АУЫР ЖАНРДЫҢ АХУАЛЫ
Нұрдәулет АҚЫШ,
жазушы
Межелі уақыттың маңайында жарық көрген прозалық кітаптардың ішінде менің қолыма түскендерінен ең алдымен тарихи тақырыпқа арналған шығармаларды атаған жөн бе деп тұрмын. Олар – Қ.Жұмаділовтің «Академиктің көз жасы», Б.Ұзақбаевтың «Сартай батыр», Ж.Ахмадидың «Ақ қылыш», Д.Қаңбақовтың «Қазақ ханы Абылай» романдары мен Е.Тоқтасынұлының «Сахара үні» атты хикаясы. Ал Т.Тілеуханның «Ең ғажайып хикая», Т.Төлепбайұлының «Шырғалаң» романдары, Б.Жақыбаевтың «Қош бол, Махаббат», Н.Қапалбекұлының «Өкілдер», С.Асылбекұлының «Рәбиғаның махаббаты», С.Ибраимның «Ататоры», Н.Рахаевтың «Апамсыз өткен алты күн» жинақтары Кеңес дәуірінің шындықтарын көрсетуге арналыпты. С.Досжанның «Өгей жүрек», Н.Қамидың «Қар адамы» жинақтарындағы хикая-әңгімелері Кеңес дәуірімен бірге Тәуелсіздік кезеңіндегі оқиғаларды қамтыған екен. Ж.Қайранбайдың «Тұлпарлар дүбірі» жинағының көркем кеңістігі негізінен көршілес Қытай жерінің аумағы болып табылады.
Сонда бірыңғай тек Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдардың сыр-сипатын ашуға арналған шығармалар деп Б.Қалаубайдың «Жоғалған адам» хикаясы мен Ә.Уәлиханұлының «Құлдар патшалығы», А.Жұбаныштың «Жаңбыр жауса екен» жинақтарына енген әңгімелерді атай аламыз.
Әжептәуір әсерлі көрінетін көптеген шығармалардың шиін шығарып, шырайын солғындататын тіл мәселесі болып табылатыны бұрыннан айтылып келеді. Кейбір қаламгерлеріміз әдеби норманы белінен басып жазғанды былай қойып, ауызекі сөйлеу нормасына да мән беріп жатуға да ықылассыз. Оқыған кітаптарымызда салақ құрылған, мағыналарын түсініп алуы қиын сөйлемдердің кездесіп жатуы соның салдарынан демеске, амал жоқ. Тіпті халық аузында қалыптасып кеткен фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдерді бұзып жазу мысалдары кезігіп қалады. Енді осы пікірді дәлелдейтін жекелеген мысалдарға жеңіл ғана көз жүгіртіп өтейікші.
«Жуас қой жүндеуге жақсы» (Т.Төлепбайұлы, «Шырғалаң») дейді. Қазақ «Жуас түйе жүндеуге жақсы» деп сөйлемеуші ме еді. Осы автордың келесі сөйлемі былай болып келеді: «Бірде жазған кім болды екен деп қайран қалғандай таң қалады». Осы мысалдағы «…қайран қалғандай таң қалады» деген тіркесті түсініп алуларыңызды өтінемін.
«Ол жер бұға алмаймын, сұлтан» (Е.Тоқтасынұлы, «Сахара үні») «Сартайдың байқағаны, бұған, жауды жеңген намыс қымбаттығын түсінді» (Б.Ұзақбаев, «Сартай батыр»).
Осы екі сөйлемнің де кінәраты неде десеңіз, кәдімгі септік жалғауларының дұрыс жалғанбауына байланысты туындап тұр.
«Бүкірек төре руынан шықса да, билікке таласып, сыр берген батыр емес» («Сартай батыр»). Бұл сөйлемнің мағынасынан туатын сұрақ – «Төре» деген ру бар ма?
Сартай батыр бүгінгі тілмен, оның ішінде ғылыми тілмен сөйлеп, Грекия мен Персия тарихын еске түсіріп, өзінің уақыттан озған интеллектуал екенін көрсетіп жатады. Роман оқиғасының Жоңғар шапқыншылығы заманында болып жатқанын ескерсек, бұл қалай деген күмәннің төбе көрсетері сөзсіз.
Д.Қаңбақовтың «Қазақ ханы Абылайында» Жошы әулетінің заманында болмаған елді мекендердің де аттары аталып, тарихи-реалистік романда анахронизмге орын берілген. Сондай-ақ, Жәнібек ханның есік алдындағы тепсеңге шығып алып, жай көзбенен-ақ қазақ жерінің жартысын шолып өтуі реалистік суреттеуге қаншалықты сыйымды? Оқиға Абылай заманында болып жатса, осындағы Жәнібек хан қай Жәнібек? Есімханның баласы деп аталатын Жәнібек пе, әлде басқа ма?
Б.Жақыбаевтың «Қош бол, Махаббатындағы» шашыраңқылау шыққан құрмалас сөйлемдер әлі де етек-жеңін жинап, ширата түсуді қажетсініп тұр.
Жалпы, осындай мысалдарды ары қарай мұрнынан тізіп келтіре беру шарт емес, оның қазір қажеті де жоқ. Біздікі тек көркем әдеби тілімізді қолдануға қатысты кейбір проблемалардың типтік сипатқа ие болып кеткенін, бүгінгі таңда да дұрыс шешімін таба алмай жатқанын көрсету ғана.
Қабдеш Жұмаділовтің өткен жылы жарық көрген «Академиктің көз жасы» атты прозалық жинағы бірнеше хикаяттары мен әңгімелердің басын топтастырған екен. Деректі проза жанрына жататындықтан, кітапқа аты берілген шығармаға тоқталу міндетімізге кірмеді. Есесіне, болмыс-бітімі көркем прозаның жүгін толығымен көтеріп тұрған «Найман-ана ескерткіші» хикаяты жанрлық тұрғыдан талдауға әбден тұрарлық болып шықты. Екі параллельмен дамитын шағын сюжеттер тізбегі көркем уақыттың екі түрлі кезеңін құрайды. Оның біріншісінде бүгінгі заманның оқиғалары дамыса, екіншісі сонау ХIV-XV ғасырларда өмір сүрген тарихи тұлғаларды көз алдымызға алып келеді.
Жазушы Айжарық пен мүсінші Барақтың шығармашылық бірлестігі Найман-анаға ескерткіш қою жұмыстары төңірегінде өрби отырып, бүгінгі таңдағы әкімқаралардың рухани тұрғыдан тым жадау ойлайтындығын, қандай жағдайда да ең алдымен өздерінің қара бастарының мүддесіне орай қимылдайтындығын, соның салдарынан ел, халық, ұлт мүддесі деген қасиетті түсініктердің артқа сырғып қала беретіндігін көрсетеді. Найман-ананың кім екендігін мүсіншіге түсіндіру үшін жазушының ескі тарихи кезеңдерге барлау жасап отыруы – формалық ізденістің кезекті көрінісі. Тарихи оқиғалар осынау параллельдік баяндаулар арқылы көрініс тауып жатады.
Қ.Жұмаділовтің аталған кітабына енген «Көкжал» хикаятының әңгімелейтіні – атақты Оспан батырдың басынан кешкендері жайында. Осынау тарихи тұлғаға байланысты жазылған басқа да шығармалардан бұл хикаят несімен ерекшелене алады дегенге келсек, бұған өз тарапымыздан былайша жауап берер едік.
Біріншіден, хикаят көркемдік шешім тұрғысынан тақырыптас шығармаларды қайталамайды деп айта аламыз.
Екіншіден, шығармаға арқау болған оқиғалар – батырдың дәм-тұзының таусылар тұстағы соңғы күндеріне тұспа-тұс келеді.
Үшіншіден, «Көкжалдың» мазмұнында бас қаһарманның ғана емес, қазақ халқының тарихындағы жекелеген трагедиялық беттер де қоса ашылып жатады. Соның бірі – азаттық үшін арпалысып, үлкен мақсат үстінде жүрген көтерілісшілердің рулық тартыстың әрі рулық амбицияның кесірінен кейде өзара қырқысып қалатындығы.
Жалпы, соңғы жылдары тарихи туындыларымызда осындай бір үрдістің орын ала бастағаны ойландырады. Әбдісаттар Оспановтың Жанқожа батыр жайындағы «Наркескен» романында Қыр Шектісі және Сыр Шектісі болып бөлінетін Шекті руының адамдары бір-бірімен өштесіп жүреді.
Осындай жағдайлардың тарихи және өмірлік шындыққа қаншалықты сыйымды екендігін анықтау, бәлкім, тарихшылар мен психолог мамандардың еншісінде шығар.
Жалпы, «Көкжал» шығармасындағы Оспан батырдың дұшпан қолына тұтқынға түскен сын сағаттарының өзінде ажалға алдын ала дайындалуы, өлімді де тік тұрып қарсы алуы – бойды шымырлататын хас қаһармандықтың үлгісі. Қытай тәрізді алып империяның қанқұйлы қанауына қарсыласып, азаттық үшін арпалысып өткен ұлт батырының айбынды бейнесі ішінара шегіністер арқылы толығып, шығарманың аяғына дейін қырлана түсіп отырады.
Есқара Тоқтасынұлының «Сахара үні» атты прозалық жинағына енген осы аттас хикая да тарихи тақырыпқа, анығырақ айтқанда, Кенесарының кәрі Қаратау аймағында болған күндеріне арналыпты. Жазушы оқиғаның көркем уақытын «Бұл – мың сегіз жүз отыз жетінші жылдың жазы еді» деп тіпті нақтылай түседі. Атақты тұлғаның хикаяттағы бейнесі Ерқайып, Құрымбай датқа, Жолан қарақшы, Құсбегі тәрізді персонаждардың көзқарасы арқылы қабылданып, оның бұл өңірге келуіне қатысты жағдаяттар солардың таным-түсініктеріне орай берілген. Сондықтан да болар, бұл хикаядағы Кенесары көз алдыңызға бұған дейінгі деректер мен көркем нұсқаларда айтылып келгендей, өзінің жауынгерлік рухының қуаттылығымен әрі қатыгездігімен аты шыққан қатал қолбасы ретінде емес, ол жан дүниесі тебірене кетуге жақын сезімтал да философ сипатында елес беріп өтеді.
Тарихи тақырыпқа арналған шығармалардың бірі – Бегімбай Ұзақбаевтың «Сартай батыр» романы. Романның оқиға желісімен оқырмандар «Жаужүрек мың бала» көркем фильмі арқылы жақсы таныс. Оқиғалар ортасынан табылатын бас кейіпкер Жоңғар мен Хиуа шапқыншылықтарына қарсы соғыстарда өзінің қаһармандығымен және ұйымдастырушылық қабілетімен көзге түседі. Әдетте қалыптасқан тәжірибе бойынша көркем фильм оқырмандар арасында кеңінен танымал болған шығарманың негізінде, соның сюжетінің желісімен түсіріліп жатушы еді ғой. Ал бұл жолғы шығармашылық байланыстың сипаты керісінше. Шығармада авторлық баяндаулар арқылы бұрын көп айтыла бермейтін тарихи деректер келтірілген. Оқиғаның негізгі фабуласы негізгі қаһарманның төңірегінде дамып отыратындықтан, шашыраңқылық жағы шағындау. Сондықтан аталған роман оқырманын онша шаршата қоймас деп үміттенеміз…
Жоңғар шапқыншылығы жылдарындағы қазақ жұртының басынан өткерген қиындықтары жайында сыр шертетін келесі бір тарихи роман – Жанат Ахмадидың «Ақ қылышы». Тарихи кезеңде суреттеумен бірге шығарманың мақсаты – оның бас кейіпкері, тарихи тұлға Қызай ананың қазақ қоғамында алған орнын көрсетуге арналған деуге болады. Қазақ елінің саяси-қоғамдық өміріндегі әйелдердің қандай орын алғандығы осы бейне арқылы анығырақ елестейді. Қызай ана аталған Күнбике «Ақ қылыш» романында тек майданның алғы шебінде көрінген батыр әйел ғана емес, шешендігімен, алғырлығымен тәнті еткен, бір отбасының ғана емес, руға айналып кеткен үлкен әулеттің де анасы. Жазушы бұл кітабында да құнарлы да құйқалы сөз тіркестерімен, нақышты нақылдармен бүгінгі қара сөзіміздің эстетикалық керегесін кеңейте түскен.
