СӨЙЛЕСЕ – ҚАЗАҚТЫҢ ӨЗІ
Грамматика теориясы мен қазақ тіл білімінің көрнекті маманы, Қытайдағы Түркітану ғылымының тұңғыш докторы Жаң Діңжің (张定京) профессормен 1978-1993 жылдары Шыңжаң университеті Қытай тілдері факультеті қазақ тілі кафедрасында әуелде ұстаз-шәкірт, кейіннен әріптес болдым. Қазірде екеуміз екі университетте қызмет еткенімізбен қарым-қатынасымыз үзілмей, қазақ тілі және қазақ тіл білімі өңірінде пікірлесіп, ой бөлісіп, қазақ тілін оқыту мәселелері бойынша селбесіп жұмыс істеп те келеміз.
Бұл күндері Бейжіңдегі Орталық ұлттар университеті Қытай аз ұлттар тіл-әдебиеті институты директорының орынбасары, қазақ тіл-әдебиет факультетінің деканы, аспирант жетекшісі Жаң Діңжің мырза 1956 жылғы тамызда Бейжіңде дүниеге келіп, 1961 жылдары әке-шешесінің қызмет бабымен әуелі ШҰАР Іле Қазақ Автономиялы облысына қарасты Қорғас, соңынан Шапшал ауданына қоныстанып, бастауыш-орта мектепті тауысқан соң, 1976 жылы Шыңжаң университеті Қытай тілдері факультеті қазақ тілі мамандығына оқуға түседі. Қазақ тілі мен қазақ тіл білімі және грамматика өңірінде бүгінгі шыққан биігі сол күндерден бастау алады. 1979 жылы шілдеде оқуын тауысып, Шыңжаң университеті Қытай тілдері факультеті қазақ тілі кафедрасына оқытушы болып қабылданып, ұстаздық қызметін бастайды. 1985-1988 жылдары Шыңжаң университеті түркі тіл-әдебиет мамандығы бойынша аспирантураға түсіп, белгілі түркітанушы ғалым, профессор Шың Шыляң мен ұйғыр тілі білімінің көрнекті маманы, профессор Тұрды Ахметтің жетекшілігімен «Түркі тілдеріндегі сабақтас-құрмалас сөйлемдердің моделдерін салыстыра зерттеу» тақырыбында магистрлік диссертациясын қорғап, Орталық ұлттар университеті түркі тіл-әдебиеті мамандығы бойынша докторантураға қабылданады. Ежелгі түркі филологиясы мен Қытай қазақ филологиясының белгілі маманы, «Қытайдағы бір ұрпақ түркітанушылардың пірі» атанған, Германия Хумболдт қорының «Халықаралық танымал оқымысты сыйлығының», «Халықаралық Алтайтану ілімі алтын төсбелгісінің (PIAC)» иегері профессор Гың Шыминнің жетекшілігімен «Қазіргі қазақ тіліндегі көмекші сөздерді синхрониялық сипаттау тұрғысынан зерттеу» тақырыбында докторлық диссертациясын қорғайды. Сол жылы Орталық ұлттар университеті ұйғұр-қазақ-қырғыз тіл-әдебиеті факультетіне ауысып дәріс берумен қатар, ғылымға тыңғылықты ден қояды. 2004 жылы Қытай аз ұлттар тіл-әдебиеті институты қазақ тіл-әдебиеті факультеті құрылуына негіз салады.
