Мен Жамбыл атамның музейі мен мавзолейі орналасқан, ғажап жырларын шығарған ұлы ақын атындағы ауылда туып-өстім. Кішкентайымнан Жәкеңді көріп, жырларын тыңдаған қариялардан талай-талай аңызға бергісіз әңгіме-жырлар естідім. Біртуар дана да дара ақын жайлы ғажап дүниелер жан дүниемді толтырып, өзіне іңкәр ет­ті.
ХХ ғасырдың Гомері атанған Жамбылдың музейі мен кесенесіне әлемнің түкпір-түпкірінен қаншама адамдар тәует етуге, жыр-ғұмырын танып білуге құштар көңілмен келіп жатады. Өзім қарсы алып, қасында жүріп, сөздерін естіген дәуірдің атақты тұлғалары Жамбыл Жабаевтай ғасыр жасаған жырау туралы не деді, қандай ой-пікірлер айт­ты? Бұл мақала-эссемде солар жайлы сыр толғап, есімде ерекше қалған жайт­тарды ортаға салмақпын.

  Қызыл шұбар жолбарыс жайлы әфсана

Жамбыл ата музе­йінің алдында мәртебелі қонақты күтіп тұрмыз. Тамыз айының тамылжыған күндерінің бірі. Сүт­тей ақ «Волга» келіп тоқтай қалып, ішінен Шыңғыс аға – Шыңғыс Айтматов, аудандық партия комитетінің хатшысы Мәтқасым Шөпбаев түсті. Сыртынан атақ-даңқы дүркіреп тұрған Шыңғыс аға, шынында да, ірі тұлғалы, ер кейіптегі, шашын артқа қайыр­ған, күлімсіреп сөйлейтін кісі екен.
– Әликсалам бауырлар! Жамбыл бабаға сәлем беріп, тәует етуге мына балам екеуміз ат басын бұрып, әдейі келдік, – деді ол аман-саулықтан соң.
Музей директоры, балалар жазушысы Мұхамеджан Етекбаев алға түсіп, жол бастады.
Алдымен, Жамбыл баба мәңгілікке жатқан кесенесінде Құран оқыт­ты. Музей ішін асықпай аралап, толқып шықты.
– Шықа, бір әңгіме айтып бере­йінші, – деп музей директоры қоңыр дауысымен бастап кет­ті:
– Жамбыл атам Ұлы Отан соғысының жеңісін көріп кет­ті ғой. Жарықтық сол жеңіске арналған колхоз кеңсесінің алдындағы жиынға келіп, үсті-үстіне жыр төгіп, шат-шадыман жұрт­тың қошеметімен ұзақ толғайды. Сол жиыннан соң Жәкең төсек тартып, одан Алматыға барып емделіп қайт­ты. Ем-дом алып, сергіп, өзі тұрып жүруге жарап қалады да, қайта құлайды. Тоқсан тоғыз деген жас оңай ма, құлағы тосаң тартып, көзі бұлдырап, жөнді көрмей, даусы шықпай жатып қалады. Ел абыр-сабыр болып, аяқтарының ұшымен ғана жүріп, «Тәтеміз қалай болар екен?» деп астанадан дәрігер шақыртады. Ұлы ақынды ел- жұрты «тәте» деп атайтын.
Қай күні ұлы сүре жығылды, елінің абыз ақсақалы үзіліп кетер екен деп сыбырласып сөйлесіп, дайындала бастайды.
Маусымның таңы тым ерте атады. Ақ жібек сәулесі енбей жатып, Жәкеңнің ең жақын туыстары мен ұл-қыздарын оятып, хабаршы барады. «Бәріңді тәтем шақыртып жатыр», – дейді. Апыл-ғұпыл киіне сала жүгіре басып келсе, Жамбыл ата осы бақ ішіне тігілген аппақ киіз үй ішінде қақ төрде отыр. Арқасы мен екі шынтағына жастықтар қойылған. Дауысы тұнық, бәрін танып, көріп отыр.
– Түгел жиналдыңдар ма? Мен енді көп ұзамаймын, – дегенде келін-кепшік, әйелдер сыңсып дауыс шығарып еді, – қане, тоқтатыңдар, жылап-сықтауды. Бұ дүниеге ризамын. Жас болса, міне, жүзге тақап қалды. Қайран қос боздағым – Алғадай мен Ізтілеуім де соғыста жап-жас мерт болды ғой. Жаңа ояна кетсем, өмірі жанымнан қалмайтын қызыл шұбар жолбарысым қасымда шоқиып отырды да, мәсімді иіскеп, жалап-жалап алып, босағадан шықты да кет­ті. Қайтарайын деп үш қайтара дауыстасам да қайтпады. Енді, мен – ана дүниенің адамымын. Сендерге аманатым: бірінші, мені дін-мұсылман дәстүрімен шығарып салыңдар. Жаназамды Қарғалыдағы Сәт мешітінің қазіргі имамы Әбдіқадірге оқытыңдар. Екінші, ешкімге қарызым жоқ, тек Қалабайдан бір семіз құнан қой алдырып сойып едім былтыр қыста. Соның өтеуіне төрт қой апарып беріңдер. Қалған дүние-малдарды жырларымның өтеуіне алғанмын. Үшінші аманатым, мені осы өзім мәпелеп, өсірген бағымның ішіне жерлеңдер. Қайыр, қош! Қош, айналайын­дар! – деп терең тыныс алып, жантая кетеді. Әлсіреп бара жатқан соң дереу Алматыға алып кет­ті. Бір аптадан ке­йін қайтыс болыпты атамыз, – деп Мұхамеджан әңгімесін аяқтады.
– Бабамыздың бағын аралайықшы, – деді Шыңғыс аға.
– Жүріңіз, Шықа, – деп Шөпбаев бақ ішіне алып жүрді.
Шіркін-ай, сол жылы бақтағы ағаштардың алманы төгілтіп салғаны- ай?..
Күнге қараған бет­тері нарт­тай қып- қызыл уылжып піскен алмаларды бұтақтары көтере алмай, шынардай иіліп тұр. Жаздай қандыра суарылып, күтілген бақ іші ұйыса өскен көкпеңбек майса шалғын.
Шыңғыс аға аяңдап жүріп келіп, кенет тоқтай қалды да:
– Ұлы адамның бұл дүниеден өтуі де – үлкен құбылыс. Қарашы, Жамбыл тәте бәрін біліп, екшеп-пішіп, болжап айтып кеткен, – деп сүзіле тау жаққа ұзақ қарады.
Асқақ Алатау кеуде керіп тұр, мұз жамылған зүмірет шыңдары күнге шағылысады.
– Бұ Алатоо арғы беті – біздің ел. Күнге­йінде – қырғыздар, теріске­йінде – қазақтар, Алатооды тел емген төл бауырлар, – деп тауға сүйсіне қараған Шықаң:
– Үйге бала-шағама Жамбыл тәтемнің алмасынан ала барсам бола ма? – дегені.
Дереу балбырап пісіп, иісі аңқып тұрған апорт алмасынан бір қоржын жинап бердік.
– Ал, балам, қане кел бері, сені киелі де қасиет­ті Жамбыл атаңның табаны тиген, жырларын шығарып, өзі баптап өсірген бағына домалатып алайын, – деп ұлын көкмайсаға ары-бері аунатып алды.
– Атамның мазары шығыстың үлгісімен әдемі салынған екен, – дегенде, Шөпбаев іліп әкетіп:
–Қайтыс болысымен осы құрылысты бастап кетіп, келесі жазға де­йін тап-тұйнақтай бітірді. Жамбыл атамыздың туғанына 100 жыл әрі асы деп осында ұлан-асыр той өткізіліп, Мұхтар Әуезов баяндама жасаған. Қырғыздан бір топ ақын-жазушылар арнайы келіп қайт­ты, – деп келген меймандардың аты- жөніне де­йін тәптіштеп айтып берді.
– Жамбыл тәтеміз – екі елдің ортасында алтын көпір болған ұлы тұлға! – деді Шыңғыс аға қайтуға жиналып, қоштасып жатқанда.
Олар ұзағанша біз қарап тұрдық. Мұхамеджан Етекбаев жазушы емес пе:
– Жамбыл мен Айтматовты берген Тәңірге рақмет! – деді сүйсіне.

* * *

Бұл 1996 жылдың мамыр айының аяғы еді. Жамбылдың туғанына 150 жыл толу мерекесі қарсаңында Қырғызстанда шаралар өткізу үшін Бішкекке сапармен бардық. Қазақ­стан елшілігі бәрін тап-тұйнақтай дайындап қойыпты.
Дөңгелек үстел басына Шыңғыс Айтматов бастаған ақын-жазушылар, оқымысты ғалымдар мол жиналып, әдемі де әсерлі салиқалы жиын болды. Әсіресе көрнекті ақын Сүйінбай Эралиев пен филология ғылымының кандидаты Батима Кебекованың айт­қан сөздері ерекше ұнады.
Жиын біткен соң елші Мұхтар
Шаханов үйіне шақырды.
Шыңғыс Айтматов, Жамбыл қорының қызметкері Бақытжан Әбдіғұлов – үшеуіміз елші шаңырағындағы үлкен дастарқан басында отырмыз.
Кенет Шыңғыс аға:
– Сен Жамбыл тәтеміздің қызыл шұбар жолбарысы жөнінде айтып берші. Баяғыда тәтеміздің ауылында өздеріңнен естіп едім ғой, – деп адамзат­тың Айтматовы атанған ғұлама жазушы маған қолқа салды.
Шаханов алдыма дереу диктафонды қосты.
Қызыл шұбар жолбарыс кезінде Есім ханда болған екен. Хан ерлігі мен мәрт­тігіне риза болып, қара босағамен үй сыйлағанда қызыл шұбар жолбарыс Қарасай батырға еріпті. Одан соң Төле биге, одан ке­йін Сұраншы батырдың, одан Жетісудың төбе биі болған Сарыбай Айдосұлының, ол кісіден соң Жамбылдың қасынан қалмайтын кие-пірі болыпты. Әрқайсысына қалай бұл кие келгені жайлы аңыз-әңгімелерді өрбіте, кеңінен әңгімелеп бердім.
Шыңғыс аға ерекше ықыласпен, зе­йін қоя тыңдады да:
– Ұлы асқан атақты адамдарда осындай кие-пір болады. Тіпті Шыңғыс ханда да болған мұндай тотемдік құбылыс! – деп ой түйді.
Ке­йін Ш.Айтматов пен М.Шаханов бірігіп шығарған кітабында менің осы айт­қанымды аты-жөнімді атап отырып енгізіпті.
Сол жылы тамыз айында Жамбыл бабамыздың туғанына 150 жыл толу мерекесі дүркіреп өт­ті. Жамбыл музейі атанып кеткен ауыл жанындағы Көкбастау деген жазыққа мың жарым киіз үй тігіліп, үлкен концерт көрсетілді, аламан бәйге берілді. Қырғыз-қазақтың қос Президенті кезек-кезек құт­тықтау сөз сөйледі. Той ажарын кіргізіп, осы екі елбасының ортасында заманымыздың заңғар жазушысы Шыңғыс Айтматов жүрді. Бұл тойда талай-талай атақты меймандар сөйледі, бірақ Шыңғыс ағаның сөзі бәріміздің жүрегімізде сақталып қалды.
Көп ұзамай Мәскеудегі «Литературная газетіне» берген сұхбатында Шыңғыс аға былай депті:
– Ұлыларды туған елі туғызады. Қазақ елі – ұлы ел, атақты ел, айбынды ел. Міне, сол жерде туған Жамбыл қазақ атын әлемге таныт­ты. Мен әлемдегі сан түрлі жиын, мерейтойларды көріп жүрмін. Бірақ Жамбылдың 150 жылдығына арналған ерекше салтанаты асқан мәдениетпен өткен салмақты, салиқалы, мазмұнды әрі бөлек формат­та өткен мерейтой бәрінен асып түсті. Ұлыларымызды осылай құрмет­теп, дәріптеуіміз керек, – деген көрегендікпен айт­қан пікірі бүкіл елімізге айт­қан зор алғысы ғой.

Өшпес рух

Баяғыда, баяғы болып барады жиырмадан жаңа асқан шағы­мыз­да Жазушылар одағы жас ақын-жазушылардың кеңесін өткізді. Екі күн Одақта жүріп, талай атағы айға жеткен небір мықты қаламгерлерді көрдік, таныстық, тіпті кейбіреуімен әңгімелесіп те кет­тік. Ортамызға сол кез­дегі ақсақал жазушыларды алып суретке түстік.
Әсіресе Дидахмет екеуміз Бауыржан Момышұлымен фотоға түскенімізге, қолын алып сәлемдескенімізге мәз болдық.
Дидахмет Әшімханов деген түрік ерін, жіңішке, ашаң жігітпен сол жерде танысып, ә дегеннен шүйіркелесіп кет­тім. Алтайдың тумасы, ҚазМУ-де журналистика факультетінде оқиды. Ке­йін керемет дос болдық.
Кеңес аяқталған соң, Одақтың жоғарғы жағындағы көшеде «Шахта» деп атап кеткен асханадан тамақ ішіп отырғанда, Дидахмет құрдасым тез-тез сөйлейтін әдетімен былай дегені:
– Жүр, Баукеңнен барып бата ала­йық!
– Қай Баукеңнен?
– Е, сен қызықсың. Бауыржан Момышұлынан.
– Ол кісі бізді қабылдай ма, әуелі?..
– Жүр барайық. Сен де, мен де жазушы боламыз деп жүрміз. Атақты да аруақты бір кісіден бата алуымыз керек. Ал ол – Момышұлы! Кет­тік Бауыржан атаға! – деп өзі алға түсіп, қаһарман соғыс батырының үйіне қарай бастай жөнелді.
Біз ол кісі тұрған үйді табамыз деп жүргенде өзі қарсы шықты.
– Ассалаумағалейкүм! – деп жамырай қайта амандастық.
– Қай баласыңдар?
– Бағана Жазушылар одағында өзіңізбен фотоға түскенбіз. Болашақта жазушы болсақ деп, өзіңізден бата алсақ деп әдейі келдік… – деп Дидахмет өзі жауап беріп жатыр.
– Жүріңдер онда! – деп Батыр аға аллеядағы сәкіге барып отырды. Біз жанына жайғастық.
Мүштігін шығарып, темекісін тұтатып, біздің кім екенімізді, қайдан келгенімізді сұрай бастады.
«Бәрекелді! Соғыс кезінде демалысқа келдім. Жамбыл атамның атағы дүркіреп тұрған кез. «Правдадан» бастап, барлық газет­тер бізге дем берер өлеңдерін дүркін-дүркін басады. Алматыға келісімен бірден бүкіл Совет одағының абыз ақсақалы болып отырған Жамбыл атама барып, бата алмақ болып, жолға шықтым. Оны жүзге келіп қалған кәужіреген, дірілдеген шал шығар деген ойым бекер екен. Алғаш амандасқанда көзінен от­ты нұр ұшқындап, тесіле қарады. Қабағымды қатайтып, дауысымды қаһарлана көтеріп, әдейі жөн-жосығымды айт­тым. Ол қадала қарап отырып: «Батыр болсаң боларсың, қабағың қалың, даусың Алатауды теңселтіп жіберді ғой. Сонда сен Өтеген, Сұраншы, Саурық секілді батырсың ба?» – деп төтелей сұрады.
– Ой, ондай атақты болу қайда? Олар тау да, мен сондағы бір жартас тасымын ғой, тәте, – деп жайылып түстім. Дастарқан жайылып, қымыз ұсынды. «Тәте, мына тостағандағы қымызға сақалыңызды тигізіңіз, мен сол сарқытыңызды ішіп алайын», – деп едім жымың-жымың күлімдеген қария:
– Мен сақалымды суға салатын теке емеспін. Бұл қымыздан ауыз тие­йін, қалғанын ырымдап сен ішіп ал, – деп жол тауып кет­ті. Тәтем жарықтық ауыз тиіп берген қымызды бір леппен сіміріп алдым. «Әп, бәрекелді, енді батамды бере­йін!», – деп өлеңдете төгілтіп батасын берді.
Әскери адаммын, шайдан ке­йін қайтамын деп едім: «Қарағым, мыңдаған балаларым қан майданда жүр. Солардың сәлемін алып келдің. Сен келісімен бозқасқа қойды сойдыртып, қазанға салдыртып қойдым. Сыбағаңды жеп кетесің», – деп жібермеді. Әңгімеміз жараса кет­ті, ұлы ақынның дидары ашылып, үсті-үстіне сұрақтар қойып, ара-арасында екі-үш ауыз шумақтарды төгіп жібереді. Ет жеп болғаннан ке­йін, «Домбыраңызды алып, өлеңдетіп жіберіңізші» дегенім мұң екен, қоңыр шанақ кішірек домбырасын алдыртып, буырқанып, бусанып екі иығы баладай ойнап, түйдек-түйдек жыр төкті. «…Қан майданда жүрген қырандарыма сәлем айта бар, тезірек жеңіспен елге оралсын… Күнде намаз оқығанда солардың аман-саулығын тілеп, дұға жасаймын! Жауды жеңіп қайтыңдар!» – дегенде баласы Тезекбай: «Дұға, намаз дегенді айтпа» деп едік қой, – деп ескертпек болып еді, тоқсанның алтауынан асып отырған төрдегі ақын әкесі қыңқ демей ары қарай өлеңімен «Алладан тілеймін, жұма сайын Қарғалыдағы мешітке барып, сендердің аман-сау болуларыңды тілеп, керек болса мені садақаға алыңдаршы деп жалбарынамын…» – деп жырлады.
– Ойпыр-ай, толқындаған тау өзеніндей ақтарылды, бір кез­де барып тоқтап, жарты кесе қымыз ішті. Нағыз әулие шал екен!
«Батыр, аман барып, сау қайтыңдар!» – деп бізбен бірге есік алдына ше­йін шығарып салып, қош-қош айт­ты. Машинамызға мініп жатып қарасам, Жамбыл атам әлі сол орнында біз жаққа қарап тұр екен. Сол сурет әлі күнге де­йін көз алдымнан кетпейді», – деді де Баукең орнынан тұрды.
– Сендер жазушы болу үшін көп оқуларың керек! – деп біраз кеңес беріп, тура тротуар үстінде екі алақанын жа­йып, батасын берді.
Біз, досым Дидахмет екеуміз құс қанат­танып арманымыз аспанда қалықтап, Алматыға сыймай, керемет әсерленіп жүрдік. Көз, сөз дедік пе бұл жайды ешкімге тіс жарып айтпауға келістік.

Түс пен іс

Әлі есімде 2001 жылғы 9 мамыр Жеңіс күні қарсаңында өзім істейтін Республикалық кітап музе­йіне бір топ Ұлы Отан соғысы ардагерлерін шақырдым. Музеймен танысты, естеліктер айт­ты, суретке түстік. Әсіресе ардагер жазушы Әзілхан Нұршайықов ағамыздың әңгімесі қызық. Әдет­тегідей артынан оларға дастарқан жайып, ас бердік. «Майданның екі жүз грамы» деп «зәмзәм» суынан алдырт­тық.
Қақ төрде отырған Әз-ағам айт­қан мына әңгімесі әлі есімнен кетпейді:
«Соғыс деген ойыншық емес. Күнде шайқас, тарс-гүрс бомба жарылады, снарядтар ысқырып ажал сеуіп жатады, тырсылдаған пулемет, автомат­тарды құшақтаған қаншама жауынгерлер «Отан үшін! Сталин үшін!» деп жауға барысша атылып, қарсы шығады. Күнде қаншама боздақтар жан тапсырады. Баудай түсіп жатса да алға ұмтылады, бір қадам шегінуге болмайды. Кейбірі ауыр жараланып, қаңсырап жатып көз алдымызда жан тапсырады. Солдат­тар оқ тиіп, қаза болар алдындағы соңғы сөзі орыстар – «Мама!», қазақтар – «Апа!» деп айқай салады. Отан-Ана деген түсінік осыдан шыққан шығар.
Мына музей директоры төрге Жамбыл ата портретін іліп қойыпты ғой. Жәкең жөнінде бір әңгіме айтайын.
…Соғыс қайнап жатқанда абыз атаға, аңыз ақсақалға жауынгерлер атынан хат жаздым. Көп ұзамай ол кісіден өлеңмен жазылған жауап келді, оны армия газетіне жарияладық. «Жамбыл ата не депті? Сәлем айтып, рух беріпті, бәріңді айналайын балаларым!» – депті деп өлеңін оқып беріп жүрдік. Бір таңғаларлық қызық жайтты айтайын. Осы Қазақ­станда ұзақ жыл қаржы министрі болған Рымбек Байсейітов деген солдат бірде таңға жуық ояна сала: «Түсіме Жамбыл атам кіріп, маған бата берді» – деп сүйіншілеп айқайлап жүр. «Сен енді аман-есен елге ораласың», – деп жорып, қат­ты қызықтық. Осы Байсейітов соғыстың ең соңына де­йін қатысып, жанындағылар оққа ұшып жатса да дін аман қалып, Жеңісті қарсы алды. Мен осылай Жамбыл атамыз түсіне еніп, аман-есен елге оралған жеті жауынгердің біреуі – жаңағы министр Байсейі­тов, екіншісі – Жамбыл елінен Ермек Далабаев деген азамат. Екеуі ақырет­тік дос болып өт­ті. Үшіншісі, сенесіздер ме мына –мен. Үсті-басым су-су болып блиндаждағы пеш жанына жылынып жатып ұйықтап кетсем, қасыма Жамбыл атам келіп тұр: «Балам, шаршама, торықпа да қорықпа! Маған хат жаздың емес пе! Ырыздығыңды қаламыңмен табасың», – дегені. Ояна кетсем, түсім екен. Қат­ты қуандым. Ертеңінде бірге жүрген майдандастарыма айтып, мәре-сәре болғаным-ай…
Тура осылай Жамбыл ата түсіне еніп, баяғының батырларынша отқа жанбай, суға да батпай, қан қасап соғыстан төрт мүшесі аман-сау, Жеңіс туын желбіретіп елге қайт­қан жеті жауынгерді білемін», – дегенде, әңгімесіне аң-таң болған бәріміз ду қол шапалақтадық. Содан бастап Жеңіс күні қарсаңында Әзілхан Нұршайықовты – Әз-ағаны музейге шақырып тұруды әдетке айналдырған едік.

Бойтұмар

– Жамбыл музе­йіне Мәскеуден қонақтар келе жатыр. Сен қарсы ал! – деп райком маған тапсырма берді.
Бұл жолғы келгендер СССР Жазушылар одағының хатшысы Юрий Бондерев басқарған бес жазушы болып шықты. Юрий Бондерев – соғыс тақырыбына көптеген роман, повестер жазған, аты дүркіреп тұрған атақты жазушы. Алдымен, әдет­тегідей мавзолейге кіргізіп қазақы дәстүрмен Құран оқыт­тық. Олар өздері ала келген шоқ гүлдерін ата бейітіне басын иіп тұрып қойып, бір минут үнсіз тұрды.
Ұлы ақынның музейімен танысты. Осы сәт­те мен өзім ала келген кітабына Ю.Бондеревтен қолтаңба жаздырып алдым.
Үстіне ала шұбар тізеге түсер кең пиджак киіп, көк жейдесіне жіңішке қара галстук таққан жазушы суретке түсіп болған соң ұлы ақынның ескерткішіне қарап тұрып, мына бір әңгімесін айт­ты:
– Соғыс – ажал мен өмір арпалысқан сұрапыл майдан. Күндер тізіліп өтіп, айлар жылжып, жылдар бойы осындай шайқастың бел ортасында жүргенде етің де үйреніп кетеді. Бірақ қашан да жарық дүние – өмір тәт­ті. Ал өлім аяқ астынан, кеше ғана ротадағы сексен адамнан бір айда тек жиырма ғана жауынгер тірі қалады. Артымыздан тағы жасақ әкеліп қосады, соғысты көрмеген, білмеген олар үрке, қорқа қарайды. Алғашқы екі-үш шайқастан ке­йін ысылып, сақа солдат болып шыға келеді.
Жамбыл атаны алғаш «Ленинградтық өренім» ат­ты жыры арқылы таныдым. Жоқ, мен Ленинград майданында, қоршауда болған жоқпын. Алыс, басқа жерде алғы шепте жүрдік. Қақаған қыс болатын, төңірек түгел ну орман. Фашистер екіпіндеп ендеп, елімізге кірген кез­де, Мәскеу түбінде алғаш оңдырмай таяқ жеп қайт­қан шақ еді. Мені батальон командирі шақырып, қолыма бір бума «Правда» газетін ұстатып:
– Міне, мұнда Жамбыл Жабаев деген жүзге келген дана ақын барша жауынгерлерге үндеу тастап, Ленинградтағы қоршауда қалғандарды «Ленинградтық балаларым, сендер менің өр намысым, биік ар-ожданым!» – депті. Осы газет­ті солдат­тарға тарат, өзің оқып, түсіндіріп бер. Газет­тің тура бірінші бетінде мейірімді бөрік киген қарияның үлкен суреті тұр. Сіздерге өтірік, маған шын әлгі қария тұп-тура өзімнің атам, әкем сияқты көрініп кет­ті. Үлкен қара әріппен өлең-жыры – үндеу аманаты әдемілеп беріліпті.
Үскірік аяз, бір құшақ газет­ті қойныма құшақтаған күйі алғы шептегі окопқа құстай ұштым. Осы кез­де жау артиллериядан атқылап, снарядтар тарс-гүрс жарылып жат­ты. Аспаннан қара кресті самолет­тері үсті-үстіне бомба тастап, дүниені асты-үстіне шығарды. Окопқа жете құладым, құшағымда Жамбыл ақсақал өлеңі бар бір бума газет. Қар аралас топырақ бұрқ-сарқ көмді де тастады. Іле аласапыран әзірейіл тарсыл-гүрсіл сап тыйылып, тыныштық орнады. Үстімдегі топырақты қопарып, орнымнан түрегелсем, сап-саумын, шинелімнің етегін снаряд жұлып әкетіпті. Ал өзім дін аман, кеудеме басқан бір құшақ газет шашырамаған. Тірі қалған жауынгерлерге «Жамбыл ата сәлем айтыпты, батасын беріпті», – деп «Правданы» бір-бірден таратып бердім. Әлгілер топырақ-топырақ болып тұрса да газет­ті алып, омырауларын ашып, кеуделеріне тығып жат­ты. Мен де бір газет­ті бүктеп, төсқалтама салып, сақтап жүрдім. Бүкіл қан майдан соғыс біткенше сол Жамбыл ата фотосы мен жыры бар газет менің гимнастеркамның жүрек жағындағы төсқалтамда болды. Ке­йін Берлиннен аман-сау оралған соң жазу үстелімнің бір бұрышына сақтап қойдым.
Газет әкелгеннен үш-төрт күн өткен соң орман ішіне жинап, радиоқабылдағыш әкеп орнатып, содан Левитан әйгілі осы жырды саңқылдап тұрып оқыды. Жамбыл баба сонау қазақ елінің бір түкпірінде жүріп, соғысып жатқан бар жауынгерді «Балаларым, паналарым, сендер биік намыстан жаралғансыңдар, сендердің ата-бабаларың ерлікпен шыңдалған! Енді Отанды қорғау – сендерге парыз!» – депті. Көзіміз шыланып, көңіліміз босады.
Жамбыл ата бейітіне барып бас исем, ел-жұртын көрсем-ау деген содан бергі арманым еді. Міне, бүгін сәті түсті.
Ал мынау сол «Правда», – деп кең пиджагінің төсқалтасынан газет­ті алып шығарып көрсет­ті. Әбден ескіріп, сарғайған газет­тен оқ-дәрінің ащы иісі шығатын тәрізді. Менің де көзіме жас үйіріліп, соғыс зардабынан ерте қайт­қан жаралы жауынгер әкем марқұм есіме түсті. Ю.Бондеревті құшақтап, алғыс айт­тым.
Қанша өтінсек те сарғайған газет­ті музейге бермеді. «Бұл – менің өмірлік бойтұмарым», – деп қарт солдат Бондерев Юрий газет­ті ұқыптап қайта бүктеп жүрек тұсындағы төсқалтасына салып қойды. Осының бәрін естіп, көріп тұрған Жамбылдың кенже ұлы Тезекбай аға:
– Сен де Жамбылдың баласы екенсің ғой. Атаңның шаңырағына жүр, қонақ бол, – деп, меймандарды үйіне шақырды.
Патшалар мен ақылман ақындар жайлы хикаят
Телефон шыр ете түсті.
– Сәлеметсіз бе, бұл кім екен? – дедім.
– Мен – Мұхтар Мағауинмін. Қазір саған барамын, – деді бірден. Қуанып кет­тім. Республикалық кітап музе­йіне атақты да айбарлы Мағауин сынды біртуар жазушы келгені үлкен мәртебе.
Әне-міне дегенше машинасымен зыр етіп келе қалды.
– Ассалаумағалейкум, аға! – деп есік алдынан күтіп алдым. Екі буманы көтеріп шофері бізбен бірге кірді.
– Мен жазғандарымды жинақтап, 16 том жинақ шығардым. Соның әрқайсысынан екі данадан кітап музе­йіне тапсырмақпын, – деп бумаларды ашып, әлі баспахана иісі кетпеген кітаптарды маған тапсырды.
– Аға, бірінші томына музейге деп қолтаңба жазып қалдырыңыз. Неге ертерек хабар бермедіңіз? Арнайы телевидение, тілшілер шақырып қоятын едік.
– Дабыра, шуды жаным жақтырмайды. Оқырманымнан әулие ешкім жоқ, өздері тауып, оқып алады. Мен асығыспын, орталық кітапханаға, кітап палатасына баруым керек, – дегенде:
– Аға, бұл жер – қаншама ғажап кітаптар сақтаулы тұрған қасиет­ті шаңырақ. Дастарқан жаюлы, бір кесе шай ішіп кетіңіз, – деп өтініп тұрып алдым.
– Астан үлкен ештеңе жоқ. Дастарханнан дәм татайын, – деп қайта отырды.
– Жамбыл атамыздың туғанына 150 жыл толғанғына арналған Жазушылар одағының Пленумында сөйлеген әйгілі сөзіңізді өзім де естіген едім. Қандай ғажап, нағыз көрегендік, данышпандық ой-пікір айт­тыңыз, аға! – дедім.
