ТОЛҒАУЫ ТЕРЕҢ ТОҚСАН БИ
14.01.2025
158
0

Ер Сырымдай халқыңның көсемі бол,
Тоқсан бидей үш жүздің шешені бол!
Сегіз сері Бахрамұлы

ТОҚСАН БИ ЖАБАЙҰЛЫ ТУРАЛЫ НЕ БІЛЕМІЗ?

Аллаға шүкір, Тоқсан би Жабайұлының (әкесінің есімін қосып отырған себебіміз: кей зерт­теушілер «үш бірдей Тоқсан би бар» деген уәж айтып жүр. – А.С.) өмірі мен халқына қалдырған өшпес мұрасы туралы дербес зерт­теу жүргізген жайымыз бар. Бізге де­йін жарық көрген еңбектерді де қаперден шығармадық. Өйткені бәріміздің «илейтін теріміз – бір», тақырыбымыз – ортақ.
Шындығын айтар болсақ, Тоқсан би атамыз туралы нақты дерек өте аз. Мұрағат­тық-зерт­теу мақалалар жоқ. Ең қиыны, бидің туған-қайт­қан жылы да белгісіз.
Біз сенімді ақпарат көзі деп білетін «Википедияда» төмендегідей сөздер ғана жазылған: «Жабайұлы Тоқсан би (1737–1839) – «Дала данышпаны» атанып, туралығымен әділдігімен үш жүзге аты жайылған би, шешен. Керей руынан шыққан. Тоқсан бидің тұлға ретінде танылуына Керей тайпасынан шыққан атасы Қара би көп ықпал еткен. Немересін шешендік өнерге баулыған. Тоқсан би бала кезінен атасымен бірге жүріп, атақты шешендермен, билермен кез­дескен, ауызша сөз жарыстарға қатысқан. Жас кезінен өз тайпасының ақылшысы болып қана қоймай, әділ биі бола білген. 15 жасынан бастап халық оны төбе би, солтүстік өңір (Омбы, Петропавл, Көкшетау, Қостанай) қазақтарының бас биі деп атаған».
Көріп отырсыздар, Тоқсан би – халық ауыз әдебиетінің өкілі. Оның өмірі мен айт­қан билік, шешендік сөздері, өлеңдері мен нақылдары ұрпақтан-ұрпаққа ауызша тараған. Қазақ ішінде мұндай өнер иелері аз емес. Сондықтан бабамыз туралы жан-жақты, байыпты, деректі зерт­теу жүргізу – біздің басты міндетіміз. Алла қаласа, назарларыңызға ұсынылып отырған зерт­теу дүниеміз жалғасын табады деген үміт­теміз. Тіпті өз басым Тоқсан би атамыз жөнінде тарихи-мұрағат­тық құжат табыларына шек келтірмеймін.
Атақты атамызды зерт­теуге талпынған кейбір қандастарымыз жоғарыда ескерткенімдей, «Мен Би-атаның пәленінші ұрпағымын» (шындығында, көбісі нешінші ұрпағы екенін де білмейді. – А.С.) дейтін патшағырлардың айтуымен шектелсе керек. Себебі олардың жазған дерегі әртүрлі, «Шерімбет­тің жобасымен» қиыстыра берген. Біздіңше, бұл үлкен қателік. Тарих өтірікке жол беруді кешірмейді. Сол себепті біз осы жазбамызда былай деп тұжырымдама жасадық: Тоқсан би Жабайұлы ( XVIII–XIX ғғ.)
Ауызекі әңгімелер мен шежірелерде Тоқсан би атамыздың дүниеге келуі жайында мына бір аңыз тараған. Бір күні босанар уақыты жақындап қалған анасы сырт­та қарап тұрса, қайын атасы Қара би келе жатыр екен. Содан жанында тұрған енесіне:
– Шіркін-ай, атамның атының құлағын жесем ғой! – деп тамсанады.
– Әй, көргенсіз, не деп тұрсың?! Кір үйге! – деп енесі ұрсып тастайды.
Би үйге кіріп, жайғасқан соң бәйбішесінен келінге неге сөйлеп жатқанын сұрайды. Амал жоқ, болған жайт­ты баяндайды. «Ашуға басар ма екен?» деп күдіктенеді. Сонда «Кәне, жылқыны бауыздаңдар да, екі құлағын келінге асып беріңдер!» – деп бұйырыпты атасы Қара би.
Содан дүниеге келген немересінің есімін «Тоқсан» деп атапты.
Википедияға дерек қайдан алынған? Әрине, «Қазақ­стан ұлт­тық энциклопедиясының» 8-томындағы «Солтүстік Қазақ­стан облысы энциклопедиясы» деп аталған бөлімнен. Бір қызығы, «Бұл мақала әлі тексерістен өтпеді. Тексерілмеген мақалалардағы мәлімет­тер сенімсіз болуы мүмкін», – деп ескертеді Википедия.
Шындығында, кім жазса да, Википедия дұрыс ескертіп отыр. Өйткені Тоқсан би атамыз туралы қарама-қайшылыққа толы мәлімет­тер жарық көрген жайлар кітаптарда да, ғаламторда да өріп жүр.
Әркім әртүрлі жазады: Том, Омбы, Түмен, Орынбор, Қорған, Қостанай, Қызылжар, Тобыл, тіпті Көкшетауды қосатындары да бар. Ол кез­де пойыз да, автокөлік те жоқ. Сондықтан Тоқсан би атамыздың осыншама өңірде төбе би болғандығы шындыққа жанаспайды. Кейде шақырумен барып тұрған шығар. Бірақ көп қатынамағандығы шындық.
Ақиқатын айтар болсақ, Тоқсан бидің қай өңірде «төбе би» қызметін атқарғандығын бір ғана зерт­теуші Социал Жұмабаев ағамыз жазған. Қайролла Мұқанов ағамыз ке­йіннен оған теңавтор болып қосылған. Социал ағамыз Жамбыл аудандық газетінде қызмет­те жүргенде Тоқсан би туралы ел аузындағы әңгімелерді жинаған. Оған көптеген ақсақалдардан мәлімет жазып алған, «Талпын», ке­йіннен «Благовещенка» мектептерінің тарих пәнінің мұғалімі Гүлшат Рамазанова көп көмегін тигізген. Тіпті Тоқсан би туралы Жамбыл аудандық газетінде жарияланған ең алғашқы мақалаға әуелі тарихшының, сосын, С.Жұмабаевтың қолы қойылған. Мәселен, «Тоқсан би Тобыл губерниясы қазақтарының төбе биі болған» деп жазады ағамыз. «Есімдері ел есінде» (Құрастырған А.Тасболатов. –Астана, «Фоллиант», 2012) деген кітаптан үзінді келтірелік: «Патшалық Ресей 1822 жылдан бастап, хандық құрылысты жою үшін Орта жүз қазақтарын басқару жөнінде ереже шығарғанға де­йін Тоқсан би солтүстік-батыс қазақтарының төбе биі болса, 1830 жылы Аманқарағай дуаны құрылғанда Еменәлі Керей болысының билігін қолына алған. Бұл дерек Омбы мұрағатында бар: 3-қор, 12-тізім, №17681 істе жазылған. Бұдан соң Тобыл губерниясы қазақтарының төбе биі болған тұсында есімі барша қазақ даласына тарайды. Оның осы даңқын Сегіз сері былайша жырлайды:
«Ер Сырымдай халқыңның көсемі бол,
Тоқсан бидей үш жүздің шешені бол!»
Енді зер салып қараңызшы, «1830 жылы Еменәлі Керей болысының билігін қолына алды», – дейді. Тоқсан би автордың өзі келтірген дерекке сенсек (1737–1839), жасы 95-те. «Бұдан соң Тобыл губерниясының төбе биі болған» деп жазады. Сонда би атамыз мәңгілік мекеніне ат­танар 102 жасына де­йін би қызметін атқарған ба?
Тоқсан би атамыз туралы қандай кітаптар бар, қандай мақалалар бар, соның барлығын дерлік сүзіп шықтық. Расында, өзі көп те емес. Алматыдағы Ұлт­тық, Астанадағы Академиялық, Петропавлдағы Сәбит Мұқанов атындағы облыстық кітапханалардағы материалдармен толық таныстық. Сонымен, Тоқсан би қай жерде дүниеге келген? «Тоқсан би сол замандағы қазақ жеріне қарайтын, бүгінде Ресейдің қарамағына жататын өңірде дүниеге келген болса керек. Қартайғанға де­йін қазіргі көршілес Қорған, Омбы және Түмен жақтарда би болып өмір сүрген» деген болжам көкейімізге қонады.
