ҰЛТТЫҚ РУХ ЭНЦИКЛОПЕДИЯСЫ
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен жүзеге асырылған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында мәдени, тарихи және әдеби тұрғыдан көптеген маңызды жаңалықтар ашылып, ұлтымыздың рухани қорына ондаған бағалы еңбектер мен құнды жәдігерлер қосылды. Бұл тарихи жетістіктерімізді халықаралық деңгейдегі (ЮНЕСКО) мәдени орталықтар мен ғылыми мекемелер және жоғары оқу орындарының мамандары мойындап, бір ауыздан теңдессіз құбылыс ретінде бағалады.
Аталған бағдарламаның басты бағыттарының бірінен саналатын «Бабалар сөзі» – қазақ фольклорының 100 томдық топтамасының жарық көруі осының бір дәлелі. Ерекше назар аударатын жайт, аталған серияға енген фольклорлық шығармалардың басым көпшілігі бұрын-соңды жарық көрмеген. Мысал үшін, діни дастандар бұған дейін тыйым салынған тақырып ретінде мүлде жарияланбаса, кеңестік заманда хикаялық дастандар мен батырлық жырлардың санаулы нұсқалары бар-жоғы сегіз томға жинақталып жарияланғанын білеміз. Ал жарияланған айтыстардың авторы нақты ақындар болғандықтан бүгінгі ғылым тұрғысынан алып қарағанда, фольклорға жатпасы айдан анық. Халық ауыз әдебиеті бойынша қаһармандық эпостар, мақал-мәтелдер, тарихи жырлар, аңыздар, мифтік әңгімелер, тұрмыс-салт өлеңдері, ән-өлең, қара өлең, көне эпос, ататек шежірелері, қиссалар, ғашықтық жырлар, т.б. фольклор жанрларының бай мұрасы түгелденбей, жинақталып, жарық көрместен еліміз бен шетелдік мұрағат, кітапхана қорларында шашыраңқы күйде шаң басып жатқан болатын. Міне, «Бабалар сөзі» 100 томдық топтамасының толықтай жарық көруі осы олқылықтың орнын толтырып қана қоймай, ойлы оқырмандарды түрлі жанрдағы туындылардың ондаған халықтық нұсқаларымен таныстырды.
Алаш қаламгері Жүсіпбек Аймауытов «Еңбекші қазақ» газетінде 1927 жылғы маусым айында жарияланған «Әдебиет мұралары» атты мақаласында халық ауыз әдебиетін жинап, бастыру мәселесін көтерген болатын. «Төңкерістен кейін баспа жүзіне шыққан азды-көпті әдебиеттеріміз бар болса да, бірақ ауыз әдебиетінің жүзден бірі баспаға түсірілген жоқ. Ауыз әдебиетіміз қаймағы туырылған күйінде ел аузында жүр. Бірақ бұл күйінде ел аузында ұзақ сақталып, көп жасай алмайды. Жүнін жұлдырады, қанатын алдырады, мертігеді. Мұның түбі бара-бара жоғалу болады.
Олай болса, тозып бара жатқан мәдениет мұраларымен қатар, тозып бара жатқан әдебиет мұраларымызды да ауызға алатын, ауызға емес-ау, қолға алынатын уақыт жетті. Мәдениет мұрасы тарихымызға бір олжа салса, әдебиет мұрасы он олжа салады», – дейтін қаламгер сөзі қандай көрегендікпен айтылған десеңізші! Сондай-ақ, оның «Бізге қазір «Қаракөз», «Арқалық батыр», «Еңлік-Кебек», «Батыр Баяндарды» беріп отырған – ел аузындағы ескі әдеби материалдар. Білім ордасы ескі әдебиетті жиғызып ап, қорытып, мәдениет дүниесіне жайса, аты бәйгеден келеді деп сенеміз», – деген ой-пікірлері де бүгінгі күнге арнап айтылғандай. Шынын айтқанда, Кеңес үкіметінің кезіндегі Қазақстан бұдан кейінгі жылдары да халық ауыз әдебиетінің таңдаулы үлгілерін сахнаға шығарып, жаңадан туа бастаған қазақ мәдениетіне ескі заман мұраларын қараңғыда шырақ, тар жолда таяныш етті. 1926 жылы Қызылордада алғаш құрылған Қазақ драма театры сахнасының шымылдығы «Айман-Шолпан» спектаклімен ашылса, 1936 жылы Мәскеуде өткен Қазақ өнерінің декадасы «Қыз Жібек» операсымен, «Қобыланды батыр» драмасымен керемет табысқа кенелді. Расында да, осының бәрі қазақ мәдениетінің жаңа дәуірдегі тарихында халық ауыз әдебиетінің орасан орын алатындығының айқын айғағы.