Осы арада бір айта кететін нәрсе – аталған тарихи романдардың әрқайсысында жекелеген деректер, көптеген мағлұматтар да келтіріліп отырады. Осындай цифрлар мен фактілерді көлденең тарту шығарманың танымдық сипатын күшейте түсері де анық. Сонымен бірге, кейбіреулері осыдан көп жылдар бұрын жазылған тақырыптас туындыларда айтылып кеткендіктен, ол деректердің бәрін жаңалық деу қиын. Тағы бір мәселе – бір тарихи кезеңді қайталап жазатын шығармалардағы деректердің арасында жекелеген қайшылықтардың кездесіп қалатындығы, кейде кәсіби тарихшыларымыз айта бермейтін жағдаяттардың көркем шығармаларда қалам ұшына ілініп жататындығы. Ендеше сол қайшылықтардың аражігін, ақ-қарасын ажыратып беру, көркем туындыларда келтірілген тың деректерге түсініктер беріп отыруы кәдімгі кәсіби тарихшылардың еншісінде деп білуіміз керек.
Осы арада аттап өтуге болмайтын бір кітап – өткен жылы «Ан-Арыс» баспасы шығарған «Алаш тарихының ақиқаты» атты жинақ.
Төлек Тілеухановтың «Ең ғажайып хикая» романының бас кейіпкері Баршын – өткен ғасырдың жиырмасыншы-отызыншы жылдарындағы қазақ жерінде қара борандай ұйытқып өткен кәмпеске, отырықшылық және саяси қуғын-сүргін тәрізді нәубет кезеңінің құрбаны. Өмірге еркелеп келіп, шалқақтап жүрген байдың қызы бір-ақ күнде бар дәулетінен айрылып, шешесімен бірге жер аударылып кете береді. Романның негізгі фабуласы осы қуғын уақытында бас кейіпкер мен шешесінің басынан кешкен ауыртпашылықтары төңірегінде құрылған. Бір ауыз сөзбен айтқанда, романның прологында көрінетін ауыл шетінде жалғыз тұратын қубас кемпірдің өмір тарихы. Нақ осыған ұқсас сюжеттер қазақ прозасында бұрын жазылмаған, оқиғасы тың деп тұжырым жасай алмаймыз. Қазақ халқының басындағы осынау нәубет кезеңін өзек еткен прозалық шығармалардың жекелеген сюжеттері мен эпизодтары тағы алдымыздан шыққандай болады.
Базархан Жақыбаевтың «Қош бол, Махаббат» хикаясының негізгі оқиғасы бас кейіпкер Берікболдың сүйіспеншілік сезімінің динамикасына құрылған. Автордың оқиғаны өрбітуі, психологиялық тартыстарды жеке-жеке жетектеп отыруы оқырманды жалықтырмайды. Кейіпкерлер арасындағы бір-біріне кедергі келтірмейтін ықыласты қарым-қатынастың өзінен де болмашы қайшылықтар туындап, кейде әжептәуір әсерлі тартыстарға ұласып жатады.
Жазушылардың назар аудармайтын тағы бір осал тұсы – өмір шындығын көркемдік шындыққа айналдыру барысындағы шығармашылық үдерістің табиғатын меңгеру. Былайша айтқанда, өмірлік материалды көркемдік талаптар тұрғысынан таразылай отырып, іріктеп алу. Осы талаптардың үдесінен шыға алмай, болған жағдайды болған күйінде натуралистік қалыпта жазып шығумен шектелу – ортақ кемшіліктердің бірі.
Оқуға түсу үшін алыс ауылдан келген абитуриенттің үлкен қалада бастан кешетін қызықтарына байланысты сюжеттер бәрімізге де таныс шығар. Өткен жылғы прозалық дүниелердің кейбірінде осындай сюжеттің негізгі фабуласы тағы қайталанған екен. Бірсыдырғы тәуір жазылғанына қарамастан, Б.Жақыбаевтың, С.Досжанның хикаяттарындағы осындай жекелеген оқиға желілері бұрынғы кезеңдерде жазылған шығармалардың мазмұнын шиырлағанды былай қойып, тіпті бір-бірін өзара қайталап та кетеді. Олардың да айтатындары сол – бір-бірін ұнатқан жастардың қалаға келген алғашқы айларындағы бастан кешіргендері. Таныс бейнелер, таныс ситуациялар, таныс оқиғалар. Өмір шындығын көркемдік талаптар тұрғысынан іріктеу керек деген қағиданы еріксіз еске түсіретін жағдайлар. Тілі жатық, сөйлемдері орнықты хикаяттардың осылайша таптаурын соқпақтың сорабында сюжет құрауы ізденіс тапшылығынан туындаса керек.
Тақырыбы басқа болғанымен, осындай көркемдік екшеулер жетіспеуі Нұрғали Рахаев туындыларында да ұшырасып қалады. Сонымен бұл бағыттағы ортақ кемшілік – өмірлік шындықты көркем шындыққа айналдыру барысындағы нәзік те күрделі шығармашылық үдерістерді өз деңгейінде игере алмау, болған жайларды болғандай етіп, айтып берумен шектелу.
Өткен жылы жылқы жануарды кейіпкер етіп алған екі кітап дүниеге келіпті. Олар – Жұмабай Қайранбайдың «Тұлпардың дүбірі» және Самат Ибраимның «Ататоры» жинақтары. Бүгінгі таңға дейін қазақ прозасында бұл тақырыпқа арналған талай туынды жазылды. Былайша айтқанда, жылқы тақырыбы қазақ прозасында ұңғыл-шұңғылына дейін жазылған, иі қанған тақырып. Бірақ Жұмабай Қайранбайдың аталған кітабын оқып шыққаннан кейін, «Бұл жылқы жайындағы айтар әңгімеміміз әлі таусылып бітпеген екен-ау» деген ой көлденеңдейді. Тағдыр талқысымен қайта-қайта сатыла берсе де, өзінің туған сонау қияндағы мекеніне жол тауып, қайта айналып келе беретін Күреңжорға, жылқының асыл қасиетін паш ететін басқа да жылқылар – оқырман есінде сақталып қалатындай ұтымды образдар. Жазушының бұл кітабы өз оқырмандарын таба алады деген сенімдеміз.
Самат Ибраимның «Ататоры» атты әңгімесі де жылқы жайында. Жаугершілік заманда дұшпандардың қолына түсіп қалған Құттығай батырдың дүлдүлі елін аңсап, қашып жүріп, қазаға ұшырайды. Тұлпардың ең соңғы талпынысы оқырман жүрегін еріксіз дір еткізіп, осы бір қасиетті жануардың табиғатын тағы бір қырынан аша түседі.
Жоғарыда тізімде аталып кеткен кітаптарымыздың бірсыпырасы Кеңестік дәуірдің шындықтарын көрсетуге арналған дедік қой. Жинақтағы туындылардың басым бөлігі осы кезең суреттерін бейнелеуге құрылған. Жалпы алғанда «Ататоры» жинағына енген туындылардың мазмұны оқырманның қабылдауына қиындық келтірмейді, түрлі ойларға жетелеп қана қоймай, эстетикалық жағынан жағымды әсерге бөлей алатын деңгейде. Бұл прозалық туындыларда әңгіменің өзегіне айналған негізгі екі көркемдік нысанды бөліп қарастырған қисынды сияқты. Оның біріншісі – қазақ халқының белгілі бір тобы қоныс қылып, жайлап отырған бұйрат-бұйрат шағыл құмды өлкелер болса, екіншісі – сол еспе құмды кеше жүріп, тіршілік кешіп жатқан жаны жайсаң қарапайым адамдар. Жазушы қаламының осы жолғы ерекшелігі – аталған екі көркемдік атрибутты бір-бірімен үйлестіре, жанастыра суреттей отырып, құм қазақтарының жанды образын сомдай алуында.
Кеңес дәуірінің кезекті бір шындығын Нағашыбек Қапалбекұлының «Өкілдер» және Серік Асылбекұлының «Ақ қарға» хикаяларының мазмұнынан аңғарамыз. Бірінші жинақтағы авторлық идея шаруашылықтардағы науқандық жұмыстарға байланысты аудан орталығынан ауыл-ауылға өкіл болып барған қызметкер жігіттің көзбен көріп, қолмен ұстаған жағдайлары, көңілге түйгендерінен құралады. Оқиғаны өрбітіп, жоқ жерден тартысты ситуациялардың туындап кетуінің себебі – аудандық партия комитеті берген тапсырмаларды шынайы ықыласпен орындауға құлшына кіріскен кейіпкердің алдынан күтпеген тосын жағдаяттардың шыға беруі. Шығармада ептеп жолсапарлық сарын болғанымен, сюжетінің дамуы, тартыстардың ширығуы, сөзбен салынған суреттер оқырманды еріксіз соңынан ілестіріп алып кететіндей деңгейде.
«Өкілдердің» де, «Ақ қарғаның» да мегзейтіні – бертініректе «сыбайлас жемқорлық» деп аталып кеткен жағымсыз құбылыстың Кеңес заманында да қоғамдық өмірдің бір құбылысына айналып кеткендігі. Заманында ол жайында ашық айтылған жоқ, бірақ автордың ишаралауынша, коррупция мен мафия деген нәрселер Кеңес дәуірінде де гүлденіп, белгілі бір деңгейге жеткен екен.
Серік Асылбекұлының «Ақ қарға» повесіндегі негізгі идея шындықты айтып, ақиқат үшін күрескен адамның қоғамда өз орнын табуы қиын, тіпті мүмкін емес деген түйінге саяды. Осындай ойға еріксіз жетелеп әкелетін – ауыл-аймақтағы өзі куә болып жүрген кемшіліктерді «Коммунизм шұғыласы» деп аталатын аудандық газетке жазып жүріп, ақыры сол сыналғандардың кәріне ұшырап, таяқ жейтін, онымен де қоймай, кек алам деп жүріп, түрмеге түсіп қалатын Жаңабектің тағдыры. Оқиға Кеңес дәуірінде өткенімен, бүгінгі тәуелсіз еліміздің шындығынан алыс жатыр деп айта алмасақ керек.
Көркем шығарманың мазмұнына арқау болатын сюжеттік желіні бас-аяғын шұбалтпай, шымыр құра білуге болатындығы және кейіпкердің болмыс-бітімін даралай сомдау шын жазушының қолынан келетіндігі «Ақ қарға» хикаясының үлгісінен анық байқалады. Тіпті эпизодтық персонаждардың да сөз саптаулары бір-бірін қайталай бермейді. Демек, шындап көңіл бөлген жағдайда көркемдіктің осы бір талаптарын игеруге болатындығы күмәнсіз деген сөз. Бірақ аталған басқа авторлардың ішінде бұл мәселеге немқұрайлы қарайтындар баршылық екен.
«Шал» повесінде Нұрлан Қамиұлы Отан соғысында неміс фашистеріне тұтқынға түсіп қалғаны үшін елге оралғаннан кейін сотталып, Сібірге айдалған бұрынғы солдаттың тауқыметті тағдыры арқылы Кеңес дәуіріндегі әділетсіздік құбылыстардың сипатына тоқталғысы келген. Өмірінің соңына қарай ортасынан бөлініп, ғұмырын көбінесе жалғызбастылықпен өткізіп жатқан шалдың тағдыры аянышты. Оны мұндай мүшкіл күйге түсірген жағдай – Кеңес дәуіріндегі саясаттың негізгі ұстанымы болған тоталитарлық режимнің қатал қыспағы.
Кейіпкердің ішкі қоясын, жан дүниесін мейлінше ақтара әңгімелейтін шығармалардың қатарын Нұрлан Қамидың «Темірқазық» повесі толықтыра алады. Тауқыметті тұрмысты басынан өткеріп жүрген бас кейіпкер Әсем бейнесінен типтік оқиғалардың сұлбасы қылаңдайды. «Темірқазық» повесінің композициясындағы бір кемшілік – шығармалар көлемінің елеулі бөлігін баяндаулардың алып кететіндігі. Жазушы кейіпкер тағдырын оқиғалар арқылы ұзартпай, бірден төтелей баяндап беруді мақұл көретін сияқты. Сөйтіп, шығарма көлемін осындай әдіспен ұлғайтып алмауды көздеген. Бірақ құрғақ баяндаудың кейде көркемдік талаптарымен қоңсы қона бермейтінін қаперге алып отырса, артық болмас еді.
Тынымбай Төлепбайұлының «Шырғалаң» атты романы кеңестік замандағы өнеркәсіп орындарында жұмыс істеп жүрген техникалық қызметкерлердің ұжымдық өмірі жайында әңгімелейді екен. Егер Кеңес дәуірінде жарық көрсе, бұл шығарма өндірістік романның үлгісі ретінде ауызға ілігіп, тіпті қаны жерге тамбай кетуі де мүмкін еді. Өйткені, осы фонның аясында сөз болатын жағдайлар – өндірістегі
кадрлык қиындықтар, өндірістік қарым-қатынастар, жеке адамның ұжым алдындағы жауапкершілігі, еңбек орнындағы интернационалистік қағидаттар сияқты Кеңес өкіметі кезеңінде өзекті болып табылатын мәселелер.
Кеңес дәуірінің келбетіне көз жүгіртікісі келген оқырман бұл туындыдан сол кездегі өмір шындығына біршама қаныға алары анық. Жоғарыда айтылғандардан басқа кеңестік идеология жылы жауып қоюға тырысатын ұрлық-қарлық, ішімдік ішу, соның салдарынан орын алып жататын түрлі аморальдық жағдайлар романдағы талай эпизодтардың жүгі.
Бағдат Қалаубайдың «Жоғалған адамы» таза детективтік пландағы хикаят. Оқырманның көз алдынан өтіп жататын оқиғалар мен эпизодтар орта буын оқырмандарға жақсы таныс: еліміз тәуелсіз алғаннан кейінгі нарықты экономикаға өту кезеңіндегі бизнеспен шұғылдануға кіріскен адамдар, пайда табу жолындағы түсініксіз сапырылысқан оқиғалар тізбегі, соның арасында шығарманың фонын күңгірттеп жіберетін кісі өлімі. Оқиғалары осы жанрда өмірге келген көптеген шығармалардың сюжеттерінде кездесетін таныс схематизмнің шеңберінен табылып та жатады. Дегенмен, автордың өзінше ізденіс танытқан тұстары да жоқ емес. Жаһан оқырманына есімі мәшһүр Агата Кристидің романдарынан бастап көптеген бестселлерлік шығармалардың сюжеті кісі өлтірушінің кім екенін табу жолындағы іздеу жұмыстарынан құралатыны мәлім. Ал Бағдат Қалаубай хикаятының бір ерекшелігі – кісі өлтірушінің кім екенін оқиғаның бастапқы кезеңінде-ақ оқырман алдында жайып салуы. Оқырманның ендігі күтетіні – сол өлтіруші табыла ма, табылса, қалай табылады деген сауалдардың шешімі.
Дархан Бейсенбектің «Қылтұсау» романының кейіпкерлері Америкада тұратын қазақ ұлтының шашырандылары. Жаһандану тынысы айқын бұл шығармадан бүгінгі ғасырдың жастарын көреміз. Бірақ оқиғасы шымыр, психологиялық-моральдық қақтығыстар айқын ағарылатын шағын роман белгілі бір оқырмандар арасында өзінің көркемдік міндетін біршама тәуір атқара алатын шығар деп үміттенеміз. Жетіспей жатқаны – ұлттық характерлердің бұлдырлығы, жекелеген сөйлем құрудағы олақтықтар.
Әлібек Уәлиханұлының «Құлдар патшалығы» әңгімелер жинағынан бүгінгі жас прозашыларымыздың көбінінің қаламына тән жинақылықты, нақтылықты және заман тынысын дәл жеткізуге деген құлшынысты тани аламыз. Қысқа оқиғалар, қысқа сөйлемдер, ықшам детальдар. Әлібек аталған жинағы көркемдік тұрғыдан өз мақсатын бірсыпыра орындай алған деп білуіміз керек. Әр әңгімесін астарлы идеямен әрлеуге тырысуының өзі жас автордың әдебиетті жақсы түсіне алатынын аңғартпай ма? Мысалы, «Демократияның көлеңкесі» атты әңгімесінде автор қазақтардың демократия жетістіктерін дұрыс пайдалана алмай, өзімен қатар жүрген басқа ұлттардан қалып қойғандығын қысқа мысқылмен шымшылап өтіпті.