Жаң Діңжіңнің «Оқытушы» деген даңқынан машақаты асып түсетін 40 жылға жуық уақытында қазақ тілінің болашақ мамандарын дайындауға зейін-зердесін сарқа жұмсап келеді. Жоғары оқу орындарындағы әрбір студенттер білім беру, оны кісілікке баулу әрбір оқытушының міндеті әрі борышы, әрине. Ал Жаң Діңжің түркітану және қазақ тіл білімі бойынша еліміздің іші-сыртындағы қытай, қазақ, ұйғыр, түрік азаматтарынан 19 магистр, 12 доктор (алтауы қазақстандық азамат) дайындады. Сондықтан да ол «Ер еңбегімен еліне қадірлі». 1992 жылы Орталық зерттеу академиясы тарих-тіл институтының «Ли Фаңкұй-Шүийің стипендиясының 3 дәрежелі сыйлығымен», 2004 жылы Бейжің қалалық үздік оқыту нәтижесінің 2 дәрежелі сыйлығымен, 2008 жылы Баушан болат серіктестігінің мемлекет дәрежелі үздік оқытушы сыйлығымен марапатталса, 2009 жылы Орталық ұлттар университетінің «Он үздік» оқытушысының құрметіне ие болды. Жаң Діңжің күні бүгінге дейін грамматика теориясы мен қазақ тіл біліміне қатысты «Қазіргі ұйғыр тілінің грамматикасы» (Шынжаң халық баспасы), «Түркі тілдерінің салыстырмалы лингвистикасы», (Шынжаң халық баспасы), «Қазіргі қазақ тілінің көмекші сөздері» (Бейжің: Ұлттар баспасы), «Қазіргі қазақ тілінің қолданылмалы грамматикасы» (Бейжің: Орталық ұлттар университеті баспасы), «Қазақ тілі сөйлесімі – 366 сөйлем үлгісі бойынша» (Бейжің: Қоғамдық ғылымдар деректері баспасы), «Субстанциялық грамматика теориясы немесе қазақ тілі сипаттамалы грамматикасының методикасы» (Бейжің: Орталық ұлттар университеті баспасы) атты монографиялары мен әріптестерімен бірлесе жазған қазақ тілінің әралуан проблемалары қақындағы кітаптары зиялы жұрт көкейінен орын тауып, Орталық ұлттар университеті тарапынан таңдаулы мақала сыйлығын еншіледі. «Қазақ тілі сипаттамалы грамматикасының методикасы» атты мақаласы «Тіл және жаһандау: Қазір және болашақ атты халықаралық конференциясының ғылымы мақалалар жинағына» (Алматы), «Субстанциялық грамматика және қазақ тілінің сипаттамалы грамматикасы» атты мақаласы Қазақстан Республикасы әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті «Қазақ тілін коммуникативтік, функциялық бағытта зерттеу және оқытудың Инновациялық технологиялары атты конференция материалдарына» (Алматы), «Қазақ тіліндегі зат есімдерді танытатын қос көрсеткіш» атты мақаласы «Адам, тіл, мәдениет атты халықаралық ғылыми теориялық конференция мақалалар жинағына» (Алматы), «Қазақ тілінің ақпарат көзі категориясы» атты мақаласы «Қазақ тіл білімі: жаңа ғылыми парадигмалар мен оқытудың Инновациялық технологиялары атты ғылыми-теориялық конференция мақалалар жинағына» еніп, шетел мамандарының назарын аударды.
Жаң Діңжің қазіргі кезде Орталық ұлттар университеті, Шыңжаң университеті, Іле педагогикалық институты секілді жоғары оқу орындарындағы мамандарды ұйымдастырып, жоғары оқу орындарына арналған «Қазақ тілінің желілес оқулығы» (21 кітаптан тұрады) баспаға дайындау үстінде. Алғашқылары жарық көріп, қазақ тілін екінші тіл ретінде оқыту жайы қолға алынды.
Осы тұрғыда қарастырғанда ғалымның аталған еңбектері арасынан «Қазіргі қазақ тілінің көмекші сөздері», «Қазіргі қазақ тілінің қолданылмалы грамматикасы», «Субстанциялық грамматика теориясы немесе қазақ тілі сипаттамалы грамматикасының методикасы» атты монографияларын ерекше атауға болады.
Автордың «Қазіргі қазақ тілінің көмекші сөздері» атты монографиясы маңызы жағынан қазақ тіл білімі өңіріндегі тұңғыш еңбек. Автор бұл монографиясында 56 септеулік шылау, 78 жалғаулық шылау, 59 демеулік шылау, 24 көмекші етістік, бір мезгілдік шылау мен бір құрылымдық шылау, жиыны 229 көмекші сөздің басын бір жерге қосып, түрлі категорияларға жіктеп, әрбір шылаудың этимологиясын, грамматикалық мағынасын мысалдармен жан-жақты ашып береді. Біз бұл еңбекті өзге ұлт мемлекеті өкілдеріне қазақ тілін екінші тіл ретінде оқытудың тамаша оқулығы әрі аударма мәселесіндегі қолданбалы ретінде қабылдауға болатынын мойындаймыз.