Ал Алаш қайраткерлерінің орындалмай қалған асыл арманын толықтай жүзеге асыру тек Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін ғана мүмкін болғаны баршамызға белгілі.
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Қолжазба бөлімінің қызметкерлері соңғы онжылдықта (2003-2013) Қазақстан Президенті бастамасымен жүзеге асырылған «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында 100 томдық «Бабалар сөзі» сериясының ғылыми басылымын дайындаумен айналысты.
Бүгіндері аталған фольклор топтамалары Астанадағы «Фолиант» баспасынан жарық көріп, қалың оқырманға жол тартты. Қазақ фольклорының көпшілігі бұрын жарияланбаған, Кеңес кезінде тыйым салынған үздік үлгілері арада ғасыр салып, туған жұртымен қайта қауышты. Мәселен, көптомдықтың алғашқы 22 томына қазақ дастандарының көптен жарық көрмеген таңдаулы нұсқалары енген. Бұл дастандардың негізгі сюжеттері Шығысқа кең таралған «Мың бір түн», «Тоты-наме», «Шаһ-наме», «Төрт дәруіш», т.б. ежелгі фольклорлық шығармалардан алынған көрінеді. Көптомдықта ғашықтық, хикаялық дастандармен қатар, бұрын-соңды жарық көрмеген діни дастандардың 7 томы қазақ оқырманымен алғаш рет жүздесіп отыр. Бір ғажабы, олардың ел арасына таралу жолдары да сан алуан. Кейбір дастан сюжеттері керуенші – саудагерлердің айтуымен ауызша таралып, ертегі үлгісінде көрінсе, енді біреулері Қазан, Ташкент қалаларында жарық көрген шағатай, түркі, ескі татар, қазақ тілдеріндегі кітаптардан тәржімелеу арқылы халыққа танылғанын көреміз. Сондай-ақ, көрші тәжік, түркімен, өзбек, қарақалпақ халықтарының бақшы, қошық, дастаншылары мен қазақ жыршы-жырауларының бір-бірімен репертуар алмасуы нәтижесінде пайда болған шығыстық сюжеттер де баршылық.
Тағы бір айтарлық нәрсе, араб, парсы, үнді сюжеттерінің көпшілігі қарасөз түрінде болса, қазақ ақындары оларды дастанға айналдырып, ұлтымыздың жүрегіне жақын поэзия тілінде сөйлеткен. Әрине, дастандардың арасында жергілікті сюжеттерге құрылған шығармалар да жетерлік. Бұл қатарда «Мұңлық-Зарлық», «Қырық қыз», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Ақбөпе-Сауытбек», «Мақпал қыз», т.б. ғашықтық дастандарды атаған жөн.
«Бабалар сөзінің» 23-32 томдар аралығындағы 10 том түгелдей Қытайдағы қазақ фольклорына арналған. Әділін айту керек, көршілес елдегі қандастарымыздың фольклоры мен ауыз әдебиеті аса бай және біршама ұқыпты жинақталған. Қытайдағы қазақ фольклорының бұл басылымдары ұлттық фольклорымыздың эпос, дастан, хикая, шежіре, тарихи жыр сынды бірнеше көлемді жанрларын қамтуымен құнды. Әсіресе, Шығыс Түркістандағы отаршылдыққа бейімделген қатыгез Гоминдаң әкімшілігінің зорлығына қарсы көтерілісті бейнелейтін тарихи жырлардың оқиғалары шымыр да шытырман.
«Бабалар сөзі» сериясының 40 томы қазақ эпосына арналған. Бұлардың арасында батырлар жыры, қаһармандық эпос және тарихи жырлар да ұшырайды.Мысалы, Кеңес кезеңіндегі ұзақ жылдар ішінде бар-жоғы 16 том ғана фольклор мұрасы жарық көргенін ескерсек, «Бабалар сөзі» сериясының 100 томдық межесі – қазақ фольклорының үлкен биігі екені даусыз. Көптомдық басылымында «Алпамыс» батыр жырының оннан аса нұсқалары екі томға жинақталып берілген. Мұнда оқырмандар «Алпамыстың» Ә.Диваевтан өзге Әбдірайым, Сүйіншәлі, Нұрпейіс, Келімбет, Айса, т.б. талантты жыршылар орындауынан жазып алынған тың нұсқаларымен танысуға мүмкіндік алды.
Қазақ батырлар жырының ең көрнектісі – «Қобыланды батыр» эпосы. Міне, осы ғажайып жырдың 4 томға жинақталып, баспа бетін көруі де қазақ мәдениетінің зор жетістігі. Бұл да қазақ фольклортанушылары мен тарихшы ғалымдарға да таптырмас мол материал дер едім.
