Классик  жазушы-драматург  Ғабит Мү­сірепов пьесаларының сахналануы қай кез­де де театрдың ерен табысы, өнердің үл­кен оқиғасы ретінде қабылданған. Дра­матургтің асқан шеберлігінің жемісі ретінде баға­ланатын «Ақан сері – Ақтоқты» трагедиясы талай мәрте сахналанса да, уақытпен бірге сан қыры сәуле шашып жарқырай түсе­тін өлмес мұра екенін дәлелдеп келеді. Ақа­н­ның күрделі әлеуметтік-психо­ло­гия­лық қасіретін бейнелейтін пьеса М.Әуезов атын­дағы Қазақ мемлекеттік академиялық дра­ма театрының сахнасында 40 жыл үзі­лістен кейін қайта қойылып отырғанының өзі – ең әуелгі жаңалық. «Ақан сері – Ақ­тоқ­ты» пьесасы Неміс театрының режиссері Қуа­нышбек Адыловтың ұзақ толғанысынан ту­ған дүние болғанын көзіқарақты кө­рер­мен бірден байқайды. Өйткені, режиссерлік жа­ғынан өте қызықты тәсілдер қолда­ныл­ғанын аңғармау мүмкін емес. «Әп» дегеннен көзге ілінгені, Ақан мен Ақтоқтының өмір сүрген заманының дәлелі болып кеткен қос етек көйлек пен оюлы камзол, сеңсең бөрік пен жағалы шапандардың спектакльден «алы­нып тасталғаны». Сал мен серінің үсті­нен сыпырылған, ұлттық киімнен ада спек­такльде Науан хазірет, медресе шәкірт­тері­нен бастап, екі ғашықтың әкелері Қорамса мен Қоңқайға дейін заманауи шалбар киіп шауып жүр. Бірақ осылай болса да, режиссер мен суретшінің шешімі, киім үлгілері, му­зыка, бәрі де ортақ мақсатта үйлесімін тап­қан.

Спектакль Мәрзияның мешіттің жанына келіп, айғайлап ән салып, сол имансыз­ды­ғы үшін тірідей көрге көмілгелі жатқан же­рінен Ақан және оның жанындағы сері­ле­рінің құтқарып алған жасырын әрекетінің жа­рия болуынан қауырт басталады. Мәр­зия­ның ет жақын туыстары Жылкелді, Бал­та, Жалмұқандар туысын жоқтап, үкім кес­кен Науан хазіреттен құн даулап келеді. Бұл кезде Ақан хазіреттен дәріс алып жүр еді. Хазіреттің Жалмұқанның алдындағы әл­сіздігі Ақанның мешіттен кетіп, ашық ай­қасқа шығуға мәжбүрлейді. Науанның жас­ қызға жасаған қатыгездігі мен қияна­тын кешіре алмаған Ақан да қара түнектен шы­ғып, халық жағында еркін жүруге бел буа­ды. Халыққа дін таратып, құдай жолында жүр­ген хазіреттің басы дауға іліккені оқи­ға­ны шиеленістіре бастайды. Абырой­сыз­дық­қа ұрынған Науан хазірет қара басының қамын күйттеп Жалмұқанмен тіл табысып, Ақан, Жылкелді, Сейіт, Мұрат тобымен тар­тысқа түседі. Қазақстанның еңбек сіңір­ген қайраткері Бақтияр Қожа­ның Науан хазіреті түпнұсқа пьесада суреттелгендей, қожа-молдалар туралы ескі түсінік шеңбе­рін­дегі бейнеде жасалса да, бүгінгі саудаға түскен Исламдағы кейбір әсіредіншіл топ­тың усоқты элементтерімен тұздықтала түс­кенінде қызықтырақ болатыны сөзсіз еді. Байырғы бірсыдырғы молда бейне­ле­рі­нен былай кетпесе, таспиық ұстап, таза­лық туралы уағыз соғатын молда бүгінгі көрерменнің көңілінен шыға бермейтіні анық.

Спектакль образдар палитрасына аса бай. Бірі – күшті, бірі – әлсіз, бірі – сері, бі­рі – діндар, кейіпкерлер әр түрлі әлеу-
м­ет­тік топтың жүгін көтеріп жүрсе де, ойнайтын актерлер біртұтас актерлік ансам­бль құра­ған. Бірін-бірі іліп әкетіп, то­­лықтыра түсе­ді. Үлкен драмадағы кіш­кентай бейне бол­са да, Ақтоқтының әкесі Қоңқай – на­ғыз трагедиялық кейіпкер. Біресе қызының сөзін сөйлеп, біресе Жал­мұқанның жағына шы­ғып, кім не айтса, соған көнетін әкенің дәр­менсіз бейнесі аянышты-ақ. Қоңқайдың об­разына жа­сы­рылған мансапқорлық, на­дан­дық, дүние­қоңыздық, жұрт сөзіне жы­ғы­латын жігер­сіздік қойылымның қайшы­лы­ғын арттыра түседі. Актер Мұрат Нұрә­сі­ловтің ойынын­дағы Қоңқай обра­зы­ның комедиялық бояуы басым, оның төбесі көрінгеннен езуге күлкі үйіріле бастайды, бірақ нағыз трагедия осының басында. «Кешегі Қоңқай кім еді, бүгін, міне, қандай болдым!» деп қоқи­ла­натын Қоңқай қанша мансапқор болса да, қызының тағ­дыры үшін торғайдай шырылдап, қалай жол табарын білмей шақ­шадай басы шарадай. Анасының да қайғысы Ақтоқтының азабынан кем емес. Қазақстан­ның еңбек сіңір­ген артисі Рахилям Машурова кескін­дейтін кейуана да өз заманының «Ақтоқ­тысы» еді. Сүйгеніне қолы жетпей, аңырап Қоңқайдың қолынан ұстап, соңы­нан еруге мәжбүр болған. Теңдікке, сүй­геніне қолы жетпеген. Өз тағдырының айна-қатесіз қы­зының басына көшкенін тәжірибелі актриса көкірегі қарс айырылған күрсініс-күйі­нішпен, іштен тынған мұңмен жеткізді. Тәуел­сіздікке қолы жетпей, ұшқынын ғана көр­ген адамдардың жаңа кезеңді аңсап, ала­сұрған жан арпалысы, міне, тағы да Ақан мен Ақтоқты образдары арқылы тар­қа­тылып жатыр.

Ақтоқтыны Ақан серіден айырған Жал­мұқан әдеттегідей жағымсыз кескінде емес, адами қасиеті мол, тәрбиелі жан ретінде та­нылғаны таңырқарлық. Осы уақытқа дейін драматургияда біржақты қараланып келген төре тұқымының бағланы Жалмұқан алғаш рет Ақанмен тең дәрежеде  Ақтоқ­ты­ны сүйген шынайы ғашық жанның бейне­сінде көрінеді. Жалмұқанды жаңаша бейнелеуде актер Жасұлан Байсалбеков тың штрихтар тапқан. Актерлердің ішінде екінші планды сақтап жүрген, ойды жақсы жеткізген  осы Жа­сұлан Байсалбеков болды. Бұл да сезімі ойнаған жас жігіт, мұның да Ақтоқтыны сүю­ге хақысы бар, сүйгені үшін бұл да күре­се алады. Жағымсыз кейіпкер екенсің, ендеше оның махаббаты да жексұрын болады деген түсінікті тас-талқан еткен. Жасұлан кейіп­керін мейлінше ақтап алады, оның кісі­лік­ті, салмақты, ойлы Жалмұқаны – спек­такльдегі ең есте қалатын жарқын об­раз­дардың бірі.