Автордың «Қазіргі қазақ тілінің қолданылмалы грамматикасы» атты монографиясы дәстүрлі грамматика мен құрылымдық грамматикаға үйлестірілім ретінде мектеп грамматикасы негізін құрайды, әрі қытай студенттерінің қазақ тілін үйрену барысында кездесетін қиындықтарды жеңілдетуді меңзейді. Автор осы негізде қазақ тілінде кездесетін грамматикалық барлық құбылыстарды жан-жақты сипаттауды мақсат етеді. Бұл еңбектің тосын әрі тың сезілетіні сондықтан. Мысалы, негізгі сөздерді тоғыз тапқа: зат есім, етістік, сын есім, сан есім, мөлшерлік, үстеу, есімдік, еліктеуіш, одағай; көмекші сөздерді алтыға: септеулік шылау, жалғаулық шылау, демеулік шылау, көмекші етістік, мезгілдік шылау және құрылымдық шылау деп жіктейді. Етістіктің шақтарын өз қабылдауынша саралайды. Осы шақтың төрт түрін, өткен шақтың он жеті түрін, келер шақтың тоғыз түрін атап көрсетеді. Қазақ тілінде тұрпат категориясы бар дейді де, жетекші етістік пен көмекші етістік тіркестерінен туындаған түрлі грамматикалық мағыналарды бес жікке бөліп, оның 72 үлгісін көрсетеді. Мұндай көзқарастар сөз таптары төңірегінде көптен кездеседі. Автордың грамматикалық бірліктер туралы жаңаша байламы грамматика теориясы өңіріндегі тың бұрылыс деп санаймыз. Аталған Еңбек 2005 жылы «Бейжің қаласы сара оқулықтар» сараптамасында «Сара оқулық» сыйлығын алды. Автордың «Субстанциялық грамматика теориясы немесе қазақ тілі сипаттамалы грамматикасының методикасы» атты монографиясы қазақ тілінің табиғи материалдарын пайдаланып, қазақ тілі сипаттамалы грамматикасын арқау етіп, грамматикалық зерттеудің методикасын негіздеуге түрткі болады. Монография – грамматика саласындағы «Нені зерттеу», «Қалай зерттеу» сынды екі түрлі көкейкесті мәселеге жауап беруді мақсат тұтқан. Автор қазақ тіл білімі мен түркітану ғылымына ғана емес, жалпы тіл біліміне соны ой, тың тұжырымдар қосты. Осы орайда Қытайдың әйгілі тіл маманы Дәй Чыңша «Өз топырағымызда дүниеге келген, Жоңгоша ерекшелікке ие, грамматика теориясы саласындағы бұл тың туынды Алтай тілдерін тану үшін ғана емес, тіпті, Хан-Заң сынды аналитикалық тілдердің грамматикасын тануға да методикалық бағдар болады, оның үстіне, аталған туынды бұдан былайғы грамматика теориясының дамуына орасан зор ықпал ететіне сенемін» дегенін еске сала кеткен артықтық болмас. Ал біз «Субстанциялық грамматика теориясы немесе қазақ тілі сипаттамалы грамматикасының методикасы» теориялық ұстанымы, ішкі логикалық жүйесі, қалыптасқан терминологиясы бар ғылыми еңбекті қазақ тіл білімінің жаңа бір мектебіне негіз салды деп айта аламыз.
Профессор Жаң Діңжің Қытайдың іші-сыртындағы әйгілі университеттеріне шақырыспен жасаған шығармашылық іссапарлары қаншама. Оның елімізден тыс Қазақстан, Түркия, Швеция, Германия елдеріндегі белгілі университеттерге жасаған 62 шығармашылық сапары осының дәлелі. Ол қайда, қандай конференцияларда да қазақ тілі, қазақ тіл білімі, қазақ тілін оқыту мәселелерін тереңінен толғайды.
Жаң Діңжің 2016 жылғы 8-9 сәуір күндері Орталық ұлттар университетінде «2016 <Жібек жолы өркениеті: қазақ филологиясы>» атты халықаралық конференция ұйымдастырып, конференцияны қытай, қазақ тілдерінде жүргізіп, шақыртумен келіп қатысқан академик Сейіт Қасқабасов бастаған қазақстандық мамандарды еліміздің ыстық ықыласына бөледі. Жаң Діңжің 2005 жылғы сәуірдің 28-30 күндері «тұңғыш рет өткізілген кезекті қазақ тіл мәдениеті» атты конференциядан қазірге дейін мемлекеттік және халықаралық деңгейдегі шаралардың сегізін ұйымдастырды.
Ол мемлекеттік, қоғамдық ғылымдар қоры нысанның тіректі маманы, Қытай түркі тілдерін зерттеу қоғамы төрағасының орынбасары, Қазақстан Республикасы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті секілді 4 оқу ордасының шетелден ұсыныспен шақырылған докторантурасы бойынша жетекші ұстазы әрі құрметті профессоры.
Ол кісінің кісілігі, кішілігі, ұлтаралық қатынастардағы өзіндік ұстанымы шәкірттеріне үлгі-өнеге.
Әлімсейіт ӘБІЛҒАЗЫҰЛЫ,
Шыңжаң университеті
Қазақ тіл-әдебиеті кафедрасының профессоры.