Жүз томдық топтамадан «Едіге», «Орақ-Мамай», «Қарасай-Қази», «Ер Сайын», «Қамбар батыр», «Ер Тарғын», «Ер Көкше мен Ер Қосай», т.б. көптеген батырлар жыры ойып орын алған. Едіге батыр жайындағы эпос жеке том болса, «Қарасай-Қази» жыры төрт томға жүйеленіп басылыпты. Туысқан түркімен халқының фольклорынан бастау алатын «Бозұғлан, Ахметбек һәм Жүсіпбек», «Көрұғлы батыр» жырларының оқиғалары да ерекше суреттілігімен сүйсіндіреді.
Ежелгі сюжеттерді құрайтын архаикалық эпостың («Дотан батыр», «Алаңқай», «Құламерген, Жоямерген», т.б.) бір томы мен «Қырымның қырық батыры» циклының екі томдығы да осы серияға кіреді. 100 томдық құрамында қазақ даласын табындырған «Қыз Жібек» эпосы мен байырғы түркі эпосы саналатын «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының екі томдығы оқырманмен жүздесті. ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы аласапыран оқиғаларын қамтитын Абылай хан, Бөгенбай, Қабанбай, Жантай, Баян, Олжабай, Мырқы, Жәнібек, Барақ, Райымбек, Өтеген, Сырым, Жанқожа, Ағыбай, т.б. қазақ батырлары жайындағы тарихи жырлар том-том болып жинақталып, баспа бетін көрді.
100 томдық «Бабалар сөзі» Тәуелсіздік кезеңінде қол жеткізген ең биік рухани асуымыз десек, қателесе қоймаспыз. Бұл мәдениетіміздің ғана емес, барша қазақ жұртының рухын асқақтатқан елеулі құбылыс екенін ел мойындады, елдің азаматтары да аңғарды. Әлбетте, бұл бағытта Елбасы бастамасымен қолға алынған «Мәдени мұра» бағдарламасының маңызы аса зор болғандығын да атап өтуге тиіспіз. «Бабалар сөзі» 100 томдық қазақ фольклорының топтамасы – сол бағдарламаның маңызды бөлігі. Оны Елбасы қолдады және жоба барысында әркез жанашырлық танытып отырды. Тәуелсіздікті жақында ғана алған Қазақ елінің экономикалық қуаты әлі де кемелдене қоймаған кезде ұлт көсемі осылай көрегендікпен тәуекелге барған болатын.
Фольклор – әрбір халықтың ұлттық рухының таусылмас қайнары. Оны халық тарихы мен тұрмыс-тіршілігінің энциклопедиясы деп атауға да болады. Фольклорсыз халық жоқтың қасы десек, ол – әр халықтың өмір салты мен мәдениетінің көрінісі.
Халық мұрасы үздіксіз жиналып, жиналғандары жүйеленіп, талай тамаша зерттеулер жарық көрді. Осылардың барлығы бүгінгі жүз томдыққа жасалған алғышарттар еді. Қоғам алдына Елбасы жаңа міндеттер қойған кезде М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ғалым-мамандары сол биік талап үдесінен шығуға дайын болды.
Институт ғалымдарын 10 жылға созылған қыруар зерттеу мен жариялау жұмыстары күтіп тұрды. Бұрынғы академиялық зерттеу институттарының ғылыми әлеуеті әлсіреген, қызметкерлер дағдарыстан енді еңсе түзей бастаған өліара мезгіл болатын. «Қалай дегенде де, академик Сейіт Қасқабасов бастаған қазақ фоль-
клоршылары ел үмітін ақтауға үлкен жауапкершілікпен тәуекел етіп, оны абыроймен атқарып шықты деуге болады. Шындығында, Елбасы тәуекел еткен үлкен істі атқарудың тауқыметі де аз емес болатын. Ең алдымен, мұндай бір халықтың ғана фольклорын 100 том етіп басып шығару әлемдік тәжірибеде әлі жоқ еді. Демек, бұл – бұрын шықпаған шыңға қол созу деген сөз. Оның нәтижесіне күмән келтірушілер де аз болған жоқ. Тіпті, жүз томға жүк болатын халық әдебиетінің үлгілері бар ма деген де дүдәмал сұрақтар болды.
Екіншіден, бұл жинақ көпшілікке арналған қатардағы басылым емес еді. Академик С.Қасқабасов шығарушылар алқасының алдына бұл басылымды академиялық пішімдегі ғылыми жинақ етіп шығару міндетін қойды. Бұл дегеніңіз, ғалым-мамандардың білім-білігі мен тынымсыз ізденісін, зерттеу жұмыстарын қажет ететін аса ауқымды шаруа еді.
Үшіншіден, қазақ фольклорының қолжазба қорымен жұмыс істеудің қосымша қиындықтары бар еді. Өйткені, біздің халқымыз өткен ғасырда үш рет әліпби өзгерткені белгілі. Сондықтан құрастырушылар қолжазба үлгілерінің араб, латын, кириллица жазуындағы нұсқаларын оқып, салыстыруға мәжбүр болатын.