Бұл пікірдің жаны бар сияқты. Өйткені шежіреге қарап отырсақ, әсіресе Түмен қаласының тұрғыны Үмітбай қажы Жидебаевтың өзіміз таспаға түсірген әңгімесінде, Танаш би ұрпақтарының атажұрты қазіргі Ресей Федерациясының Қорған облысына қарасты Бағылан би қалашығы (орысша Звериноголовка) орналасқан Тобыл өзені жағасы екендігі айтылады.
1926 жылы Сталиннің бұйрығымен барлық жәрмеңке жабылғанға де­йін Бағылан би жәрмеңкесі де жұмыс істеп тұрған. Алдай Керей ұрпақтарының бұрынғы қазақ, қазіргі орыс жерінде көп қалып қойғандығының сыры осында.
Оқырманға түсінікті болу үшін «Бағылан би кім?» деген тарихи сауалға жауап беріп көрелік. Ол үшін KEREY.KZ ақпарат­тық-танымдық порталының (30.10.2019) төмендегі мақаласын назарларыңызға ұсынуды жөн көрдік.
«Бағылан би. Алтын Орда хандығындағы мемлекет қайраткерлерінің бірі. Ол Тобыл өзені бойын мекендепті. Обаған өзенінің Тобылға құяр жерінде Бағылан тоғайы, Бағылан талы, Бағылан қара суы, Бағылан көлі, Бағылан томары, Бағылан қыстауы, Бағылан шоғы, Бағылан өзегі деген жер-су ат­тары бар. Бағылан баһадүр қартайып, өз есімімен аталатын тоғайды мекендейтін аулында ауырып қайтыс болыпты. Оның сүйегі Тобыл өзенінің жарқабағына жерленген. Бағылан бидің Бопай есімді әйелінен Архат, Фархат, Сарымұрат ат­ты ұлдары дүниеге келеді. Фархат батырдың Гүландам есімді әйелінен Та- наш, Аббас, Манас туады. Осы күнгі Қостанай облысының Меңдіқара, Ұзын- көл аудандарын, Солтүстік Қазақ­стан облысының және Қазақ­станның басқа да жерлерін мекендейтін Ашамайлы Керейлер осы Танаштың ұрпақтары. Танаш Алтын Орда хандығының көрнекті адамдарының бірі, әділқазы би атаныпты. Танаш бидің Балға, Балта, Едіге ат­ты балалары батыр, би, әскер басы болған. Бағылан бидің бейіті орналасқан қонысқа 1734 жылы жазда Звериноголовск ат­ты сауда пункті салынды. Ол ке­йін казак-орыс мекеніне айналған. Осы күні бұл мекен Ресей Федерациясына қарайтын Қорған облысының Притобол ауданының орталығы.
1723 жылы жазда жоңғар басқыншылары Бағылан бидің қонысын тартып алып, 1734 жылы жазда Ресейге қару-жараққа айырбастапты. Елінен, жері- нен айырылған қазақ қосындары тек он жылдан ке­йін қайта оралып, Дәстем Сал Қарабасұлы басқарған қол Зверинканы қоршауға алады. Қамал комен- даты және осы жердегі шіркеудің дінбасы көпестерді ұйымдастырып, қазақ әскерінің алдынан дәстүр бойынша нан мен тұз алып шығыпты. «Зверино- головка бүгіннен бастап бекініс те емес, казак-орыс станицасы да емес, қазақ пен орыс сауда жасайтын базар, жәрмеңке орталығы орны болсын! Соған келісімшарт жасайық, дос болайық. Жер-су сіздердікі екенін мойындай- мыз!» – деп тілек қойыпты. Бұған келіскен қазақ рубасылары әскерін ке­йін қайтарыпты. Шарт жасасып, келісім-шартқа екі жағы да қол қойыпты. Дәстем салдың талабы бойынша базар қазақ кенті мен орыс кентінің аралығында болатын боп көрсетіледі. Звериноголовкада тәртіп орнату Амандос Ерменұлы (Көшебе Керей) бастаған мұсылман жасағына міндет­теліпті. Осының бәрі шарт­та көрсетілген. Жақында «Тоғырулхан» бірлестігі Тобылбек Омаровтың мұрындық болуымен Бағылан би жатқан қорымға екерткіш орнатуға ниет­тенді. Қорған облысының губернаторына жазылған өтінішке әлі жауап жоқ».

ТОҚСАН БИДІҢ БЕЙІТІ ҚАЛАЙ ТАБЫЛДЫ?

1998 жылдың 28 қазанында Қазыбек Дүйсенбі деген ағамыздың «Тоқсан би туралы бірер сөз» деген мақаласы «Солтүстік Қазақ­стан» газетінде жарыққа шығады. Ақиқатында, мына бір мәселеге қат­ты таңғалдым. Тоқсан биді Керейдің ғана емес, күллі қазақтың айтулы биі, шешені деп танимыз. Сонда деймін-ау, ұрпақтары ішінен 1998 жылға де­йін бірде-бір адам іздестірмеген бе? Тарихшылар, жазушы-журналистер зерт­теу жүргізбеген бе?
Шымкент облысынан Бекет Тұрғараев ағамыздың Солтүстік Қазақ­стан облыстық сотының төрағасы болып тағайындалуын; Тоқсан би бабамыздың мазарын тұрғызуын, Петропавл қаласынан көше бергізуін; тіпті Шал ақын мен Қожаберген жырау аталарына да ескерткіш орнатуын; Ғабит Мүсірепов атындағы аудан әкімі Марат Тасмағанбетовтың бас болып, «Тоқсан би» ат­ты кітап (2013) шығаруын т.б. сарыла күтіп отыра берген бе дүйім жұрт.
Марқұм Қазыбек Дүйсенбі ағамыздың дабыл қағуына Жамбыл ауданы, Троицк ауылында тұратын ақсақал Зәркөш Тақыровтың «Солтүстік Қазақ­стан» газетіне шыққан «Жабай би және оның ұрпақтары туралы» ат­ты мақаласындағы (20 мамыр, 1998) автордың болжамы түрткі болады. «З.Тақыров ақсақал: «Мазары Атбасарға жақындағанда оң қолда, тасжолдан 100-150 метрдей жерде тұрған үлкен оба», – деп жазады. Бір даудан келе жатып қайтыс болыпты-мыс. Бұл пікірмен келісуге болмайды. Сапарда (жолда) өліпті деген сөздер шындыққа жанаспайды және ондай сөзді бұрын естіген де емеспіз», – деп үзілді-кесілді қарсы шығады автор.
Жатқан жері жайлы болсын, Қазыбек ағамыз Керей жұрты үшін ғана емес, барша қазақ баласы үшін игілікті іс атқарды. Тоқсан би бабамыздың бейітін тауып берді. Бірақ өз идеясының жемісін көзімен көре алмады. Мәңгілік мекеніне ат­танды. Ол кісінің бастамасын С.Жұмабаев, Қ.Мұқанов тәрізді қаламгерлер жалғастырды. Қазіргі Ғабит Мүсірепов атындағы (сол кез­де Целинный) аудан әкімі Серік Ермашұлы Сүлейменовтің Тоқсан бидің бейітін табу, мазарын көтеру сияқты іс-шараларға сүбелі үлес қосқандығын Социал мен Қайролла ағаларымыз өз мақалаларында атап өтіпті.
Қазыбек Дүйсенбі ағамыз аталмыш мақаласында бала күнінде Қазыбек атасының (1875–1948) жанында жүріп, Тоқсан би бейітіне талай мәрте соққандығын, 1964 жылы жазушы Сәбит Мұқанов пен ақын Еркеш Ибрагим Меңзегей ауылына келгенде би атаның басына барып, Құран бағыштағанын тәптіштеп баяндайды. Осы арада бір түсініксіз нәрсе: Қазыбек ағамыз ғана емес, өзінің айтуынша ауылдастары да білсе, онда неге Тоқсан бидің бейіті 1998 жылы ғана белгілі болған. Жарайды, Компартиядан қорықты делік, шындығында, 1990 жылдан бастап құпия атаулы «ақ түйенің қарнындай» ақтарылып, жазықсыз атылып кеткен ардақтыларымыз халқымен қауышып жат­ты емес пе?
Қысқасы, Тоқсан бидің өмірі мен билік шешімдері, шешендік сөздері тыңғылықты түрде зерт­теуге сұранып тұрған тың тақырып.

ОРНЫҢ ОЙСЫРАП ҚАЛҒАН ОМБЫМ-АЙ

(Омбы облысына сапардан туған ойлар)

Омбы – қазақтың зиялы ордасы.
Кезінде Омбыда қазақтың атақты адамдарының көпшілігі болған. Ағыбай батыр, Шыңғыс Уәлиханұлы, Балқожа Құдайбергенұлы, Шоқан Уәлихановтар Омбы әскери кадет корпусында; Жаяу Мұса, Ақан сері, Сәкен Сейфуллин, Әлихан Бөкейханов, Мағжан Жұмабаев, Қошке Кемеңгерұлы, Міржақып Дулатов, Халел Досмұхаметов, Смағұл Сәдуақасов, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Жұмабек Тәшенов, Раббани Мұхамедияров т.б. осы қаладағы оқу орындарында оқыған не жұмыс істеген, кейбірі уақытша тұруға келген. Тіпті Абайдың әкесі Құнанбай да Омбының тар түрмесінде біршама уақыт отырып шыққан көрінеді.
Омбыда бірнеше рет болдық. Қазағымыздың осы бір аяулы қаласын бір кісідей білеміз. Шоқан Уәлиханов оқыған Кадет корпусында болып, таныстық. Қазақ­стан Республикасының Сібір облыстарындағы бұрынғы бас консулы Эльдар Асқарұлы Қонаев, Омбы облысының экс-губернаторы Леонид Константинович Полежаев, Омбыдағы қазақ диаспорасының жетекшісі Алтынай Жүнісова, Қайыргелді Козкин, марқұм Әнуарбек Жүнісов т.б. азамат­тармен бірнеше мәрте жолығып, мазмұнды әңгімелерін тыңдап, ұмытылмас әсерге бөленгенбіз.
Тоқсан би туралы алдын ала зерт­теу жүргізгенде ұққанымыз, Омбы өңірінде бізді қуантатын дерек табудың қиындығы болды. Сондықтан ат­тың басын Омбы облысының тарихи мұрағатына (мұнда екі мұрағат бар. – А.С.) қарай бұруға әрекет жасауды ойластырдық.
Біз Ораза айы кезінде Омбыға іссапарға келгенімізді пайдаланбақшы болып, мешіт­тің бас имамына Ауыз­ашардан соң Тоқсан би туралы дерек білетін туыстары болса (бұл қалада Керей тайпасының өкілдері көп тұрады, бірақ Алдай Керей аз. – А.С.) сұрастыруын өтіндік. Сондай-ақ Әнуарбек Ералы, Бота Сәрсенбаев, Кагира аға, Қаббас аға, Қайыржан, Салмақбай есімді азамат­тарға да хабарластық.
Мұрағат демекші, осыдан он жылдан астам уақыт бұрын Омбыға арнайы барып, атам Жәуке батыр Назарғұлұлы т.б. кісілер туралы ақпарат алуды ниет еткен болатынмын. Сол кез­де біз үшін бұл мұрағат­тың есігі кемінде 50 жылға жабылғандығын сезінген едім. Әсіресе Ресейге қарсы шыққан тұлғалар туралы деректен дәметудің өзі «қара тізімге» іліккенмен бірдей. Өйткені олар қазақтың батырлары, билері, патриот­тары жөнінде дерек бермеуге шешім шығарғалы қашан?! Соны біле тұра үкілі үміт жетегіне еріп, Ертіс жағасындағы қазақтың қасиет­ті қаласына тоқтадым. Екі рет бардым. Алғашқысында мұрағат басшысы мүлдем қабылдамайтындығын ескерт­ті. Амал не, «қазақ­стандық жолмен» іске кірістім. Жоғарыдан телефон шалдырт­тым. «Сіздің бұл тәсіліңіз іске аспайды, – деді басшы әйел, – бұл Қазақ­стан емес. Оның үстіне сіз біздің ғимаратқа кіру үшін онкүндік арнайы тексеруден өтесіз. Оны тиісті орган орындайды».
«Мынау өзі Қытайдың қамалынан да қиын шаруа екен ғой» деп ойға шома бастап едім: «Жарайды, онкүндік тексеріске жібере­йін. Құжат­тарды толтырыңыз. Сосын, қайта беріңіз. Хабарын айтармыз», – деп үміт шырағын жаққандай болды.
Айт­қандай, он күннен соң «Келе беріңіз» деген хабар алдым. Қуанғанымды көрсеңіз. Омбымен екі араны таныс жол қылып алғанмын. Пойызбен де, ұшақпен де, таксимен де, жеке көлікпен де барып-келуге үйренгенмін. «Ертең келіңіз. Бірінші қабат­тағы залға барасыз», – деп кімге жолығатынымды да ескертуді ұмытпады. Расында, қызметкері күтіп отыр екен. Менің тапсырысымды көрсет­ті. Сосын, компьютерге отырыңыз деді. Іске қосып берді. «Тоқсан би Жабайұлы» деп жаздым.
Шынымды айтар болсам, екі күн ішінде өзімді әрең ұстадым. Қызметкері өзін дөрекі мінезімен көрсет­ті. Құдды мен түрмеде отырғандай діңкілдеп жауап береді. Сұраған тақырыбымды, қажет­ті кісіні тауып бермеді. Көрсеткендері – ақпарат түріндегі шимай-шатпақ. Әдейі мазақ қылғаны көзге ұрып тұр. «Тағы да он күннен ке­йін келіңіз», – деп кекесінмен қарайды.
Социал аға бір мақаласында «Омбы мұрағатындағы «3-қор, 12-тізім, №17681 іс» дегенде Тоқсан би туралы мәлімет бар» деп жазған екен. Анығын айтсам, ол кісі не бар екендігін өзі де ашып айтпаған. Мұрағат қызметкері «Бізде ондай материал жоқ», – деп бет бақтырмады.
Айта кетейік, Тоқсан би Жабайұлының шығармалары, негізінен, мынадай кітаптарда жарық көрген: «Шешендік сөздер» (Алматы, 1967), «Билер сөзі» (Алматы, 1992), «Қазақтың би-шешендері» (Алматы, 1993), «Қазақтың 100 би-шешені» (құрастырған Н.Төреқұлов. – Алматы, 1995).

