Қазақстандағы Ұлт әдебиеттерінің арасында Ұйғыр әдебиетінің   орны өз алдына бір төбе. Ұйғыр жазушылары өздерінің ана тілінде жазып жатқан төл шығармаларында өз халқымыздың ұлттық ерекшеліктерін көрнекі етіп суреттейді. Сондай-ақ, өткен тарихымыз бен осы заманғы қарапайым еңбек адамдарының тұрмыс-тіршілігі, халықтар достығы тақырыбы да әдеби шығармаларда көрініс табуда.

---

Тельман НУРАХУНОВ,
ақын, жазушы

 

2015 жылы Ұйғыр жазушылары айтар­лық­тай белсенділік танытып кете алмаса да, біршама көңіл қуантатын озық еңбектер жарияланды. Атап айтсақ, Илахун Жа­лилов­тың «Күлкә карвини» (күлкі керуені) сатиралық жинағы, Хуршидә Илахунның «Жутум ана анам пурайду» (Туған жерде анамның иісі бар), Әкрам Садировтың «һаят жилвиси» өлеңдер жинағы. Тарихы еңбектерімен танылған Мәһәммәтимин Обулқасимовтың «Әдәбий ойлар изти­ри­пи» атты 6 томдығы оқырман қолына ти­ді.

Аталған еңбектер қай жанрда жазыл­ғанына қарамастан оқырмандар жылы қа­­былдады. Хуршидә Илахун мен Әкрам Са­диров шығармалары өткен өмір мен бү­­гінгі өмірді таразыға сала отырып саралайды. Ақын әрі драматург Илахун Жалилов проза жанры бойынша да өнімді еңбек етіп жүр. Оның «Назугум» пьесасы ұйғыр театрында сахналанды. Ұйғыр әдебиеті сын-сықақ, сатира жанрында өзінен бұ­рынғы са­тира сарбаздары Нәсирдин Мәнсуров, Илия Бәхтиялардың жолын жалғаған И.Жалилов «Күлкә карвини» атты сати­ра­лық шығармасын ұсыну арқы­лы заман­дас­тарымыздың жағымсыз мінез­дерін ны­са­наға алып өткір қала­мы­мен түйреп өте­ді.

Ақын Мәһәммәтимин Обулқа­си­мов­тың соңғы 3 томдығының алғашқысы өлең­­дер, ғазалдар, рубайылар болса, келесі томын қазақтың ұлы ақындары хакім Абай мен Шәкәрімнің шығармаларына арнапты. Онан кейінгі томында шығыс ұйғыр поэзиясындағы ежелгі рубайыларға зама­науи реңк беріп келген ақындар Һе­би­булла Юнусов, Мөмүн Һәмраев, Жәм­шит Розахунов, Мәһәмәтжан Ясенов, Аблиз Һези­мов, Савут Искәндәровтардың өмірлері мен шығармалары сөз болады. Жан-жақты қамтып өнер адамдарының өнегесін көр­кемдік тұрғыдан сомдайды.

Соңғы кезде Ұйғыр әдебиетінің қа­та­рына қосылып жатқан талантты жастар өз шығармашылығы арқылы оқырмандар назарын аударуда. Сол талантты шоғырдың қатарында Вильям Молотов, Шаирәм Ба­ратова, Молутжан Тохтахунов, Зоһра Иси­дуллаева секілді жастарымыздың өз алдына шығармаларын баспадан шығарып, ба­­тыл қадам жасап, оқырмандарына ұсын­ғаны бізді қуантады.

Көрнекті жазушымыз, драматург, Қа­зақ­стан Республикасына еңбегі сіңген қай­­раткер Әхмәтжан Һаширидің «Ақ жайық» журналында «Нур ана» повесі орыс тілінде жарық көрді (тәржімалаған Ви­льям Садиқов). Онан өзге «Әлем әде­биеті» журналында «Нұр ана» повесі, «Ес­­к­ерткіш», «Гүл-гүл», «Палкөз» әңгіме­ле­­рі қазақ тілінде жарық көрді. Бұл әңгіме­лерді аударған қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдері, белгілі жазушылар Қабдеш Жү­ма­ділов, Нұрқасым Қазыбеков, Дидахмет Әшімханов. Сондай-ақ, драматургтің қа­зақ пен ұйғыр өміріне арналған достық та­қырыбына құрылған «Ялғуз яалпуз» пье­­сасы Тәуелсіздіктің 25 жылдығына ар­налып, бұл күндері Алматы облысына қо­­ныс­танған ауылдарда көрермендерге қойылуда.

Ұйғыр драматургия саласы ауыз толтырып айтатындай ілгерілеуге қол жеткізіп отыр. Өткен жылы Түркия Республи­ка­сы­ның астанасы Анкара қаласында өткен Тү­рік тілді ұлттардың драматургия бай­қауын­­да 108 шығарманың ішінде кон­курс­қа түсіп, озық еңбектің бірі саналды.Тү­рік әдебиетінің классик драматургі Хал­дун Та­нердің 100 жылдық мерейтойы қар­саңын­да өткен халықаралық байқауда қазақстандық ұйғыр драматург Әкрәм Әх­мәтовтың «Махмут Қәшқәрий» атты пьесасы 2-ші орын алып, сыйлыққа ие бол­ды. Балалар жазушысы Авут Мәсимов­тың «Шерин Һаят» пьесасы да әдеби кеңестің талқысынан өтіп, театр репертуарына қосылды.