– Жалпы, Жамбыл даңқындай даңқы шыққан, Жамбыл жеткен шың- биікке әлі ешкім жеткен жоқ. Қазақтың бұл әулие қара шалы әлемді таңдай қақтырып, өзін мойындат­ты, – деп бір қойды. – Ол сөзім кітапқа да шығып кет­ті. Саған мен мынаны айтайын. Жақсылап ұғып, тыңдап ал. Керей мен Жәнібек алғаш қазақ хандығының шаңырағын көтергенде жанында ақыл-кеңес беріп, Асан қайғы бабамыз жүрді. Ел-жұртына шұрайлы жер, қоныс іздеп, желмаясын желдей желдіртіп, шарқ ұрды. Оның кеңесін хан да, хан нөкерлерінен бастап қара да бас иіп тыңдады, өлең-жырларын, ғибрат­ты өсиет-намаларын Құрандай жат­тап алысты.
Одан ке­йін Абылай хан кезінде қазақтың ұлы даласында Бұхар жырау есімі ханмен қатар дүркіреп, жалпақ жұртқа тарады. Абылай хан қандай келелі іс, маңызды шаруа болса Бұхар жыраумен ақылдасып, шешетін болған. Егер хан оның кеңесіне құлақ аспаса, қат­ты кетіп, буырқанған жырымен атқылаған жебедей турасын айтып, дауыл боп соғып, найзаға­й боп шатынап, күндей күркіреп мойындатар еді. Мұндай өлеңдері қаншама! Көзі тірісінде «көмекей жырау» атанған Бұхар жырау ұзақ жасап, үш ханның сенімді серігі, ақылдасар ақылшысы, ел тілегін жеткізер кеңесшісі болған. Ол ешкімнен именбеген, тайсалмаған ханға тіке әділін, ақиқатын ашып айт­қан әулие абыз атанған.
Ал сол Асан қайғы, Бұхар жырау секілді абыздар жолын жалғастырған – Жамбыл атам. Сонау Қазан төңкерісіне де­йін-ақ қазақ-қырғыздың бас ақыны атанды. Совет одағы кезінде ақындықпен шыққан даңқы бүкіл елімізден асып, әлемді шарлап кет­ті. Дүниені тітіреткен, СССР-ді отыз жыл уысында ұстаған қаһарлы Сталинмен тепе-тең адамдай сөйлескен, айтарын айтып, иілмей-бүгілмей бұрқыраған өлең- жырларын төккен, Кремльде намазын оқыған. Бұл ерлік пе, ерлік! Сталин өлеңдеріне риза болып, «ХХ ғасырдың Гомері», – деп баға бергеннің өзі не тұрады? Жамбыл атақ-даңққа мастанып кеткен жоқ. Қарапайым туған ауылында замандастарымен бірге тұрып жат­ты. Оның өлеңдері сол дәуірдің үндеуі, рухы болды. Ұлы Отан соғысы кезінде ғана үш мың жол өлең шығарыпты. Онымен Қазақ­стан басшылары тұрмақ Мәскеу санасты.
Ақындар атаққұмар келеді. Біреулер ауылдан аса алмайды, енді біреулері қанша тыраштанып, кеуде қақса да өңірден аты аспайды, тіпті кейбір бірлі-жарамдары қара үзіп, қазақ еліне түгел танылуы мүмкін. Бірақ қуат­ты, рухты өлең-жырларымен әлемді мойындату, бүкіл дүниежүзіне атақ-даңқы кету, бұл – Жамбылға ғана бұйырған ғажап сый. Уақыт өтер, дәуірлер алмасар, бірақ Жамбыл есімі мәңгі қалады!
Ұлыны ұлы таниды деген осы емес пе?! Мұқаң – Мұхтар Мағауин сөзін осылай қорытып, орнынан тұрды. Далаға шығарып салып тұрып, қазақ әдебиетінің данышпаны Мұхтар ағаны қат­ты құшақтағым келді, бетінен сүйгім келді. Бірақ батылым жетпей-ақ қойды.

* * *

Ақ бата алысқа апарады, биікке шығарады.
Жамбыл ата өлеңдері ұрпағына ұран, айтар асыл аманаты, көпті көрген дария көңілінен шыққан өсиет, ғибрат болып келеді.
Ғасыр жасаған абыз ақын жыр мұхитынан бүгін бізге де былай деп ақ батасын беріп, ақ жол тілеп тұр ғой:
Атаңнан бата ал, балам,
Арғымақ атқа мін, балам!
Абыройға ие бол.
Ағат кетпе бір қадам!
Атақ берген атаңа,
Ел қадірін біл, балам!
Ел ерлігі, бірлігі
Сынға түскен бұл заман!

Нағашыбек ҚАПАЛБЕКҰЛЫ,
Қазақ­станның еңбек сіңірген
қайраткері, жазушы