«Жаңбыр жауса екен» – жас автор Айгүл Жұбаныштың тұңғыш кітабы екен. Осы жанрға келуге тәуекел еткен басқа да әріптестеріне тән үрдіспен әр әңгімесін ықшамдап қана жазуды машық еткісі келетін ыңғайы байқалады. Сол қысқалықтың ішіне көркемдік құралдарының біразын сыйғызып жіберуге талпыныс жасауы бұл жас қаламгердің келешегіне оқырманның үмітпен қарауына себепкер. Көңілге қонатыны – әр әңгіменің белгілі бір ойға құрылуы, ештеңені бүлдіріп, былықтырмайтын, әдеби нормаға жауап бере алатын деңгейдегі ықшам сөйлемдер, формалық ізденіске ұмтылу арқылы алдыңғы үлгілерді қайталамауға тырысушылық.
Сонымен өткен жылдары жарық көрген кітаптардың ішінен көркем прозаға тән ұнасымды қырларымен әжептәуір әдемі әсер қалдырған дүниелердің де бар екендігіне көз жеткізе алдық. Сонымен бірге, аты-жөндері жалпы оқырман қауымға жете таныс емес жекелеген жазушылардың да қаламдарынан қызғылықты сюжеттер, бейнелі сөздер, берекелі сөйлемдер туындап жататынына көз жұма қарауға болмайды. Әдеби сынға анда-санда ат басын тірейтін сыншыларымыз да осындай елеусіз авторлардың елеулі жетістіктерін ескерсе дейміз.
Сонымен аталған прозалық туындыларды қысқаша сараптай келгенде, өзекті болып табылатын негізгі типтік проблематикалық мәселелерді қайтадан бір шолып өтейік.
Ең бірінші көңіл бөлетін жағдай – тіл мәселесіндегі кедір-бұдырлар. Баяндаманың бас жағында келтірілген нақты мысалдар негізінде белгілі бір қорытынды жасауға болады деп ойлаймыз.
Екінші бір олқылық – өмірлік материалдарды іріктеп, көркемдік шындыққа айналдыру барысында жүзеге асуы тиіс шығармашылық ізденістердің тапшылығы.
Үшіншіден, айтамын деп ниет қылған негізгі оқиғаны аяғына дейін иін қандырып алып шығудың орнына кейде көлденең жағдайларды, ұсақ-түйек мәселелерді термелеп, шұбалаңқылыққа ұрыну.
Төртіншіден, характер даралаудағы диалогтардың, полилогтар мен монологтардың көркемдік мүмкіндіктерін дұрыс пайдалана алмаушылық. Аталған туындылардың басым бөлігінде кейіпкерлер автордың сөз саптауымен сөйлеп, автордың мәнерімен ойлап жатады. Осы арада тәуелсіздік жылдары жиі сыналып кеткен Сәбит Мұқанов прозасы еске түседі. Ол кісі диалогтарды мінез-құлық даралаудың ұтымды құралы ретінде пайдалана білудің хас шебері болатын.
Назар аударатын келесі бір жағдай – бүгінгі күннің тақырыбына қалам тарту жағы, уақыттың ділгір шындықтарын көркемдікпен кестелеп жеткізу мәселесі. Қазіргі кезеңді көркем прозаға сұранып тұрған өмірлік материалдар асып-төгіліп жатыр деуге болады. Бірақ қолымызға тиген прозалық шығармалардың арасында нақ өзіміз тыныстап отырған бүгінгі күннің образы өте аз, барларының өзі бірыңғай жас қалам иелеріне ғана тән екен.
Бір сөзбен айтқанда, осындай мәселелердің бар екендігін қаперлеріңізге қайталап сала отырып, сөзімізді аяқтайық.