Төртіншіден, қазақ қолжазбаларының көпшілігі Мәскеу, Петербург, Қазан, Ташкент сияқты қалаларда шашырап жатқан. Сондықтан арагідік экспедициялық жұмыстарды да қатар жүргізу керек болды.
Бесіншіден, көптомдыққа Қытай, Моңғолия қазақтарының фольклорын да қосып шығару міндеті қойылды. Жырақта жатқан, көбі араб әліпбиінде жарияланған мұраның нұсқаларын салыстырып, ғылыми түсініктерін жазып, баспаға дайындау қыруар шаруаны қажет ететін.
Алтыншыдан, бұл уақытта Ұлттық Ғылым академиясының құрылымдық өзгеріске түсуіне байланысты М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының материалдық-техникалық жағдайы мен экономикалық ахуалы күрт төмендеп кеткен. Білікті ғалымдар мен мамандар жоғары оқу орындары мен басқа да табысты салаларға жылыстаған. Сондықтан өз ісіне берілген, халық мұрасын қадірлейтін санаулы мамандарға алапат салмақ түсті».
Міне, көптомдықтар топтамасын баспаға дайындау жұмыстарын осындай күрделі жағдайда бастаған институт ғалымдары қиындыққа мойымай, ең бастысы Елбасы тапсырмасын үлкен жауапкершілікпен, аса ұқыптылықпен және ғылыми тұрғыдағы адалдықпен орындап шыққанына күллі қазақ зиялылары куә. «Бабалар сөзі» 100 томдық сериясы мерзімінен бір жыл бұрын аяқталып, Астана қаласындағы «Фолиант» баспасынан бірдей қалыппен, көрнекті мұқабамен, бір демде басылып шығуы – соның жарқын дәлелі.
Шынында да, аталған Мемлекеттік бағдарлама аясында тындырылған іс жетерлік, табылған көне жәдігер де көп. Қазақстанның ғылым мен білім саласы болса, әлемдік ақыл-ой көшіне ілесіп, үздіксіз ілгері басып келеді. Соңғы онжылдықтың өзінде Отандық білім беруді жетілдіру бағытында бірқатар ғылыми-әдістемелік өзгерістер мен жаңа білім стандарттары қабылданды. Түрлі деңгейдегі ғылым саласындағы қызметкерлер мен ізденушілерге, сондай-ақ, ЖОО-дарын бітіруші жас мамандарға ғылыми дәреже беру тәртібі де еуропалық үлгіде қайта құрылды. Демек, мәдени мұраларды меңгеру, игеру, жариялау қаншалықты мәнді шара ретінде танылса, оның жаңалықтары мен нәтижелерін ғылыми оралымға, білім бағдарламаларына енгізу, көне мәдениет үлгілері мен қолжазбаларды ғылыми зерттеу жұмыстары да соншалықты маңызды шаруа болып есептеледі. Мәселен, фольклор, тіл, топонимика тақырыбында «Бабалар сөзі» басылымдарына енген фольклор мәтіндеріне негізделген диссертациялар қорғалып, арнайы ғылыми жобалар да қорғалып жатқанынан хабардармыз. Ендігі жерде философия, тарих, мәдениеттану, этнография, география, лингвистика, т.б. ғылым салалары бойынша да ғылыми жұмыстар жазылып, терең ізденістер, іргелі зерттеулер жазылуы қажеттілігі туып отыр. Ең бастысы, осы айтылғанның бәрі сан ғасырлық тарих қойнауынан жеткен «Бабалар сөзінің» Елбасы белгілеген ұлттық һәм стратегиялық ұстанымдарға – «Мәңгілік Ел» және «Ұлы Дала» идеяларына мазмұн мен мағына үстей алатын, осынау киелі тақырыпқа үнемі нәр беріп, үздіксіз қызмет ете беретіндігінің жарқын белгісі дер едім.
Сондықтан дер кезінде Елбасының тікелей қолдауымен жүзеге асырылған Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша жарық көрген «Бабалар сөзі» 100 томдық әдеби-фольклорлық сериясын баспаға әзірлеуге ерекше еңбек сіңірген С.А.Қасқабасов, У.Қ.Қалижанов, Б.У.Әзібаева, Т.К.Әлібеков, С.Қ.Қосанов сынды бір топ ғалымдардың ҚР Мемлекеттік сыйлығына ұсынылуын толық құптауға болады деп есептеймін.
«Бабалар сөзі» – ұлттың рухани энциклопедиясы. Сондықтан да бұл халқымен мәңгі жасайтын мұра.
Кенжехан МАТЫЖАНОВ,
филология ғылымдарының докторы,
Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері.