Қазіргі қазақ әдебиеті – күрделі процесс. Дәстүрлі классикалық әдебиет­тің жалғастығымен қатар, түрлі түрлік-көркемдік ізденістер бүгінгі жастар прозасына тән белгі.

Осы рет­те «Қазақ әдебиеті» газетінің 27 желтоқсанда жарық көрген №52 санында апталық тілшісі Мөлдір Райымбекованың ұйымдастыруымен бір топ жас авторлардың «Әдебиетіміз кейіпкер жасауда ақсап тұр» ат­ты пікірталас, бір жағы өздерінің шығармашылық жұмыстарының қорытындысы туралы сұхбат­тасуы жарияланды. Құптарлық игілік. Сол сұхбат­тасудың барысында «қазіргі қазақ қоғамының шындығы қаншалықты, қалай бейнеленіп жатыр? «Бүгінгі уақыт­тың шындығын толық көрсететін кейіпкерлер бар ма?» деген ой толғамдары көрініс береді.
Бүгінде типтік образ туралы әртүрлі ой бар. Типтік образ деген болмайды, ол көркем шығарманың кемшілігі, әрбір кейіпкер – жекетұлға, сондықтан ол өзінің ішкі әлемінің иірімдерімен, қайшылығымен дара болмыс есебінде бейнеленуі тиіс деген пікір әдебиет­тану ғылымында бар. Шындық, жаны бар пікір. Бүгінгі прозалық шығармаларда кейіпкерлерді сомдауда осы үрдіс басым бағыт­та екені белгілі. Қарапайым адамдардың қоғамның түрлі келеңсіздіктерімен, қатыгездіктерімен бет­тесуіндегі жан дүниесінің реакциясын – қарсыласуын не дәрменсіздік танытуын, өз-өзіне үңілуін сурет­теу тенденциясы байқалады.
Дегенмен шын өнер туындысы шексіз мүмкіндікке ие. Әр қоғамның өткен дәуірлерге ұқсамайтын өзіндік типтік шындығы болады. Ол типтік шындықтың туындауына қоғамның түрлі жағдайлары негіз болып, бас көтеруіне, бұрын-соңды болмаған дәрежеде өршуіне себепші болуы мүмкін. Типтік шындық өнерге типтік образды, бейнені әкеледі. Әрине, онда белгілі бір жағдайда көркемдік шарт­тылық, бөлекше әдіс-тәсілдердің болуы мүмкін, бірақ сол қоғамның бұрын-соңды болмаған ортақ құбылысын сурет­теуімен, оқырманға ой салуымен дараланып жатады.
Осы ыңғайда, дарынды жазушы Тынымбай Нұрмағанбетовтің «Мешкей» романы ойға келеді. Бәлкім, басқа да біз оқымаған типтік шындықты типтендіріп, биік дәрежеде бейнелеген туындылар бар шығар, ол үшін кешірім өтінеміз. Ал жазушының «Мешкей» романы қазіргі қоғамдағы типтік құбылысты типтік дәрежеге көтеріп, көркем сомдаған бірегей туындылардың бірі деп білеміз.
Кеңестік жүйе қирап, нарықтық қатынас аяқ астынан келіп күшейген өтпелі кезеңде, жең ұшынан жалғасқан жемқор пысықайлардың ел байлығын ту-талақай етіп, жаппай тонауы, ашкөздене иемдену үдерісі басталды. Еш нәрсені аяп жатпады. Қирату мен тонау… Жеке бас мүддесі бірінші кезекке шығып, тоқтаусыз тонап, жұтып жат­ты. Бұрынғы ата-бабадан келген, еңбекпен қол жеткізген дәстүрлі байлық болмаған соң, ашкөздердің байығаны елге, қоғамға үлкен апат әкелді. Баю жолында ар-ұят пен адамдықты, иманды жоғалт­ты. Елдікті ескермеді. Жеріне, халқына асқақтап менменси, төбеден қарады. Оларға тек байыса болды, Жер-Ананы сатамыз деп көкіді. Байлық оларды жердегі Құдай дәрежесіне жеткізді. Халық қайыршыланды. Бұл, өкінішке қарай, қоғамды жайлаған типтік құбылысқа айналды.
Тыюсыз кеткен осындай мешкейлік пен түпсіз ындын психологиясы жазушы Т.Нұрмағанбетовтің «Мешкей» романында Алыпхан образы арқылы бейнеленді. Нарықтың өтпелі кезеңінде аяқ астынан байып шыға келген балалары оның «арманын» жүзеге асырады. Бұрын-соңды мұндай аста-төк байлықты көрмеген ол алдына келген түрлі тамақты талғамай жеген сайын араны ашыла түседі. Тойымсыздық иектейді. Бүкіл ындыны тек жеуге бейімделеді. Қимыл-қозғалыс жоқ, тамақты үсті-үстіне жей беру адамды оңдырсын ба?! Сатира мен юморға бай жазушы қаламы ақырында оның портретін былай сипат­тайды: «Бұл кез­де ол өзінің дене пішінімен де, қозғалысымен де Алыпхан атына нағыз лайық жан дәрежесіне жетіп еді. Беті деген қолдан шапқан қара табақтың аумағындай. Әр саусағы баланың білегіндей десек, жұрт сенер ме екен? Ал қарын дегеніңіз, сабан тыққан қанар. Қана-а-р… Отағасының аяғының басын түрегеп тұрып көре алмағанына… міне, киіңіз алты ай, әлде жеті ай ма… бәтіңкесінің бауын Бифатима байлап береді». Осындай күйге түскен қаһарманда тоқтау болсайшы. Құдалыққа артық тамақ ішпеймін деп іштей ант-су ішіп, бекініп-ақ барған. Әйелі де қадаудай-ақ қадап қайта-қайта айт­қан. Автор кейіпкерінің психологиясын қазақы қалыппен тамаша бейнелейді. «Барған жерде бірыңғай әңгімемен бол. Ішіп-жеуге алаңдама», – деген сөз есінде тұрса да, Алыпханның тамаққа деген құштарлығы орасан-тын. «Тым болмаса ауыз тиіп отыруыма болар» деп ойлады ол шанышқыға қол соза беріп. Әуелі қазыдан жеді. Сосын, ыстық қуырдақтан да аузына салды. Адамның қолы еріншектеу болғанымен ауыз жылдам ба деп қалды осы жолы». «Жарықтық тайдың етінің аты – тайдың еті-ау. Дәмін айтсайшы!» «Майтары деген кез­де-ақ Алыпхан елең ете қалған. Қалайша елең етпесін… бұл бір Алыпханның бала кез­ден жерік асы ғой».
Тойымсыз мешкей ақыры құдалықта жарылып өледі. Жазушының тұспалды идеясын сыншы Ә.Құрманғалиқызы жақсы байқаған. «Мешкей ең соңғы сәтінде өлім мен өмірдің арасында жанталасып жатып, аспанға сұқ саусағын кезеп, өзі де сол аспанға телмірген күйі бақырайды да қалды. Ең соңғы сәтінде Алла бары, Тәңір соты есіне түсті. Ұрымтал деталь!» – дейді сыншы (Ә.Құрманғалиқызы «Сын түзелмей…». сын-сараптамалар. – Алматы: «Ан-Арыс» баспасы, 2020).
Шындығында, Т. Нұрмағанбетовтің «Мешкей» романы – қазіргі қазақ прозасына елеулі идеялық-жанрлық жаңалық әкелген туынды. Романда қазақ қоғамын жайлап, тіпті өршіп кеткен ашкөздік пен жемқорлық мәселесі өткір көтерілген. Алыпхан – қоғамдағы тұтас бір құбылысты бейнелеген типтік әрі символдық образ деуге болады. Расы керек, қазіргі қоғамдағы тежеусіз кеткен, ойсыз құлқынды көрсек, Алыпхан образы еске түседі. Ауыз әдебиетіндегі Қарабай – қаскөйліктің, қараниет­тің символы болса, тойымсыз мешкейліктің әдебиет­тегі бейнесі жазушы қаламымен сомдалған Алыпхан тәрізді. Образдың аясы кең. Аяқ астынан байыған, қазына-байлықтарынан халқына да, еліне де бір мысқал да пайдасы жоқ, өз құлқынынан аспай, әлі де тоймай, өмірінің соңына де­йін қызыл итше қорып, әлем банктеріне тыққыштаған қазақ байшыкештерін ойлағанда да, көз алдыңа Алыпхан образы келеді. Халқына, еліне түйір пайдасы тимеген сол тонаумен толған байлықты байшыкеш о дүниеге өзімен бірге алып кете ала ма екен?! Олар да өлім мен өмір сәті келіп жанталасқанда, Алыпхан тәрізді сұқ саусағы аспанға шошайып, бірдеңе айт­қысы келе ме екен? Шығармада бүгінгі уақыт­тың өткір проблемасы – той дарақылығы да бейнеленеді. «Мәдениет­ті, ысырапсыз халыққа қашан айналар екенбіз?» деп ой кешесің.
«Әдебиетіміз кейіпкер жасауда ақсап тұр» пікірталасына қатысушы жас авторлар қазіргі қоғам шындығын біршама толық бейнелейтін кейіпкерлер бар ма деген сауалға тоқтап қалып жатқан тәрізді. Олар дұрыс та. Қай қоғам да терең астарлы, иірімді. Қазіргі уақыт та солай. Күрделі де қайшылықты. Олардың бәрін жинақтап бір не бірнеше образдың бойында тұтастандырып бейнелеу, сөйтіп, дәуірдің тұтас шындығын көркем сурет­теу жеңіл емес. Сонда да, біздіңше, әр қоғамның басты мәселелері, типтік құбылыстары болады. Бәлкім, сол тұстан жазушы шеберлігіне орай типтік образдар жасалатын болар. Мысалы, қазіргі қоғамда тілінен, салт-дәстүрінен айырылған қазақтар бар. Біреу-екеу емес, тұтас құбылыс. Олардың басында түрлі жағдайлар болуы мүмкін. Тілін, дәстүрін білмегенге өкінетіндері де болады. Енді бірі тілі мен дәстүрін білмегені өз алдына, білгісі де келмейді. Халық саны аз ғана ұлт үшін ол да үлкен трагедия ғой. Ұлт үшін орны толмас олқылық. Типтік құбылыстан, бәлкім, типтік образдар жасалар.
Қалай дегенде, типтік образ туралы түрлі пікір айтуға болады. Қазіргі қоғам шындығын біршама толық бейнелейтін сом образдар бар ма дегенге, «Мешкей» романындағы Алыпхан бейнесін тілге тиек етуге болатын тәрізді. Қоғамдағы әлі етегін жимаған тойымсыздық пен ессіз мешкейлік Алыпхан образында жинақталған. Автордың қазақ қоғамының келешегіне деген алаңдаушылығы да осында.

 

Сәмен ҚҰЛБАРАҚ,
әдебиет­танушы, профессор