Дала тылсымын танып, табиғатпен етене үндескен бабаларымыз жазу-сызуды танымай тұрып-ақ, ою-өрнекті хат, қарым-қатынас құралы ретінде пайдаланған. «Өткірдің жүзі, кестенің бізі – өрнегін сендей сала алмас» деп жырлаған Абай сөзінің мәні өте терең. Білген адамға әр ою-өрнектің айтары, мәні, ұғымы тасқа жазған хат­тай айқын. Ұлт­тық нақыштағы оюлы киім сол ұлт­тың қанымен бітеқайнасып кеткендіктен киген бойда рухыңды оятып, ұлт­тық болмысыңды айқындап тұрады. Кейбір елдердің Президентіне де­йін өз ұлтының киімін үнемі киіп жүретіні де сол. Ою-өрнектің сырын жазбай таныған халқымыз ұзатылған қыз жасауына ою-өрнекті көрпе, жастық, текемет, сырмақ беруі де тегін емес. Ұзатылған қыз төркініне ою-өрнек салып тұскиіз, құрақ көрпе арқылы сәлемдеме жіберіп, өзінің хал-ахуалын білдіретін болған. Тұскиіздің оюы қоңыржай түспен шым-шытырық, құрақ көрпе өте ұсақ болып құралса, «қыздың тұрмысы мәз емес, қиналып жүр» деп ұғады. Ою-өрнектері көкке өрлеп, ашық түсті ақжарқын болса, «теңін тауып бақыт­ты ғұмыр сүріп жатыр екен» деп қуанатын болған. Алыс жолға, аңға, жаугершілікте жүрген азамат­тар да орамалға өрнек салу арқылы жағдайын жеткізіп отырған. Орамал сыйлау ғұрыпының мәні де бірін-бірі орамалдағы кестелі өрнек арқылы түсініскен.

Еліміз тәуелсіздік алғалы ғана ұлт­тық киімді пайдалана бастаған біз бабалар киген асыл мұраны тек тойда, наурызда ғана уақытша киетін сәндік киім деп түсінеміз. Ұлт­тық киімнің сырын ұқпай, ұлт­тық тағамның қадірін кетіріп, ұлт тілінде сөйлеуден қалып бара жатқан елде ұлт­тық жігер, рух, намыс бола ма?
Ке­йінгі жылдары ұлт­тық киім кию үрдісі кеңінен етек жайғанымен оюдың мәнін, қолданатын орнын түсінбей жүрміз. Ұлт­тық киімді заман талабына сай тігуге ұмтылған дизайнерлер оюдың мән-мағынасына үңілместен, оңды-солды орынсыз қолданып жүр. Текеметке, қоржынға, сырмаққа салынатын оюларды үстімізге жапсырып жүрміз.
Бала кезімізде ақ қағазды қиқалап қиялымызбен оюға ұқсатып түрлі өрнек шығаратынбыз. Кәзіргілер сондай жолмен ойдан құрастырған оюды келсін-келмесін мәнсіз, мағынасыз барлық киімге, тұрмыс құралдарына жапсыра беретіні еш өнеге емес. Ұлт­тық ою-өрнектердің әр иірімінің өз орны бар. Мәселен, бас киімге арналған оюды аяқ астына салынатын текеметке ешқашан қолданбаған. «Су өрнегі», «ирексу» немесе «ирек» түрінде келетін ою түрін әйелдер көбінесе киімнің шет тұстарына, бас киімнің жиегіне, бешпет, камзолдардың жағалары мен жиектеріне пайдаланған. Бас киімге, камзолға, шапанға салынатын оюларды балаққа немесе етікке салуға болмайды, абыройы аяқ асты болады. Ата-бабаларымыз «итқұйрық» деп аталатын ою түрін ешқашан бас киімдерге қолданбаған. Себебі мұндай өрнекті бас киімге пайдаланса, дұшпан басқа шығады деп жорыған. Мұның астарында «дұшпаның кеудеңнен жоғары өрлемесін» деген ырым жатыр. Итқұйрық «дұшпаның төмен болсын» деген ниетпен, көбінесе, ер адамдардың шалбарының жырық балағына өрнектелген. Сонымен бірге халқымыз ит­ті жеті қазынаның бірі деп есептегіндіктен, оны ұзақ сапарға, жолға шыққан адамдардың киімінің етегіне «серік болсын» деген мағынада өрнектеген.
Балаларға арналған оюлар, ерлер мен әйелдерге тән оюлар бар. Қыз балалардың бешпетіне, көйлегіне гүл тәрізді немесе қанат­ты қарлығаш секілді өрнектерді бейнелеген. Ер баланың киіміне найзаның ұшы, бүркіт, қошқармүйіз секілді өрнектерді батыр, алғыр болсын деген ырыммен салған. О дүниені белгілейтін оюды тірі адамға, ердікін әйелге, әйелдерге тән оюды ерлерге салу ою-өрнек тілін танымағандық. Қазақ халқының ертеден келе жатқан сәндік-қолданбалы өнерін о баста ырымдап пайдаланған. Оюлардың кең тараған әртүрлі атаулы 200-ге жуық түрі бар.
Қазақ халқы қолөнерге бағзы заманнан ерекше мән беріп, оны күнделікті тұрмыс-тіршілігінің бір бөлігі санаған. Ата-бабаларымыз ежелден ұлт­тық нақыштағы оюларды киім, үй жиһаздары, ат әбзелдері, күнделікті тұрмысқа қажет ыдыс-аяқ, зергерлік бұйымдарға пайдаланған. Халқымызда киіз үйден бастап, оның ішіндегі әр бұйымға де­йін шебер қолөнершілердің қолымен дайындалып, ғасырлар бойы атадан балаға мирас еткен. Әр нәрсенің басын иіп келтіре бергеннің барлығы ою емес, ою-өрнектің мазмұны бар. Ою-өрнекті тани білген адам ғана нақышына келтіріп жасай алады. Ою-өрнек – дінге де­йінгі таңба. Сондықтан әлемдегі оюлардың мазмұны бірдей. Адамзат 64 мың жылдан бері тіршілік еткен болса, бастапқыда ым-ишара арқылы бір-бірін түсінген. Ата-бабаларымыз хат танымай тұрғанда дәт­ті ою-өрнек арқылы жеткізген.
Әшекейлерде бейнеленген оюларда терең пайым бар. Қыздың қолындағы білезікте бедерленген өрнегіне қарап, оған құда түскен-түспегенін білген. Жас келіншек тұрмыс құрғаннан ке­йінгі ахуа­лын ою-өрнекпен бейнелеп, сәлемдеме беріп отырған.
Ою-өрнектердің түрлері, түстері мен бояулары тым ерте заманнан бастап-ақ қолөнерінің барлық түрінің негізі болып келеді. Қазақ оюлары мазмұны жағынан үш түрлі ұғымды бейнелейді. Бірінші – мал шаруашылығы, аңшылық. Екінші – жер-су, табиғат, көшіп-қону көріністері. Үшінші – күнделікті тұрмыста, өмірде кез­десетін түрлі зат­тардың бейнесі. Қазақ ою-өрнекті кез келген адамға «мәні жоғалады» деп ойғызбаған. Оюшы шеберлер іске беріліп, жұмыс әдісіне төселе келе өздерінің көрген ою-үлгілерін өзгелерге жасап, оюға өз бетімен жаңа түрлер енгізу арқылы халық арасында «оюшы» атанған. Әрбір елде, әрбір руда атағы шыққан таңдаулылар болған. Ою ойған адам әр саладан хабары бар шебер болуы керек. Ондайлар өз өнерінің тамаша үлгісін өзінің руына, маңайындағы елдерге таратып, әртүрлі ою-өрнектерде, киімдер мен кілемдерде, сырмақтар мен кестелерде: «арғын үлгісі», «керей үлгісі», «ұлы жүз үлгісі», «орта жүз үлгісі», «кіші жүз үлгісі» деген мәнерлер жасаған. Жалпы, ою-өрнек – қазақ мәдениетінің, тарихының шежіресі. Ата-бабадан қалған мәдени мұра. Үйге келген қонақ алаша мен басқұр, текемет пен сырмақ оюларына қарап, сол отбасының қай рудан, қандай әулет­тен шыққанын сұрамай-ақ білетін. Өнер зерт­теушісі Сейсен Мұхтарұлы «Оюды оқуға бола ма?» ат­ты мақаласында: «Дулат­тың «бүтін ай», Жалайырдың «тарақ», Қоңырат­тың «босаға», Қыпшақтың «қос әліп», Қаңлының «көсеу», Керейдің «қосу», Найман руының бір шақасы Бағаналының «үш айрық алау» таңбасы ретінде сурет­теледі», – дейді.