Тельман Нурахуновтың «Шер»  әңгімесі жазушы Дәкен Ахметовтың аудармасымен «Жұлдыз» журналында жарияланды. «Ару­жан» журналында Гүлбәһрәм Хо­шаева­ның «Сенсіз атқан таңдарым», «Ме­нің тәтті түстерім» секілді әңгімелері жа­рық көрді. Ал, республикалық «Жұлдыз» жур­налында Мұхтар Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры, академик Уәлихан Қалижановтың «Қа­зақстандағы ұйғыр әдебиеті» деген кө­лемді зерттеу еңбегі басылды. Автор ұйғыр әдебиетінің тарихи дамуына тоқталып, Кеңес Одағы кезіндегі деңгейімен бүгінгі таңдағы жаңа дәуірлік сипаттарына назар аудара отырып, дамуымен беталысына тұшымды пікір білдіреді.

«Қазақстандағы ұйғыр әдебиеті» деген ат­пен аталған институттың ғылыми кеңесі шығарған арнайы зерттеу монографиясы да кітап болып жарық көріп, айналымға шығарылды. Монографияда академик Шериаздан Елеукеновтың, профессор Нұрдәулет Ақыштың, профессор Гүлжаһан Орданың, Абайтану бөлімінің жетекшісі Серікқазы Қорабайдың, сондай-ақ, өзге де бір топ ғалымдар мен қаламгерлердің ұй­ғыр әдебиеті туралы сын-зерттеулері жи­нақ­талған. Осы аталған еңбектердің қа­тарын­да басылып шыққан институттың бас маманы, филология ғылымдарының док­торы, Ресей қоғамдық ғылымдар ака­де­миясының тілші-ғалымы Алимжан Тил­ивалдидің «Уйгурская поэзия неза­ви­си­мого Казахстана» атты монографиясы да қомақты еңбек.

Жазушы-драматург, әдебиетіміздің ақ­са­қалы Әхмәтжан Һаширидің, Шайим Шаваевтың, ақын Хуршидә Илаху­нова­ның, жазушы Авут Мәсимовтың, ақын Пәтигул Мәхсәтованың және өзге де көп­теген ұйғыр қаламгерлерінің шығарма­ла­рын қазақ тіліне аударып жүрген қаламдас бауырымыз Дәулетбек Байтұрсынұлын ерекше атап өтудің артықтығы болмас деп ой­лаймыз. Соның айғағы ретінде Д.Бай­тұрсынұлының аудармасымен Пәтигул Мәхсәтованың «Өзіңе сенем» кітабының қазақ тілінде жарық көруін айтар едік.

Орайы келгенде айтар тағы бір мәселе – ұй­ғыр ақын-жазушыларын зерттеп жүр­ген, әдеби айналымға қосып, жүйелі пікір білдіріп жатқан ғалымдарға, қазақ тіліне аударып басылымдарда жариялап келе жатқан аудармашыларға шын ниетімізбен рахмет айтамыз.

Соңғы жылдарда әдебиет майданында өнімді шығармашылықпен шұғылданып келе жатқан көрнекті жазушыларымыздың бірі, бірқанша ірі, салмақты романдарды өмірге әкелген Алимжан Бавдинов дер едік. Оның «Мәһбус» (Қылмыскер) романы «Узник» деген атпен орыс тіліне аударылып, оқырман қауымның қолына тиді. Ро­ман бас кейіпкердің туған жер, ата қо­ны­сын тастап, шетелге кету барысындағы ба­сынан өткізген қиын-қыстау азапты өмір жолына құрылған. Тағдырлы кейіп­кер­дің «тар жол, тайғақ кешулері» оқыр­ман­ды бейжай қалдырмайды.

Осы заманғы ұйғыр әдебиетінің дамуына ана тілімізде жарық көріп келе жатқан төл басылымымыз «Ұйғур авази», «Азия бүгүн» газеттері де әдебиетімізге тыныстас болып келеді.Бұл газеттерде ақын-жазушыларымыздың әңгіме-өлең­дері, сын-зерттеулері, теориялық әдеби талдаулары, арнайы әзірленген әдеби беттер беріліп келеді. Шетел әдебиеті мен туысқан ұлт өкілдерінің шығармалары да ау­дарылып берілуде. Онан өзге балалар әдебиеті тұрақты түрде беттен орын алып, оқу­шылардың көркемдік талғамын же­тілдіруге қызмет етіп келеді. Осылайша дәуір­лік, қоғамдық мәселелерді қаузаған га­зеттен әдеби еңбектерде қағыс қалмай, оқыр­манға рухани бұлақтарды сыйлап келе­ді. Бұл бірінші кезекте, газет журналис­тері­нің жастарымызға көңіл бөлетінін біл­дір­се, онан ары ана тілімізбен ұрпақтар­дың тығыз қарым-қатынасына деген жа­на­шырлығының нәтижесі деп есептей­міз.

Жоғарыда атап өтілген авторлар тілге алын­ған шығармалар қазірге қолымызға түс­кендері. Осының өзінен ұйғыр әдебие­ті­нің бүгінгі дамуын, өсуін тура жолмен көр­кейіп келе жатқанын бағамдауға болады.