Осыдан бірнеше жыл бұрын Астанадағы Ұлттық академиялық кітапханада көрнекті жазушы, телепублицист, қоғам қайраткері Сұлтан Оразалының шығармашылық және қоғамдық қызметіне арналған Қазақстан Республикасы Мәдениет және Әділет министрліктері, Қазақстан Жазушылары мен Журналистер одақтары, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті мен Л.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеттері бірігіп өткізген ғылыми-тәжірибелік конференцияға еліміздің көптеген ғалымдары мен жазушылары, мемлекет және қоғам қайраткерлері қатысып,  С.Оразалының шығармашылығын жан-жақты талдаған еді. Біз бүгін конференцияда сөйленген, бірақ бұрын ешқайда жарияланбаған, академик Серік Қирабаевтың және профессор Мұхтар Құл-Мұхамедтің ой-пікірлерін ықшамдап жариялап отырмыз.

---

Серік ҚИРАБАЕВ,
академик

Мен осы жасымда сыртқа көп шыға бермейтін адам едім, бірақ Сұлтанға арналған жиынға келмеуге болмайтын болды. Өйткені, онымен ешбір ағайындық, туыстық қарым-қатынасымыз болмаса да, азаматтық қарым-қатынасымыз бар. Сондықтан бір-бірімізді бауыр тұтып, біріміз аға, біріміз іні болып жүрген жайларымыз бар еді. Сұлтанға деген менің құрметім неден құралды? Ең алдымен айтарым, біздің басымыздан талай дәурен өтті ғой. Алпысыншы жылдардың бер жағы, бұл Сталиннің қайтқан, кешегі коммунистік партия режимінің сәл әлсіреген, басқа тілмен айтқанда, жылымықтың басталған кезі. Осы кезеңде қоғамда жаңа ұрпақ пайда болды. Мемлекеттік қызметте де, әдебиетте де, өнерде де, қай саланы алсаңыз да үлкен бір жаңаша қозғалыс пайда болды. Бұрын айта алмай жүргендерді ашық айтатын болдық. Бір кезде қазақ әдебиетінде махаббат лирикасы немесе табиғатты жырлау қажетсіз, саясаттан алыс деп саналатын болса, енді осылар туды. Кешегі Тұманбай, Қадырлар алдыңғы ақындарша жалтақтамай, ойына келгенін ашық айтатын болды. Міне, мен осындай жаңа өскен ұрпақтың ең мықты өкілдерінің біреуі Сұлтан деп ұғам. Бұлар алпысыншы жылдардың бас кезінде Мұхтар Әуезовтен оқып, Мұхаңның тәрбиесін алды. Мұхаң қайтыс боларының алдында, КазГУ-дегі шәкірттерімен кездесіп, солардың шығармашылығынан осы жаңа лепті сезгенін айтып, қуанып кетіп еді. Солар әр салада бой көрсетіп, біреуі ақын, біреуі жазушы болса, енді бірі журналистикаға барды.

Сұлтанды жарық дүниеге алып келген осы журналистика, соның ішінде тележурналистика. Телевизия өнерінің де неше түрлі саласы, неше түрлі жанры бар. Сұлтан осылардың бәрін игерді. Тіпті сценарийін жазып қана қоймай, өзі түсіретін күйге және режиссерлік мамандыққа да жетілді. Ол Ғабит, Ғабиден, Сапарғали, Ілияс сияқты ұлы жазушыларымызбен Азия-Африканың көрнекті суреткерлерін бейнетаспаға түсіріп алып, тарихта қалдырды. Бүгін солар деректі кино болып шығып жатыр. Бұл – Сұлтан тындырған істің өміршеңдігі дейміз. Ол теледраматур­гияның негізін салды. Телеэкранға көптеген жаңа түр енгізіп, мазмұнын байытты. Үнемі ізденісте болатын.

Сондықтан да Сұлтанды замандастары, алдыңғы ағалары ерекше құрметтеді. Бүгінгі күні ол телеөнердің қыр-сырын терең білетін көрнекті профессорлардың бірі. Екіншіден, Сұлтан әдебиет зерттеушісі. Ол  Ғабдол Сланов жөнінде жақсы кітап жазды. Көптеген әдеби мақалалары, эсселері бар. «Диссертация қорғап ал» деп талай рет шақырдым, бірақ соған қолы тимей-ақ қойды.