Ақан мен Ақтоқты – арнайы сөз қоз­ғауды қажет ететін негізгі бейнелер. Спектакльде Ақан біздің ұғымымызға сіңген тап­таурын Ақан бейнесінен анағұрлым алыс­тап кеткен. Режиссердің жаңаша интерпретациясына сәйкес, спектакльде Ақан жаны жайсаң, қызуқанды, тентектеу кейіпкер ретінде көрінеді. Ақан жай ғана сері, әнші емес, Жалмұқан мен Науанның ата жауына айнала отырып, олармен қар­сыласатын көріністерде нағыз күрескер бейнеде көрінеді. Ол дінді қараламағанымен, дін ұстанып, Құдай жолына қызмет етіп жүр­ген дін иесі Науанның әділетсіздігін түсі­не алмайды. Ақанға «райыңнан қайт» дегенде, «Қарауылдай елге Науандай надан хазірет болыпты деп қайтам ба мешітке?» – дейді ол. Бұл – Ақанның азаматтық ұста­нымы. Ойы да, көзқарасы да, қойылымның формасы да басқа, әлдеқайда заманауи, тіпті еуропалық стильде сахналанғаны – спек­такльдің соны жаңалығы. Ақанның «ес­кі шапанды» шешіп, жаңа кейіппен шығуына, оның 13 жасына дейін діни білім алып, кейін орысша, парсыша әдебиеттерді еркін оқып, еуропалық мәдениеттен хабары бар көзі ашықтығы сеп болса керек. Сахнаға желбегей халат жамылып, қолына керек қа­рыс кітап ұстап, ақ параққа кеше жазған өлеңіне бүгін басқаша реңк беріп, толғанған Ақан алыс ғасырдың емес, ХХ ғасырдан бергі заманның адамы ретінде көрерменге жақындай түскен. Режиссердің бұл тәсілі құптарлық. Өйткені, Ақанды арғы заманға апарып алыстатқаннан гөрі, бүгінгі біздің заман­дасымыз еткен әлдеқайда пайдалы­рақ. «Ақтоқтыдай қыз тәңірісін қызғанбаған – қылмыс» дейтін сері Ақанның еркіндікке құштарлығы сүйгеніне іңкәрліктен, ән мен жы­р­ға құмарлықтан туған. Театрдың әнші жас­тарының арасынан Ақан рөліне Алмас Шаяхметовтің таңдалып алынуы тегін емес. Қойылымда Ақанның Ақтоқтыға ар­нап шығарған, халыққа белгілі бірнеше әнін кең тыныспен қалықтатады.

«Серпер» Жастар одағы сыйлығының лау­реаты Ләззат Қалдыбекова күні бүгінге дейін шеру тартқан Ақтоқтылар көшіне енді ғана ілессе де, бойынан «Ақтоқты осы­лай болса керек-ті» дегізетін сырлы шын­дықтың тулап, сыртына тепкені сүйсінтті. Үстіне камзолсыз жеңіл көйлек киіп, тоқ­пақтай қос бұрымның орнында жо­тасын­да жалғыз өрім шашы жыланша ирек­тел­ген мына Ақтоқты теледидарда, төңіре­гі­мізде  жүрген қыздарға тым ұқсас. Ләз­зат­тың бей­нелеуіндегі Ақтоқты жөнсіз ерке емес, не нәр­сеге де пайымы бар, парасатты, есті. Жүре­гін кернеген махаббаты лап етіп сырт­қа шықпай жатып, Ақанмен қоштасатыны, Ақанды қызғыштай қорып, соның аман­дығы үшін қауіп-қатерге басын тіге алатын қайсарлығы тебірентпей қоймады. Ләззат­тың актерлік ойынына бұрын-соңды аңға­рыла қоймаған өзгеше пішін бергені елең еткізді. Ақ өлеңмен айтылатын әр сөзінің сәулесін сезінуге тырысатыны қуантты. Ата-ана­сы­ның амандығы мен ел тыныш­тығының бүлін­бегенін қалаған Ақтоқтының амалсыз Ақан­нан бас тартып, іші қан жылап тұрып Жал­мұқанға еріксіз көнетіні сендірді. Ақан­ның домбырасы қирап, Жалмұқанның мәңгі талақ еткен сахнасы Ақтоқтының нәзік те сұлу бейнесін асқақ­тата түсті. Қи­ра­ған Ақанның домбырасы емес – халықтың еркіндігі, арманы. «Ал­шаң­датпай қызыңды алып кет» деп тепсін­ген Жалмұқанның бұй­рығымен ағашқа таңылып, Науанның әмірімен Мылқауға бұйырылып, азапталып жатса да, ол Ақан әндерін шырқап, Ақан әндерін сүюге ша­қы­рады. Ақансыз тір­ліктің мәні  жоқ. Мұн­ша­ма қорлыққа төз­беген Ақтоқты өзіне қан­жар салады. Тра­гедия деп аталатын жанр­дың түйіні осы­лай жасалды. Бұл заңды.

Нағыз драматургия талабы көрініс бе­ре­тін пьесаны актерлер ерекше екпін­мен, кең диапазонмен, жоғары динамикамен ойнап шықты. Терең драматизмге толы тағ­дырлы оқиғаны бір тыныспен отырып кө­р­ген көрермен босаңси алмады. Серілер за­манының атмосферасы сезілді. Жүрек тол­­қыды, көз буалдыр тартты. Режиссердің же­бесі катарсис нүктесіне қадалды, актерлер пьеса жұмбағын шешті. Ұлы драматург шы­ғармасының тегеуріні осылай болса ке­рек-ті.

Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ.