ҰЛТТЫҢ КҮРЕТАМЫРЫ
Елдің әлеуеті экономикасынан байқалса, руханияты оқу-білім арқылы толысады. Бастан өткен талай тарихы ауыр күндер бәйтеректі арлы-берлі шайқалтып, топырақтағы тамырын үзе жаздаған жағдайлардың куәгеріміз. Оқу-білім жүйесін осындай бәйтерекке теңесек, түрлі дауылдардан аман өткен ұлттық дүниетаным бүгінгідей бейбіт заманда жаңа дәуірдің жақсылықтарын игере отырып, одан әрі жайқалуы тиіс еді. Алайда, соңғы кезде білім саласындағы басшылардың аузынан шыққан өзгерістер туралы хабар осы саладағы мамандар мен білім алушыларды әжептеуір сарсаңға салып қойды. Ұлттың күретамыры іспетті білім саласындағы мұндай өзгеріске ел тұрғындарының ешқайсысы бей-жай қарай алмайтыны анық. Бүгін оқу жүйесіндегі осы өзгерістер жайлы бірқатар мамандарды әңгімеге тарттық. Көшелі адамдардың пікірі төмендегідей.
– Халықтың жүрегіне жол табатын сөзді аузы дуалы шешен адамдар, оң мен солын кеңінен танитын абыздар, болмысы ерекше тұлғалар айтып, ұлтты ұйыта алатын еді. Қазіргі білім және ғылым саласындағы басшылардың ұлттың кешегісінен мол хабар беретін әдебиет пен тарих пәніне деген енжарлығы осындай шешен, ұлтты ұйыта алатын адамдардың азаюына әкеліп соқпай ма? Заман талабына сай енгізілген жаңа пәндерге жіті мән беріп, қоғамтану мен гуманитарлық пәндерді екінші кезекке ысыру қаншалықты орынды?
Еркін ДҮЙСЕНБАЕВ,
педагогикалық өсулер орталығы,
бағалаушы-эксперт:
– Еліміздегі білім саласы алдыңғы қатарлы озық мемлекеттердің үлгісін игеруге көшті. Жапондық білім беру жүйесінде бастауыш сыныптардағы сабақтар тек жапон тілінде оқытылады.Техникалық пәндерге 7 сыныптан бастап басымдық беріледі. Техникалық білім мемлекеттің алға жылжуына себепкер болады. Заман көшіне ілесу мақсатымен жаратылыстану пәндеріне басымдық беру тіл мен әдебиетті екінші орынға ысыру деген сөз емес. Еліміздегі өзге ұлт өкілдері тұрғай, қазақ бола тұра қазақша сөйлей алмайтындар бар. Бұған мектептегі қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің тікелей әсері болды деп айта алмаймын. Білім беруде – пәнге бөлінген сағаттың саны емес, әдістеменің тиімділігі маңызды роль атқарады. Кейінгі уақытта тек тіл-әдебиет қана емес, басқа да пәндердің сағаттары қысқартылып жатыр. Жекелеген пәндерден гөрі бірнеше пәнді біріктірген кешенді сабақтарға басымдық берілуде. Сол себепті, қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің сағаттарының қысқаруы болашақта шешен, ұлтты ұйыта алатын адамдардың азаюына әкеледі дегенге қосылмаймын.
Жаннат ӘБДІҚАЙЫМҚЫЗЫ,
Абылайхан атындағы Қазақ Халықаралық қатынастар және
әлем тілдері университетінің доценті:
– Жаңа пәндердің енуі – заман талабы. Компьютерлік технологиялар дамыған заманда онсыз алға жылжу мүмкін емес. Менің ойымша, кез келген жаңа пәнді енгізу бұрынғы қалыптасқан пәндерге кері әсерін тигізбегені жөн. Мәселен, біз оқыған уақыттағы «Қазақ солдаты», «Өмір мектебі», т.б. шығармаларды кейінгі ұрпақ білмей өсіп келеді. Тарих сабағынан да қазіргі буын біздің қатарластарымыз секілді терең білім алмай отыр, оған менің мұғалім ретінде ішім ашитыны рас.