Өйткені, ол ғылымды асығыс игеріп, қосымша олжаны қанжығаға байлап алайын деген ниеттен аулақ болды. Ол лауазымды қызметтер атқарды. Орталық партия комитетінде істеді, баспада директор болды, Республикалық Тіл комитетін құрды, содан соң Авторды қорғау жөніндегі агенттікке бастық болды. Осылардың барлығы Сұлтанның қажырлы еңбегі мен жаңадан бой түзеп, өзі қалпына келтірген мекемелер еді. Осы істердің өзінен-ақ оның зор қайраткерлігін танимыз. Сұлтанның ел таныған азамат болып қалыптасуына негіз болған – шыққан ортасы деп ойлаймын. Ол – Абай ауылында туып, Абайдың өлеңдерін жаттап, Абай туралы әңгімелерді естіп өскен ұрпақтың өкілі. Ағасы Кәмен Оразалин Абай елі мен Мұхтар жөнінде көп кітап жазған үлкен жазушы еді. Кәменнің шығармаларының бағасын енді танып жүрміз. Сол Кәменнің қолында тұрып, Мұхаңнан бастап, Абай еліне барған ақын-жазушылардың бәрін Сұлтан бала күнінде көрді. Алматыға оқуға келгенде кімнің-кім екенін жақсы білетін. Кейіннен үлкен қайраткер, жан-жақты қаламгер болып қалыптасуына осы ортаның әсері тиді деп ойлаймын. Сондықтан да мен Сұлтанды ерекше бағалап, өзіме жақын тарттым. Бауыр боп жүрдім. Оның үстіне жасыратыны жоқ, Сұлтанның үйінде Зәуреш деген келінім бар. Оны мен келін деген емеспін, өмірімде Сұлтанды «сен» деп сөйлесем де, Зәурешті «сіз» деп сөйлейтінім бар. Ол менің балаларымның, немерелерімнің оқытушысы болды. Қанша өсіп, биікке шықсаң да, алдында кішірейіп тұратын бір адам бар. Ол – мұғалім. Баланың артынан барған әке-шешеге мұғалімнен үлкен ешкім жоқ. Сен де оны құрмет тұтуың керек. Сондықтан да мен Зәурешті жақсы көремін, үй ішімізбенен сыйлаймыз. Міне, біздің Сұлтанның отбасына, адамгершілігіне, азаматтығына, шығармашылығына деген құрметіміз осындай.

---

Мұхтар ҚҰЛ-МҰХАММЕД,
ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері,
заң ғылымының докторы, профессор

Өткен ғасырдың басында қазақтың ұлы ұстазы Ахмет Байтұрсынов әдебиетке байланысты өнердің бәрін жинақтап, «Сөз өнері» деген әдемі атау қалыптаған еді. Кейіннен өздеріңіз білетін, эпос, лирика, драмамен қоса, заманның көшіне қарай сөзді халықтың жүрегіне жеткізудің тың жолдарын тапқан өнердің өзгеше түрлері шықты. Ол әуелі радио арқылы, ал ғасыр­дың ортасында қазақ жерінде пайда болған теледидар арқылы халықтың жүрегіне жетіп жатты. Мінеки, сол кезде көгілдір экранда  айрықша көзге түскен Сұлтан Ора­за­лының  есімін қазақ  ұлттық  теле­ди­да­­ры­­ның негізін салушылардың бірі деп біз бүгін нық сеніммен толық айта аламыз. Қазақтың ұлттық теледидары елуінші жыл­дардың соңында пайда бол­ғанымен, алпысыншы жылдардан бастап кө­теріле бастады. Ал­ғаш­қы кезде бір са­ғат, бір жарым сағаттық хабарлардан бас­таған жалғыз студия біртіндеп-бір­тіндеп дамып, көбейіп, қазір Қазақ­стан­да 70-тен аса телекомпания жұ­мыс істеп жатса, солар­дың барлығының көш басында Сұл­тан Оразалы сияқты қазақ­тың абзал аза­маты тұр. Сұлтекең туралы баспа­сөзде ке­йінгі кезде жазылған дүние­лердің біра­зын оқып шықтым. Шын­ды­ғында, ол да достары Әбіш Кекілбаев, Мұх­тар Ма­ғауин сияқты қазақ ұлттық ру­ха­нияты­ның туын ұстап отырған азаматтармен университетте қатар оқып, бірге жүріп, бір ұстаз­дардан тәлім алып, тіпті, өнердің айдынына да өзі­нің жел­кенін қатар сал­ған азамат. Ме­нің ойымша, дәл сол кезде теледидар Сұл­текеңді халықтың алдында жаңағы екі досынан да артық танымал етті. Неге де­сеңіз, теледидарды халық күн­­де көріп оты­ратын, ал газет, журнал жет­кенше, кітап оқылғанша, содан соң кіта­бын оқы­ғанмен сол азаматтың түр-түсін білмейтін оқушылар алпысыншы, жетпісінші жылдарда көп болатын. Ал Сұлтекең күнде жарқылдап теледидардан шығып отырды. Жаңа жұмысқа жанын салып, барлық шы­ғармашылық күш-қуатын беріп жүр­ген­діктен, бәлкім оның жазушылығы, ға­лымдығы  өз мүм­кін­ді­гі­нен кемдеу бо­лып қалған шығар, бірақ сол кездің өзінде Сұлтекең­нің ел ортасын­дағы таным­ды­лығы ерекше болатын. Рымғали Нұрғалиев сияқты Сұлте­кеңнің достары-ның аузынан талай естіп едім: «Осы Сұлте­кең­нің арқасында жастау кезімізде талай каби­нетті еркін ашып, талай басшының ас­тын­дағы мәшинесін аударып мініп, талай командировкада сайранды салып едік», – деп. Сол айт­қандай, алпысыншы, жет­пі­сінші жылдарда Сұлтан Оразалы талан­тының жарқырап көзге түскен кезі еді. Қазір біз теледидарға көп сын айтамыз «анау жоқ, мынау жоқ» деп, бірақ сол ал­пы­сын­шы-жетпісінші жылдардың өзінде, қа­зір ойлап қарап отырсам, Ғабит Мүсі­ре­пов­тың театрдағы сұхбаты, Қарғалыдағы өзінің саяжайының түбінде Ғабиден Мұс­та­финмен болған сұхбат, Жазушылар одағының алдындағы паркте Ілияс Есенберлинмен өткен сұх­батқа, міне, 30-40 жыл өтсе де, әлі күнге дейін өзінің мазмұн­дылы­ғы­мен біздің жүрегімізде жатталып қалды. Кейде, шіркін, Абай атамыздың бейнесі қан­дай болды екен деп, ол кісіден аман жеткен бір-екі суретті арлы-берлі төңкеріп қарай­мыз. «Шіркін, сол кісінің тірі кезіндегі бейнесі таспаға жазылып қалса ғой» деп арман­дайсың. Шәкәрім атамыздың Саят­қорада жүргенде жет­пістен асқан шағын­да­ғы суреті табылғанда ұлтымыздың ұлы қа­зынасы қайтып келгендей қуандық. Қазақша айтқанда, атамыз тіріліп келгендей әсерде болдық. Ал бүгін ортамызда жоқ сол ұлылардың бейнесін қайта көріп, олар­дың жан жүре­гімен ашылып айтқан әң­гі­месін тыңдаған кезде бүкіл қазақ халқы осы еңбегі үшін Сұлтан Оразалыға алғысын ай­тады деп ойлаймын. Сұлтекең тек қазақ­тың ұлы­ла­рын ғана емес, жалпы түрік және мұсыл­ман дүниесінің ұлы­ларын да экран­ға шыға­рып, қалың қазақ­тың жүрегіне жет­кізді. Солардың ішінде Шыңғыс Айтматовпен болған керемет сұхбат, телеэкран тари­хындағы жауһар туындылардың бірі дер едім. Қазір естелік жазушылар көп, бірақ солардың көбінде Зейнолла Қабдолов аға­мыз айтқандай, өздерінің шляпасы қыл­тиып тұрады. Ал Сұлтекең соларды барынша ашылып сөйлету үшін, өзінің ин­тел­лек­туалдық деңгейі, сұхбат құрып отырған адамымен деңгейлес болуы керек екенін жақсы біледі. Әйтпесе, андай-мұн­дай сұрақпен адамның сырын ашу мүмкін емес. Біз көрген Шыңғыс Айтматовпен, Қайсын Кулиевпен болған сұхбатта Сұлте­кеңнің осы қасиеті ашылады. Ал бүгінгі ұрпақ Қайсын Кулиевтің кім екенін біл­мейді. Оның бәрі бізбен ағайындас, рухтас халықтардың өкілдері. Давид Кугультиновты алайық. Ол  да  біз сияқты киіз туырлық­ты халықтан шық­қан әлемнің ұлы ақында­ры­ның бірі. Мінеки, қарап отырсам, Азия, Аф­рика  жазушыларының конференциясына келген, сол кездегі марқасқалардың көбі, Пәкістанның ұлы ақыны Файыз Ахмет Файыз сияқты азаматтар Сұлтекеңнің сұх­бат сүзгісінен өткен екен. Бейнеқордан соларды көріп отырып біз осы еңбегі үшін бір өзі ұлттық теле­дидардың тұтас мектебін қалып­тас­тырған Сұлтекеңнің үлкен еңбегіне басымызды иіп, рахметімізді айтамыз. Екіншіден, Сұлтан Оразалы телед­ра­ма­тургияның негізін салған адам. Біздің драматургиямыз Ойқұдықта Мұхаңның ұлы спектаклі «Еңлік–Кебек­тен» бастау алатын болса, ал енді теледраматургия ал­пы­сыншы жылдарда жазыла бастаған дүние. Мінеки, осы кезде теледраматур­гия­ның ой-қырын кәсіби маман ретінде түсі­ніп, тұшынып отырып, негізін салған аза­мат­­тардың бірі осы Сұлтан Оразалы деп тағы да нық сеніммен айтамыз. Сұл­те­кең ғы­лымға да түрен салған адам. Ғаб­дол Сла­новтың шығарма­ларын түгел зерттеп, докторлық диссер­тацияға бергісіз дүние жазып, ғы­лыми зерттеулердің тұтас циклын жария­ла­ған­дығы да есімізде. Еліміз тәуелсіздік  алған­ға дейін де Сұл­те­кең Орта­лық партия комитетінің нұс­қау­шысы, сек­тор меңгерушісі сияқты үлкен қызмет атқар­ды. Бұл – бүкіл Қазақ­стан­дағы көркем әдебиетке  байланысты  жұмысты  үйлес­тіріп отырған қайраткер деген сөз. Мінеки, сол қызметін совет заманында абыроймен ат­қар­ған ол, еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін министр дең­гейіне көтеріліп, Тіл жөніндегі комитетті басқарды. Ол бір ми­нистрліктің құрамын­дағы комитет емес, үкіметтің құра­мын­дағы дербес министрлік дең­гейін­дегі комитет еді. Соның тұңғыш төрағасы ре­тінде, тіл саласындағы осы уақытқа дейін қолданылып келе жатқан Заңы­мыздың қабылдануына атсалысты. Біраз уақыт өт­кен соң,  авторлық құқық қорғау жөнін­дегі агенттіктің төрағасы болып тағайын­дал­ды. Сөйтіп, екі минис­тр­­ліктің тізгінін ұстап, тәуелсіз Қазақ­стан­ның көр­некті мемлекет қайрат­кер­лерінің қата­рына қосылды. Сондықтан Сұлтекең туралы бүгін қалай айтсақ та жарасады. Оны ға­лым, жазушы деп айтсақ та, теледраматург, ұлттық теле­дидардың негізін салу­шылардың бірі деп айтсақ та, мемлекет пен қоғам қай­рат­кері десек те істеген қыз­меті, атқарған жұ­мысы, жазған еңбектері мұның айқын дәлелі болады.