасында өлім көрсеткіші төрт есе жоғары болып шыққан. Осы зерттеуден соң, мамандар ақыл мен денсаулықтың өзара тығыз байланысты екенін мойындаған.

Әлемдегі Нобель сыйлығының лауреаттарын тексеріп көрсеңіз, олардың көпшілігі ұзақ өмір сүр­ге­нін байқайсыз. Біздің елде де ака­демиктердің, ғалым адамдар­дың өмір жасы ұзақ болып келе­ді.

– Алайда, атақты Шоқанымыз бен Абайдың ұлы Әбіш, тағы сол сияқты жастайынан қыршын кеткен ғылыми элита өкілдері барын да ұмытпауымыз керек қой…

– Ол жекелеген адамдардың мы­салы. Ғылыми  тұжырымдарда негізінен  жеке  адамдардың мысалынан бұрын, орташа ста­тис­тикаға сүйенеді.

– Әңгімеңізге рахмет!

Әңгімелескен
Қарагөз СІМӘДІЛ.