Қазақтың оюлары үш пішінде салынады: шеңбер, үшбұрыш, шаршы.
Оюдан, көбінесе, үш пішінді жиі кез­дестіреміз. Шеңбер дегеніміз – күн, жер. Шаршы – төрт құбыла. Қазақта «Төрт қабырғасы тең болсын», «Төрт құбыласы тең» деген сөз бар. Жер бетінде бәрі тең. Онда бос кеңістік болмайды. Шексіздік – өмір мен өлім, күн мен түн, жақсы мен жаман, ер мен әйел бір-бірін толықтырып, тұтастықты құрайды. Өмірдің ақ пен қарасындай бірінен-бірі ажырай алмайтын егіз ұғым. Сол сияқты шаршы өрнегі дүниедегі жамандық пен жақсылықтың жеңісін, күн мен түннің теңелуін, жаз бен қыстың алмасуын білдіреді. Осының бәрін қазақ оюынан кез­дестіре аласыз. Қазақ ою-өрнегі қошқармүйіз түрінен бастау алатындықтан қандай ою түрін жасағанда да осы ою түрі басты көрініс табуы қажет. Ою атасы – қошқармүйіз бастаған өрнек түрлері бір-біріне үйлесе сән бере бірігіп, жымдасып, байланыс пен сәндік тауып ою түрін әрлендіре түседі. Ата-бабаларымыз осындай өнер түрін өзінің шырқау шыңына жеткізе білген.
Ою мен өрнек – екеуі екі бөлек. Ою ойғанның ойы ұшқыр, яғни ою – ойлау­дың, өмір мәнінің, тұрмыстың иірімдері бар магиялық әсері мол емдік қасиетке ие. Өрнек сәндеу, нақыштау, оюлардың арасын жалғастырып көркемдеу үшін қолданылады. Ою-өрнек – дәлдік, есеп, теңеу, үйлесім, көркемдік, тазалық, нәзіктік, сүйкімділік, парасат­тылық, мейірімділік, сұлулық, ой-қиялдың дамуы, зеректік пен шуақты көңіл күйге шабыт, шат­тық ұялатып, ептілікке, шеберлікке, икемділікке, іскерлікке баулиды. Ою-өрнек – құштарлық жиынтығы. Ою ойған адамның жүрегі жылы, нәзік болады. Өрнектерде көрініс тапқан ата-бабаларымыздың космогоникалық, астралды, діни және философиялық танымы әлі терең зерт­телмеген. Осы күнге де­йін ғылым саласында оютанушы жоқ.
Ғасырдан-ғасырға жалғасып келе жатқан оюларымыз табиғи үйлесім қалпын сақтауы керек. Қазақтың оюлары сақ, ғұн замандарынан бері әбден қалыптасып, жүйеге түскен. Оюларды өзгерту салт-дәстүріңді, әдет-ғұрпыңды, ұлт­тық болмысыңды өзгерткенмен бірдей.

Алмахан Мұхаметқалиқызы
Астана