Сәт сайын жаңарған қоғамда бұрынғыдан өзге, таңсық өзгерістердің болуы заңды құбылыс. Түпкілікті білімнен ауытқымай, заман талабына сай бейімделе отырып өз пәнін оқушыға меңгерту әр мұғалімнің өз ісіне деген адалдығы мен жауапкершілігіне байланысты. Әр мұғалім өз ісіне сыни тұрғыдан да, жаңашылдық тұрғысынан да қарай білгені маңызды. Қазақ әдебиеті пәнінің мұғалімі де оқушысына ХХІ ғасырдың жаңашыл әдістері арқылы классикалық шығармаларды сіңіруге тиіс.
– Қазақ тілі мен әдебиеті, Қазақстан тарихы пәндерін жетік меңгермеу ұлттық болмыстан алыстата түсетіні анық. Білім саласындағы соңғы өзгерістерден ұлтқа жақындаудан гөрі алыстау белгілері байқалады. Бұның соңы ұлтты қайда апарады деп ойлайсыз?
Еркін ДҮЙСЕНБАЕВ:
– Бұрындары кез келген жаңашылдық (инновациялар) міндетті түрде сынақтан өткізілетін. Сынақтың нәтижесіне қарай келесі қадам анықталатын. Қазір бізде мұндай сынақтар өтпейді, қай өзгерісті де ала-шапқын, асығыс енгізіп жатқан жағдайлар бар. Пәндерді біріктіру идеясы жалпы алғанда жақсы бастама. Бірақ ол қалай жүзеге асады?.. Мәселе сонда… Қазақта «Әп-әдемі ән еді, пұшық шіркін кор қылды» деген сөз бар.Жақсы идеяның дұрыс жүзеге аспағаны үшін идеяның соңынан шам алып қуудың қажеті жоқ. Сондықтан мұндай жақсы идеяларды «Жеті рет өлшеп бір рет кескен» жөн. Арнайы сынақтан өтіп, белгілі бір нәтижесін көрген соң ғана қолданысқа енгені тиімді болар еді. Идеяда кемшілік жоқ, оны жүзеге асыру барысы еш дайындықсыз, тым асығыс өтуде.
Жаннат ӘБДІҚАЙЫМҚЫЗЫ:
– Кез келген салада бір жүйені ұзақ уақыт ұстанбай, жиі өзгерте беру, менің ойымша, дұрыс емес. Білім саласындағы жиі өзгерістер де тұрақты жүйенің орнығуына кедергі келтіреді. Дәл қазір біздің мектептерде тарих пен географияны бірдей жетік меңгерген мұғалім бар деп ойламаймын. Ал оны дайындау кем дегенде 5-6 жыл уақытты талап етеді. Жоғары оқу орындарының өзіне де осы маманды дайындау үшін оқулық қажет.Сондықтан мұндай күрделі өзгерістерді аяқ асты, күрт енгізу жөн емес, бірте-бірте сатылай енгізу керек.
– Тіл мен әдебиетті немесе тарих пен география пәндерін қосып оқыту тәжірибесі өзге елдерде бар ма? Мұндайда кадр мәселесі қалай шешіледі деп ойлайсыз?
Еркін ДҮЙСЕНБАЕВ:
– Шетелде мұндай тәжірибе көп. Мәселен, Сингапурде «Сыни ойлау» деген сабақ бар. Оған логика, психология, тарих, тіл, тіпті математика кіріп кетеді. Дәл осы пән сингапурлық қыз-жігіттердің әлемдік талаптарға тез бейімделуіне тікелей әсер етеді. Азаматтардың барлығы дерлік үш тілді жақсы біледі, ондағы тұрғындар «балаларымыз білімді болмаса аштан өледі» деп айтады екен. Сол себепті де, бірінші орынға жекелеген пәндерден гөрі кіріктірілген пәндерді қояды. Біздегі басшылар, меніңше, шетелдің осындай тәжірибесін негізге алып отыр. Дегенмен, ол идеяларды жүзеге асыратын механизмдер бізге лайық келе бермейді. Біздің жүйеге сай, ұлттық ерекшеліктерге лайық механизм жасалуы керек. Мәселен, біздің ата-бабаларымыз бұдан екі ғасыр бұрын арнайы мектепте оқыған жоқ, бірақ жадылары мықты болды. Санамақ айтты, жаңылтпаш жаттады, олардың білімі күнделікті өмірмен қатар дамыды. Одан бертін келе баланың тіл мен әдебиетті меңгеруіне ата-ана да тікелей араласты, әжелеріміз ертегі оқыды, аталарымыз жырларды жатқа айтты. Өткен ғасырдың ортасына дейін бұл үрдіс жақсы жалғасты да, одан кейін барлық мәселе мектеп мұғалімдеріне жүктелді. Тіл мен әдебиет күнделікті тұрмыс-тіршіліктегі қарым-қатынастан «пән» деген ұғымға байланып қалды.
Шетелде бір мұғалімнің бірнеше пәннен сабақ беруі таңғалатын дүние емес. Ал біз бірнеше пәнді біріктіріп жіберген соң ғана оған мұғалімдерді дайындау туралы ойланып отырмыз. Мұның білім саласын ақсататыны анық. Қазір, менің ойымша, кадр дайындау үш жақты жүргізілгені жөн. Бірінші – жоғары оқу орындарында дайындау, екінші – мектептегі сабақ беруші мұғалімді дайындау, үшінші – баяғыдағы педкласс тәжірибесіне сүйеніп, сабақ беруге бейімі бар жоғарғы сынып оқушыларды оқыту.
Жаннат ӘБДІҚАЙЫМҚЫЗЫ:
– Шетелдің көп мектептерінде 9-10 сыныпта әлемдік тарих пен география интеграцияланған, яғни бірге оқытылады. Әлемдік тарих және география бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан бір субъект ретінде қарастырылады. Белгілі бір тарихи оқиғаға қатысты сабақ өткенде оның қай жерде, қай мемлекеттің территориясында болғанын айтады. Мәселен, Жібек жолы туралы сабақта Орта Азияның картасын қоса үйреткен ыңғайлы деп есептейді. Әлемдік тарихи оқиғаларға қатысты әр сабақта географияға қатысты қосымша мәлімет берілетіндіктен, осы артықшылықты олар ұтымды пайдаланады.
Ал қазақ тілі мен әдебиеті пәні қатар жүргенімен бұл екі пәнді жоғарыда айтқан тарих пен география сияқты біріктіру мүмкін емес. Өйткені, екі пәннің қамтитын аясы мен мақсаты екі бөлек. Морфология, синтаксис, грамматика, орфографияны қамтитын тілді әдебиетпен қалай кіріктіруге болады. Бұл екі пәнді бөлек оқытпаса шала сауатты ұрпақ өсіп, ғасырлар бойы оқытылып келе жатқан жүйе қалпынан ажырап қалады. Мен ағылшын тілінің маманымын. Мұнда да грамматика мен әдебиет қатар жүреді, бірақ бір сабақ тілге арналады, бір сабақ әдебиетке арналады.
Осы орайда кадр мәселесінен бұрын оқулық мәселесі алдан шығады. Тарихты географияға қосқанда екеуінің бірі де ақсап қалмайтындай етіп оқулық дайындау керек. Сосын соған сай мамандар дайындалуы тиіс. Маман даярлау өте көп уақытты қажет етеді.
– Жиырмасыншы ғасырдың басында «сауатсыздықты» жою науқаны жаппай жүргенінен хабардармыз. Жаңа заманның талабы ескі заманның білімін мойындамайтын кезең бүгінгі қазақ ұлтының басына тағы туған секілді. Жиырмасыншы ғасырдағы білім алу саласындағы өзгерістердің ұлтымыз үшін оңтайлы жағы көп болғанымен, жас ұрпақты тамырынан алыстатқан тұсы да жоқ емес. Қазіргі білім саласындағы өзгерістер шала сауатты ұрпақтың көбеюіне әкеліп соқпай ма?
Еркін ДҮЙСЕНБАЕВ:
– Ол да бар, мұны жоққа шығаруға болмайды. Адам баласы үй салған уақытта кез келген кірпіш алдыңғы кірпіштің жобасымен, соның ізімен қаланады. Жаңа заманның ілімі ұлттың о бастағы білімімен байланыспағанда тамырынан алыстаған ұрпақ өсіп шығады. Дегенмен, кадр мәселесі дұрыс жолға қойылса мұндай мәселе тумайды деген ойдамын. Бізде мұғалімдерді өзінің негізгі ісінен өзге жұмыстарға жегу көп. Көше сыпыруға да, сайлау науқанына да мұғалімдер жүгіріп жүреді. Мәселен Сингапурда, Оңтүстік Кореяда бір көшеге мұғалім келсе, сол көшенің тұрғындары жас-кәрісіне дейін «Біздің көшеге мәдениет келді», – деп қуанады екен. Мұғалімді қадір тұту мемлекет тарапынан ғана емес, халық тарапынан да жақсы жолға қойылған. Бізде де осы мәселені қолға алса кадрдың біліктілігі туралы мәселені шешу қиынға түспес еді.
Жаннат ӘБДІҚАЙЫМҚЫЗЫ:
– Қазақтың өткен өмірінен, тарихынан мол хабар беретін классикалық шығармаларды терең меңгеруде бүгінгі ұрпақ, біздің буынмен салыстырғанда шала білім алып жатыр, ол өкінішті. Ал қазіргі қоғамның толық мүшесі ретінде өзін еркін сезінуі үшін бала көп нәрсені білуі тиіс. Шамалап айтқанда, заманға сай мәдениет дағдыларын игеру, шет тілін білу, өнертапқыштық ойлау жүйесіне икемделу, өзін көпшілік алдында көрсете білу, қаржылық сауаттылық, шығармашылық тұрғыдан ойлау, ұжымдық жұмыстарға бейімділік, кез келген ортаға тез бейімделу, көп мәдениеттен хабардар болу сынды талаптарға сай болуы керек. Қазіргі оқу жүйесі бұрынғыдан басқаша. Бұрындары мұғалім не айтса соны заң деп қабылдадық, ал қазір студенттердің өз ойын еркін айтуға, өз көзқарасын білдіруге толық құқығы бар. Осыны ескере отырып, өзіміздің классикалық оқу жүйесіне кейінгі білім беру саласындағы жаңашылдықты енгізу керек.
БҰЛ – БІЛІМ РЕФОРМАСЫ ЕМЕС, ТІЛ РЕФОРМАСЫ
Биғайша МЕДЕУОВА,
ақын, Ағарту ісінің үздігі,
Ы.Алтынсарин төс белгісінің иегері
Қазақ этносының қалыптасуы 4 мың жылға созылды. Қазіргі қазақ тілі сақ, үйсін, қаңлы, ғұн, түркі, қыпшақ кезеңдерінің жемісі. Жазба және ауыз әдебиетінің алтын тұғыры болған қазақ тілінің тағдыры қалам ұстағандардың бүгінгі алаңы болып отыр. Педагогикалық басылым беттерінде жазылған пікірлермен жанайқайларынан көз сүрінеді. Билік естімейтін саңырауға айналған сияқты. Жер туралы қазақ елінің буырқаныстары тіл буырқаныстарына ұласып барады. Биліктің саяси ойындары қазақтың жаны – жер мен тілді айналып өтпесе болмайтын сияқты.
Білім министрі Е.Сағадиевтің реформасын қалай «әшекейлесе» де қолдай алмаймын. Бұл – білім реформасы емес, тіл реформасы. 45 жыл ұстаздық ғұмырымда дәл осындай асығыс, пісіп жетілмеген, қайта құруды көрмеппін. Көзіқарақты қазақстандық білім саласындағы «жалпақшешейлік синдромының» экономикалық зор секіріс жасауға пайдасы тиеді дегенге сенбейтіні хақ. Жапония жапон тілімен, керек десе кимоносымен өркениеттен ойып тұрып орын алды. Қытай экономикасы үш тілділіктен дамып отыр ма? Ресей үштілділікке қалай көшеді? Біздікі не секіріс? Үштілділік – қазақ тіліне назар аудара бастаған диаспоралардың ынтасын кемітіп отыр. Оңтүстік Корея ғылым мен индустрияның ғаламдық көшбасшысына корей тілін құрбандық жасау арқылы жетіп отыр ма? Парадокс!
Аксиомалық ақиқат – ағылшын тілінде 1,5 млрд. адам сөйлейді екен делік. Бәсекеге қабілеттіліктің ғаламдық индексін иемденген озық 10 ел көптілді екен делік. Халқы ағылшын тілін жақсы меңгерген елдердің жан басына шаққандағы табысы жоғары екен, жұмыссыздық аз екен делік. Адами капиталының деңгейі биік екен, бизнес- климат тамаша екен делік. Тәуелсіздігіне 25 жыл ғана болған қазақ мемлекетінің әлеуетін жоғарыдағы 10 елмен салыстыруға бола ма? Мемлекеттік тілді екінші орынға ысырудың жетілдірілген, заманауи үлгісі – Сағадиев синдромы.
Енді ағылшын тіліндегі телеарналар, басылымдар көбейеді деген сөз. Менің пікірімше, ұлтсыздық Елбасы беделін түсіріп отыр. Нұрсұлтан Әбішұлының «Мәңгілік ел» идеясынан халқы рухтанды. Бірігу, топтасу, бір тудың астына ұйысу басталып еді.
Қазақ тілі – ұлт лингвистикасы. Қазақ әдебиеті – ұлт идеологиясы. Қазақтың төл құжаты – тіл әдебиет, тарих,мәдениет, ғылым. Республиканың адами капитал деңгейі ұлттық санасымен өлшенентінін басқа-басқа, ғалым Сағадиев білмей отыр ма?
Функционалдық білім беру АҚШ-та 1960 жылдары бастау алды. Мәні – жан-жақты білімділік, әмбебаптық. Содан бері 60 жыл өтті. Олар көп қиындықтардан өтті. Ұлтсыздық идеологиясын қолданатын ел – Америка. Себебі, онда Автохтонды ұлт – үндістер жойылған. Бізде байырғы ұлт мемлекет құрып отыр. Әрі мемлекеттік тілі – қазақ тілі. Қандай реформа болса да Елбасының «Мәңгілік Ел» моделін жоққа шығаратын қадамдар жасалмауы керек. Елімізде саяси, экономикалық дағдарыс дендеп тұрғанда тіл дағдарысын туғызу кімге қажет? Қазақ тілі – көшпелілер өркениетінің алтын қазығы болып отыр. Әлемдегі 18 түркі мемлекетінің тілі мен әдебиеті қазақ тілінен – атажұртынан кіндік үзген жоқ. Министрдің уәжіне қарасақ, Қазақстан ағылшын тілін меңгерудің халықаралық рейтингісі бойынша 63 елдің ішінде 54-ші орында екен. Бұл – келеңсіздік екен. Бұл – намысымызға тиеді екен.
Рухани құндылығымызды ағылшын тілін білу деңгейімен өлшеуді БҰҰ ұсынып отырмаған болар. Дүниежүзінің тарихы пәнін Қазақстанда орыс тілінде оқыту қандай қажеттілікті көрсетеді? Африка, Азия, Латын Америкасы, Еуропа орыс тілінде сөйлей ме? Мүмкін ислам елдері сөйлейтін шығар? Бұл – кешегі отар ТМД аймағына қажет пе? Орыс тілін әлемдік деңгейге көтеріп отырған біздің министр ғана. Тілдік орта қазақ тілінің қолданылуына қызмет етуі керек.
Реформа біржақты: «балаларымыз қарым-қатынаста тілдік психологиялық кедергіні» сезінбеуінің тәсілі – қазақ тілі мен әдебиетті қосып оқыту ма? Білімді ана тілінде алу құқығын жоюға министрге кім құқық берді? Атап айтқанда, жаратылыстану пәндерін ағылшынша оқытуды қай ата-ана сұрады?
Реформа талқылануда. Қай тілде оқытуды мәжбүрлеусіз-ақ болашақ орнына қояды. Көптілділік күштеусіз қажеттілікке айналатын уақыт келеді. Көптілділік ана тілі есебінен дамытылмауы керек.
ҚР Конституциясы II бөлім, 19 баптың екінші тармағы былай дейді: әркімнің ана тілі мен төл мәдениетін пайдалануға, қарым -қатынас, тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдап алуға құқығы бар. Ендеше, ниеті жақсы, жас реформатордың қазақ тілі мен әдебиетінің екі ғылым ретінде оқытылуына, Қазақстан тарихы мен құқығының оқытылуына шектеу қоюға құқығы жоқ деп есептеймін. Әрі биология, физика, математика, химия пәндері түрлі ғылым салалары. Оны бір-біріне қосып, ағылшын тілінде оқытуға мәжбүрлеудің заңдылығы қандай болмақ?
Конституцияда мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық дейді. Сол халықтың билігін иемденіп кетушілік заң бойынша қудаланады (3 тармақ). Көкейкесті ойлар өте көп. Ортақ ақпараттық өріс шеңберінде ұлттық педагогика неге жоқ? Қазақстан білімді ел. Білім саласындағы олқылықтарды реттеуге шамасы жететін елміз. Тыңдайтын құлақ болса болды.