Қазақ поэзиясына өзіндік өрнегімен түрен салған Мейірхан Ақдәулетұлының мерейлі жасқа толуына орай, ақынның «Жел өтіндегі тағдыр» кітабынан алынған мәдениет пен руханият хақындағы толғамды мақаласын, жыр топтамасын оқырман назарына ұсынып отырмыз.
1. Жалпы мәдениет­тің және қазіргі мәдениет­тің сіздіңше, анықтамасы?
2. Сіздіңше, классикалық мәдениет­тің бүгінгі мәдениет­тегі ықпалы мен үлесі қаншалықты дәрежеде? (Оның идеалдық деңгейі және дамыған елдердегі нақты ахуалы)
3. Қазақ­станның қазіргі мәдениетінде қазақтың классикалық мәдениетінің ныспысы бар ма? Бар болса, қандай кепте және оның перспективасы? Жоқ болса, неліктен және оның қатысуы, бар болуы шарт па?

1. «Мәдениет» деген ұғым жұмырбасты пенденің барлығына белгілі болғанымен мәдениет туралы түсінік бір арнада тоғыса алмайды. Себебі әлемдік философия бір-бір «сынығын» иемденіп алып, «шындық» деп дәлелдеп жүрген, «кіндігін Алла ғана» кес­кен ақиқат­тың төрт құбыласы түгел пошымын ешкім де әспет­теп бере алмайды. Абайша айтсақ, «Алла деген сөз жеңіл». Сөз ғана. Ал Гетеге сүйенсек, ой-санасы қортық кісі Құдайды да қортық бейнеде ғана сезіне алады. Бұл — бір.
Екіншіден, мәдениет — адамның, ұлт­тың, нәсілдің ішкі жан дүниесінің «уілі мен ыңылының», бояулар мен сұлбалар полифониясының «сыртқа шығуы», «көрініс беруі». Діл мен дүниетанымның, Асқар Сүлейменовше айтсақ, «құлыны». Бұл екеуін тарихи тағдыр, наным, яғни дін мен діни моральдан көктеп шығатын философия, қан, яғни «хромосомдар мінезі», тірінің анасы — табиғи орта, Гумилевше бояуын сұйылтып айтсақ, «ландшафт», ал Қазтуғанша келсек, «анамыз біздің Бозтуған келін болып түскен», «атамыз біздің бұ Сүйініш күйеу болып барған», «кіндігімді кескен», «кір-қонымды жуған»… Жұрт, «Кел, балалар оқылықпен» жүзеге аса қоймайтын рухани білік пен саналық білім… үнемі тәрбиелеп, үздіксіз толықтырып, «қиынға салып сынап» отыратыны белгілі.
Ұлт, нәсіл түгілі «бір биеден ала да, құла да туатынын» ескерсек, діл мен дүниетаным, оның өз «құлыны» – мәдениет ұлтқа, нәсілге тартып тумағанда қайтеді?
Менің англосаксқа, жойыт пен зұлысқа ұқсағым келсе де, ұқсай алмайтын бақытым сияқты, мәдениет­тер бір-біріне ұқсамайды. «Дамыған әлем» кеңірдегімен ғана қарағысы келетін «кіші мәдениет­тер» де адамзат мәдениеті кемпірқосағының бір тіні. Түбі сол «тіндердің» қайсысы қайырлы боларын, ұятсыз болмаса, ешбір данышпан айта алмайды. Ал жалпы әлем мәдениетінің үйлесім табуы «әлсізді күшті жейді» принципіне емес, «Жаратушының алдында пенденің бәрі тең» принципіне ғана мойынсұнатын «рухани тең құқықтылық» арқылы жүзеге асса керек-ті. Қазіргі мазасыз әлемде, асығыс әлемде бұл қалай жүзеге асып отыр, ол — басқа әңгіме. Тек «асыққан — сайтанның ісі» екенін айта кеткің келеді. Ал мәдениет­тің (жалпы, қазіргі) сипат­тамасы кез келген энциклопедияда бар. Меніңше, оны әңгіме қылудың аса қажеті де жоқ секілді.

Әңгіме, меніңше, жалпы мәдениет, мәдениет­тер дамып келе ме, әлде Абылай көкемнің түсіндей болып ұсақталып бара ма, осы туралы болуға тиіс секілді. Себебі Апокалипсистің, яғни ақырзаманның алыс-жақындығы тек қана осыған байланысты. «Комсомолдық біздің ақыл-ой» мәдениет­ті, көркемөнерпаздар үйірмесін немесе көрме өткізіп, мерекелік феериялар ұйымдастыру деп ұғып келді. Қазір болса, «қалың боянып, қалаулы лимузин мінуі һәм өзіне еш қатысы жоқ көне бұйымдарға таңдай қағу мен Карнеги үйреткен «мінез-құлық стереотипін» жат­тап алу, өзін Голливуд фильмдерінің «крутой» қаһармандары мен жарнама кейіпкерлерінше ұстау деп адасып жүрген сияқты. «Оралыңның барында ойна да күлдің» мәдениеті. Осыдан келіп бізді ғана емес, жалпақ әлемде белең алып тұрған «похренистика ілімі» (орыстың «по хрен» сөзінен шығатын ұғым) кәдімгідей ағымға айналып барады. «Көрмегенге көсек таң» болғандықтан, біз мәдениет­ті өркениетпен шатастырып алдық. Өркениет – тәндік, пенделік тіленіштің ауырын жеңілдету, «қарнын жеңілірек жолмен тойдыру», қамшының сабындай ғұмырдағы пенденің ащы тері мен азапты жұмысын азайту жолындағы ақыл-ой құлшынысының құдірет­ті ұмтылысы. «Рақат, бейнет­тенбейсіңнің…» ләззаты. Мәдениет – рухтың «пенделіктен шым-шымдап құтылуға», әлемдік гармонияны іздеуге, адамның «шайтан азғырмай тұрғандағы» рухи тұтастығына, бізге мін мен трагедия болып көрінетін мінсіз «он сегіз мың ғаламның» үйлесім сұлулығын сезінуге деген ұмтылысының көрінісі. Әлі де сәби адамзат­тың жаратушы, табиғат ұстаздық ететін рухани мектептен алар тағылымының әуен, сөз, құрал, құрылыс, мінез-құлық, әдет-ғұрып, бұйым т.т. болып көрініс беруі. (Бірақ… Ібіліс сабақ беретін мәдениет те бар…)
Әрине, екеуі де керек-дүр.
Абай айтатын «ыстық жүрек, нұрлы ақылыңыз» – осы. Жүрек пен ми.
Жүректі, әрине, ми жеңді. Адамзатқа екеуінің үйлесімі керек-ті. Өлерінде ғана аузына Алла оралатын адамзат-пенде қазір жүрек болмаса, мидың жұмысы тоқтайтынын «қолы тигенде» еске алып қояды. Бұл, бейнелеп айтсақ, біздің бюджет­тің қаржыны аз бөлсе де, «мәдениет» деген графаны мүлде сызып тастай алмайтынына ұқсайды.
Дижон академиясының «Ғылымның (өркениет­тің – М.А.) алға басуы адамзат­ты бұрынғыдан гөрі бақыт­ты ете ала ма?» деген сауалын оқыған әйгілі Вольтер — қазіргі «жалқау, аңғал, қырт қазаққа ұрысқансып жүрген» біз секілді «еуропалықтарды ұрысып кісі қылған» Вольтер «өкінішке қарай, олай болған жоқ» деп көзіне жас алған деседі. Өркениет мәселесіндегі «ноу проблем» деп отырған Еуропаның өкілі Луи Арагон «ХХІ ғасыр болмайды!» деген ақырзаман оймен көз жұмса, Ортега-и-Гассет мәдениет­тің дүниетанымның құлдырауын айтып зар илей келіп, қазіргі біздің рухани болмысымызды «тобырлар көтерілісі» деп атап, мұның ақыры қайырлы болмасын айтады. Дмитрий Лихачев: «Егер ХХІ ғасыр гуманитарлық (мәдени – М.А.) ғасыр болмаса, онда ақырзаманның жеткені. Өйткені техникалық өндірістің қарқындап дамуы бізді көрге апарып тығады. Бірақ Жаратқанның өзі оған жібере қоймас. Жүгенсіз техникалық дамуға мәдениет қарсы тұрады», – деп үміт пен күдік арасында теңселеді. Біздің «сауатсыз» шалдардың «Ойыл көздің жасы еді» немесе «Жемде кеңес қылмадың…» деп қана қоймай, «самауыр-өркениет­тен үркуі» (кердері) әлгі «мәдени үрейге» ұқсайды.
Әрине, «философтың күлуге де, жылауға да хақы жоқ, ол тек түсіне алады». Сол себепті біз «бірдеңеге» қарсылық көрсетуге шарасызбыз. Өркениет пен мәдениет қашаннан бері қарсыласып емес, «қырқысып» келеді. Бруноны отқа өртеткен, бәлкім, осы себеп болар, яғни «мидың жүректен озып кетуі». Өркениет­тің рухи әлемге – «әкесіне» қарсы шығуы. Ақыры, Еуропа Құдай сөзін редакциялады, адамға толық еркіндік берді, әдепкі діни канондарды өзгертіп, «өркениетке жол ашты» (протестантизм, лютеранство). Жаңа, еркін «мәдениет» аз ізгілік жасаған жоқ. Сол мәдениет пен мораль күллі әлемге танылып қана тынбады, «таңылды» да. «Ауызы қисық болса да, байдың ұлы сөйлесін» принципі мәдени, рухани салада да жүрді. «Көк ит жеңбейді, көп ит жеңеді». Біз, әлі күнге де­йін екі дәстүрлі мәдениетке – Батысқа және еуразияшылдыққа жалтақтап отырған Ресейдің отары болған, өзін ұмытып, жырпылдақтыққа көшкен, әйгілі Дешті-Қыпшақтың жұртында қалған ұлт­тар «ағамыздан» үйреніп, соған еліктеу нәтижесінде классикалық мәдениет деп Еуропаның «уілі мен ыңылын» ғана емес, «айқайы мен ойбайын» да үлгі тұтып үйрендік. Бұл – негрдің «америкалықпын» деп мақтанатынына ұқсас «комплекс неполноценности». Еуропа мәдениеті, әрине, адамзатқа аз мұра ұсынған жоқ. Реформация дәуірінен соңғы өнер, әдебиет, білім, ғылым, ежелгі грек-рим мәдениетінің заңды бөбегі бола отырып, небір құбылыстар мен құбыжықтарды туғызды. Бірақ…
«Жүген-құрықтан құтылған мәдениет­тің» қазіргі «мені» Абылайдың түсіндей болып бара жатқанын еуропалықтардың өздері де айтып отыр. Қазіргі музыка Моцарт пен Бахтан, Бетховеннен ат­тап өтіп, Ібілістің шаң-шұңына, сурет өнері быт-шыты шыққан, үмітсіз әлемнің, ес-түссіз әлемнің сандырағына ұқсайтын пост-пост…– модернизмге көбірек бұрылды, шіркеу Құдай үйіне қызық үшін немесе «Құдаймен жасырынбақ ойнау» үшін баратын ғұрыптық мекемеге айналды. Ал еуропалықтардың ежелгі мәдениет мұраларын миллиондаған долларға сатып алатыны, үздік орындаушыларға қол соғатыны, өткеннен кешірім сұрау, сосын, «мидың, бұлшық ет пен қарынның жүрексіз бәрібір өмір сүре алмайтынын» ұмытпау ғана. Еуропа мәдениеті «адамды Құдай жарат­ты, демек, күнәсі үшін адам кінәлі емес» деген дүниетанымның перзенті болғандықтан, ұлы бола тұрып, әлемдік үйлесімді мүлде естен шығарып алды. Құпиясының кілті бір ғана Алланың қалтасында қалып қойған адамды бәрінен жоғары қойды. Бұл адамзат танымын шексіз ілгерілетуге жол ашқанымен, «барлық құпияны әйгілеу», нәтижесінде, «адам бір боқ көтерген боқтың қабы» (Абай) екенін білдіріп қана қоймай, рухани жоғарылаудың мүмкіндігіне деген үміт­ті жоққа шығарды. Адамның, ғұмырдың, рухтың құны арзандап, руханият әжімін жасыру үшін қалың опа-далап жағатын жеңілтек әйелге айнала бастады. Осыдан келіп, «бір сәт­тік жан мен тән ләззаты» дейтін қалыпқа тығылған қазіргі еуропалық «өркени-мәдениет», онсыз да «жүзжылдық жалғыздыққа» қамаулы адам рухын жүдететін, үйлесім іздеуден үміт үзген күй кешіп отыр.
Ислам әлемінің, үнділер әлемінің, дүниетанымын Конфуций іліміне негіздеген жапон-қытай әлемінің мәдениет­терінің өз классикалық үлгілері және қазіргі үлгісі бар. Өркениет­тің ықпалы туралы олар да уайым айт­қанымен, салыстырмалы түрде бұл мәдениет­тер «ауанымен», яғни дәстүрлі жолмен өрбіп, ескі мен жаңаның үйлесімі аясында келе жатыр.
Ділдің діңгегі – дін. Мәдениет­ті, адамды сомдауға діндер шешуші ықпал жасағанын ескерсек, қазіргі «еркін мәдениет­тің» дүниетанымдық астарында ұлы діндердің ұстыны да жатыр. Қазір әлемдік мәдениет, мәденит­тердің өзара жақындасуы мен ықпалы туралы ерінбегеннің бәрі айтады. Бұл, әрине, дұрыс. Адамзат­ты біріктіретін өмір мен өлім категориялары тұрғысынан алғанда, «әлемді құтқаратын — сұлулық» тұрғысынан алғанда, мәдениет­тердің түйісетін тұстары, оларды біріктіретін белгілер баршылық. Бірақ «мәдениет­тер қақтығысы» деген де бар. Еуропалықтар үндістерді – нағыз Америка аборигендерін қалай «мәдениет­тендіргені» белгілі. Ке­йін Киплингтің «Аң атқыш» романын жазуы – «мәдениет­ті» Еуропаның өзі бас терісін сыпырған үндістер аруағынан кешірім сұрауы еді. Ке­йін олар «майя» мәдениетін дәріптегенсіді. Алайда дәстүрлі, қорғансыз мәдениет­ті – діл мен дүниетаным көрінісін «жуан жұдырық, эгоист мәдениет­тің» жеп тынғаны айқын.
Осы себептен де, «жалпы мәдениет» деген ұғым болуға тиіс емес. Түрлі мәдениет­тердің үйлесімі ғана әлемдік сұлулықты құрап, оны Апокалипсистен құтқарады. Ал бір ғана ұлт­тың, нәсілдің мәдени «эгосы» басымдық көрсетуі басқа мәдениет­тің жойылуына ғана емес, ірі трагедияларға айналуы мүмкін. Оның мысалы көп.
Мәдениет туралы ойға қалған адамзат міндет­ті түрде артына, ұлы «өткен шағына» қарайды. Әлемнің жетпіс жеті кереметіне таңдану, музейлерге көненің көзін қойып қастерлеп, тіпті кешегі Ақтамберді мен Қазтуғанды, Достоевский мен Шоқанды, Абайды, Толстой мен Эдгар Поны, «Қараторғай» мен «Гауһартасты», «Көкіл» мен «Көбік шашқанды»… жалпы, өткеннің сұлулығы мен үйлесімін сағыну – соның белгісі. Демек, өркениет озды да, мәдениет жүдеп қалды. Оның үзілген моншақтары мотоцикл мінген рокердің балағында, қазіргі заманғы сәулет­тің, музыка мен әдебиет­тің, дизайнның, жалпы өнердің «киімінің» аса елеусіз тұстарында жабысып жүр. Біз асығыс, логикамен, философиямен шаруасы шамалы «эгоистің» – өркениет­тің арбасында миымызды солқылдатып кетіп барамыз. Өркениет пен мәдениет адамзат­тың екі аяғы десек, қазір күллі әлем аяғын сылтып басып, «адасқанның алды – жөн, арты – соқпақ» деп отырғандай. Біз, қазақ, сол «өзімізге таңсық» соқпаққа түскен сыңайлымыз. Шыға аламыз ба?..
2. Классикалық мәдениет деп нені «Қағба тұтуға» болады? Еуропалық Ренессансты ма, әлде реформациядан ке­йінгі кезеңді ме? Болмаса, қайтып оралмайтын Атилла (Еділ) дәуіріндегі «алтын айдарлы ұлды» ма? Ақыры оңып тынатын бояудан ада, далалықтардың «ерді кебенек ішінде тану» көзқарасына ұқсас, еуропалық «опа-далабы» жоқ, зат­тың, «адамның нұры ішінде» деп қарастыратын ислам мәдениетін бе? «Жерді кешірім сұрап басу үшін» етегінің тұмсығын қайқатып пішкен, обал мен сауапты терең пәлсапа санаған, өткінші дүниеден мәрт­тік мән ғана іздеген түркілік мәдениет­ті ме? Америкалықтарша «уақыт — ақша» деудің орнына «уақыт — мәңгілік» дейтін қытайлық рухани-мәдени ағымды ма? Әлде «әрі итеріп, бері жық» арқасында санасы екіге жарылып, абдырап тұрған, бірақ Паганиниден Бекболат Тілеухановты, Моцарт­тан Құрманғазыны, өркениетке «амалы қалмаса» да «жайлаудағы ақбоз үйді», Жания Әубәкіровадан Жанар Айжанованы жоғарырақ, жақынырақ тұтып отырған (әзірше) қазақ санасындағы мәдениет­ті ме? Бұл – бітпейтін пікірталастың тақырыбы. Әрине, қазаққа деген сенімі жоқ, «ел қатарына» қосылған соң, өзінің ауылдағы «бүкір кемпір, ақсақ шал» ата-анасын жұртқа көрсетуге арланатын ақымақтың күйін кешіп жүрген «озық қазақ» «Америка қол соғып, Еуропа мойындаған» өнерге ғана ұйып, соған ғана жағдай туғызбақшы: «Қазақ халқын таныт­ты» деп мәз. Таныту мен танудың да түрі бар екені есіне кіріп-шықпайды. «Ел айтса болды…» (Абай). Сауат­ты надандық. Рухани авитаминоз. Еуропа «азиат­тың өз дәрежесіне жетіп», өз әлдиін өзіне айтып бергеніне масайрайды. Өз мәдениетінің үстемдігін, «күллі ұлт­тар мен халықтарға ортақтығын» сезініп марқаяды. Мұның өзі АҚШ-тың «Нэшнл билдингіне» – «строительство нации» – «ұлт­ты қалап шығаруына» ұқсайды: адам құқы мен демократияны, озық өркениет­ті, америкалық өркениет­ті өзге елдерге таңу оларда осылай аталады. Әрине, қазақ әлем мәдениетін игерсін, екі сөздің бірінде Кафка мен Камюден «цитата» келтірсін, оған қарсылық жоқ. Бірақ өз «мені» қайда оның? Еуроцентризм жоғарыдан қарады екен деп оның ешкімге ұқсамайтын, рухы еркін де асқақ, қатал да нәзік мәдениеті неліктен экзотикаға айналуға тиіс? Жүйеге түсірілмегені болмаса, дала философиясында Гегель, Ницше т.т. басқалар «жарықшағын» ғана иемденіп, бірезулеп жүрген ақиқат­тың «қайшылықтардан тұратын үйлесімі» жоқ па еді? Біздің ұлы симфонияларымыз күйлер емес пе? Классикалық поэзияның ұлы жыраулар поэзиясынан несі артық еді, бергі «қара өлеңнен» ше? «Аве, Мария» – «Гауһартастан», «Қараторғайдан», «Эстудей» — Досат­тың әндерінен, Мұхит­тың «Айнамкөзінен» артық екенін дәлелдеп берер «өркениет­ті данышпан» кәне?
Мұның бәрі мәдениет­тің әлсіздігі емес, халықтың қорғансыздығы. Әйтпесе әр ұлт, әр нәсілдің өз «классикасы», өз «мәдени мені» бар. Тек мәдениет­те де (егер оны мәдениет деуге болса!) «байғұс көнді, бетпақ жеңді» болып келеді. Ақын Есенғали Раушанов айтады:
«Ей, аңғалдық, аңғалдық!
Үстінде тұрып алтынның
Өзгенің күмісіне таңғалдық…»
Аңғалдық емес. Шарасыздықтан басталып, «өзінен-өзі үміт үзіп кеткен» сорлылық. Мәдениет­тің өз «менін» төменшіктете беретін сол. Оның үстіне, тамыр тартар топырағы жоқ, «ауада өскен» космополитизм өз дегенін қай салада да істете бастады. Олжас Сүлейменов «Нет Востока, Запада нет, есть два сына у отца» дейді. «Батыр – аңғал, ер – күдік» дегеннің кері. Даланың «өткен шағының» жоғын жоқтаған («АзиЯ») ақын қымыз бен пепси-коланы оп-оңай араластыра салады. «Пепсидің» ештеңесі кетпейді, онда тек жоқ. Қымыз іриді, әрине, оған табиғилық қана тән. «Я бываю Чоканом, Конфуцием, Тагором – буду стоять, пряча зубы у братских могил», – дейді Олжас. Поэзияға бұл, әрине, сыяды. Әйткенмен, Шоқан Конфуций бола алмайды. Тагордан ұлы болса да, қазақ Олжасы шықпайды. Бұл, танымдық, мәдени тұрғыдан келсек, «бір қолмен үш қарбыз ұстау» болып шығар еді. Ал үш дербес мәдениет­тің бірігуі — шынымен «мәдениет­терді бауырластар зиратына» бастайтын жол. «Плоская Степь, не любила Высоких деревьев…» бұл – даланың кінәсі емес, тек бойдың биіктігін ғана малданып, «жылқы-мәдениет­ті» соғым етпекші болған эгоизмнің кінәсі. Сондықтан «жүректі қайтып жұбатам?» деп сасқалақтау да еуроцент­ризмнің алдында кінәң болмай тұрып, кешірім сұрау сияқты. Бұл көңіл күймен «Тауларды аласартпай, Даланы асқақтату» мүмкін емес. Оның үстіне, дала перзенті биікті таумен емес, қиялмен, кеңістікті екі шіркеудің аралығымен емес, көкжиекпен өлшеген «қазақтың иегінің астында үш күн жүретінің» содан.
Мәдениет түсініктен, көзқарастан да бастау алады. Далада түрме болған жоқ, ол мәдениет­ті Еуропа дүниеге нәсілшілдікті, фашизмді, ксенофобияны, қанаудың неше түрін, құдайсыздықты алып келді. Пайғамбары Ғайсаның «киімін» әлденеше рет өзгертіп, ке­йін оның «қанын» (шарап) ішіп, етін (нан) жейтін дәрежеге көтерілді. Еуропаның өз мәдениеті. Оны кінәлаудың реті жоқ. Оның жұрт­ты кінәлайтыны ғана қиын…
Әрине, далалық «Еуропаға варвардың көзімен қарамауға тиіс». Әйтсе де Еуропаға барғанның өзінде, қайтып оралуға міндет­ті. Хайдеггер мұны «кету мен қайта оралу приницпі» деп атаған. Көне өсиет­тегі «Ветхий Завет» «Өз әкеңді, өз анаңды сыйла!» дегенді ұстана алмайтын мәдениет­ті прагматик – Еуропа асырауын асырағанмен, кісі санай қоймайды. Солайсың деп жақауратады. Сол мұрат па?..
Дамыған, дәлірек айтсақ, өркениеті дамыған елдер қазір үлкен рухани күйзелісті бастан кешіріп отыр. «Рухани либерализм» құтыртқан, дін мен мораль, әдет-ғұрып пен салт-дәстүр жүгендемеген мәдениет қазір тоқырауға ұшырап, «көз жұбату мен көңіл көтеруге» айналып барады. Мәдениет­тің рухани мазмұны жоғалып, қауызы «ритуалдық пошымы» қалғанын еуропалықтардың өздері де жасырмайды. Оның «демін» біз де сезіне бастадық. Себеп – өркениет­тің мәдениет­тен «әшекейлі мәстек» жасай бастағаны. Ал классикалық музыка тыңдау, үйді картиналармен безендіру – «мәдениет­тен кешірім сұрау», яғни «камералық мәдениетке» айналудың белгісі. Олжас мұны жақсы келтіреді: «халықаралық вагонның терезесінен қарап отырған шолжаң қыз – Еуропа, перронда қолына түйіншек ұстап тұрған кәрі кемпір – Азияға тілін шығарады». Ал қыздың тағдыры не болары белгісіз, оның үстіне, азиялық кемпірдің Ұмай-ана болып шығуы, мәңгі жасауы әбден мүмкін.
3. Қазіргі Қазақ­станды бұдан бірер жыл бұрын Әбіш Кекілбаев «кемпір-шалдың жасауы мол, бойжетіп, толықсып отырған сұлу қызына» теңеп еді. Неге ұл емес? Білмеймін. Ұлты жатқан жеріне қарай есептелетін иегудим болсақ, жөн деуге болар еді, ал қыз, қанша тілекші болса да, жатжұрт­тық қой! «Айрылып Қамажайдан болдым күлкі» деп жүрмейміз бе? Оның үстіне, біздің тамаша әндердің көпшілігі қол жетпей қалған өкініш пен алдап кеткен арман туралы ғана ыңылдайды. Жаңа рух, жаңа ән іздесек ше?..
Біздің мәдениет еркек негізді ер еді. Әкесіздіктен ғана әлсіреп, «танысы жоқтықтан басшы қызметке отыра алмағаны» болмаса, біздің мәдениет – Еділдің (Атилла), Ұлы даланың, ұлы Түркінің шаңырағын әзір ұстап отырған, өз «менінен» ажырай қоймаған халықтың мәдениеті. Бірақ атқамінерлері ұрыса беретін, «халқыма қадірім жоқ – бетімді көреді, әйеліме қадірім жоқ – етімді көреді» дегенге еті өліп кеткен, бетін де, етін де жалғыздық пен жетімдік, сосын, «Болыс болдым, мінеки» бүлдірген, өзінің мықтылығына әлі сене қоймаған, қуат­ты мәдениет. Замоктар мен қалалардың, шіркеулер мен гаремдердің емес, жүректің, жанның, бояу жақсаң, жұғып жарытпайтын рухтың мәдениеті.
Нарықтық экономикамен бірге келетін әлемнің барлық діни секталары, өркениет­тің күллі қоқысы, өркениет­ті елдердің өздері құтыла алмай отырған солардың бәрі — нашақорлық, ұйымдасқан қылмыс, әлеумет­тік дарвинизм, тұтынушылық психологиясы, имансыздық және сексуалдық төңкеріс атаулы түгелімен бас қоса қалған біздің Отанымыздың, әсіресе ділінің (мәдениетінің!) өзгешелігі үшін «күнде кінәлі болып отырған» ұлтымыздың қазіргі жағдайында мәдениет туралы айтудың өзі қиындау. Батыстың протестант­тық моралінің басымдығы, жабайы базардың «дәстүрлі қазақтың миына сыймайтын» жалмауыз қылығы. Мұсасы тауға кеткенде қайтадан «алтын тайөгізге» табынып кеткен еврейлерге ұқсас қоғамдық көңіл күйіміз, оның үстіне, адасқан қаздай болып келген қазақы сананың «рухани либерализм» ұлт­тық мәдениет­ті тығырыққа тіреп, «туристер көретін экзотикаға» айналдырып жіберуі әбден мүмкін. Оның симптомдары жоқ емес. Бірақ далалықтың енді ғана көзін ашқан «мені» бойын тіктеп, жұртпен бүгежексіз сөйлесе бастаса, мәдениет өз бейнесіне қайтып оралар еді. Әзірге «Көкілдің» әуенімен Бекболат айтатын «Еділімдегі» «кіндігімді кескен жұртқа» арқа сүйеп отырмыз. Қалғаны
Алланың ісі және біздің…
Жалпы, қазақ мәдениеті экзотикалық киімнен құтылып, ділдің, дүниетанымның, көзқарастың, мінез-құлықтың мәдениетіне айналуға міндет­ті. Көршіден туған ұл мұрагер боп жарытпайды. Қазаққа шалағайлық пен шалықтардан құтылған, өзі үшін еш қысылмайтын, «әкесінен туған ұл» мәдениет­ті сақтап қалу — «аштан өлмеуден де жоғарырақ міндет». Онсыз ұлт шөре-шөре боп, көрінген «өркениет­тінің» жетегінде кетеді. Тәмам-тәмам.