Атажұртым, айналдым сенен, Түменім

(Түмен облысына сапар)

Сібірдің ну орманындағы екі жолақ тасжолмен зырғып келе жатқан машинаның ішінде сыртқа көз тастай отырып, терең ойға шомасыз. Осыншама байтақ өлкені ата-бабамыздың жаудан бірнеше ғасыр қалай қорғап тұрғандығына қайран қалмасқа шара жоқ.
Түмен мен оның жанында тұратын ағайындарымыз: Асқар Жанғалиұлы (Заводоуков), Кенесары Қойшы, Үмітбай Жидебаев, Нұрғожа мен Ақбөпе, Сағадат Жанбеков, Батыр т.б. кез­десіп, аталары Тоқсан би туралы сұхбат­тастық. Үмітбай қажы Жидебаев Ашамайлы Керейдің тарихын, Айсұлу Отанқызы Солтүстік Қазақ­стан облысы, Жамбыл ауданынан атасының репрессия кезінде Түменге қашқандығын, ашаршылық кезінде де қандастарымыздың көптеп қоныс аударғандығын әңгімеледі.
Танаш бидің ұлы Көшебесінен тараған үш ұлының ұрпақтары Түмен облысының Ялутор, Южный т.б. елдімекендерінде тұрып жатыр.
Ескерту: Жоғарыда Тоқсан би айт­ты деген кейбір шешендік сөздердің қарама-қайшылыққа толы екенін тілге тиек еткенбіз.
Мәселен, бір нұсқада Сексен – Тоқсан бидің інісі; екіншісінде ағасы; енді бірінде ағасы Мағжанның баласы болып сурет­теледі. «Тоқсан мен Сексен Қазыбек биге барып жүгінді», «Киікбай биге барып жүгінді» т.б. нұсқалары бар. Ақын Ақылбек Шаяхметов: «Бұл әңгімедегі Сексен мен Тоқсан, шынында да, өмірде болған адамдар. Сексеннің жасы үлкен екен. Ағайынды екеуі Қаз дауысты Қазыбектен бата сұрай барады. Би оларға бес сауал қойыпты», – деп жазады. Дегенмен Қаз дауысты Қазыбек бабамыздың туған жылы – 1665, қайт­қан жылы – 1755 екенін ескерсек, қызылжарлық зерт­теушілердің Тоқсан бидің өмірбаянын ешқандай мұрағат­тық құжат жоқ бола тұра осылай (1737–1839) көрсеткеніне сенген күннің өзінде, жас жігіт­тің атақты биге баруы мүмкін еместей көрінеді.
Сондықтан Тоқсан би өзінің батасында:
– Қарала Қазыбектей бақыт­ты бол!
Немесе:
– Шақшақта Қазыбектей аталы бол! – деп келтіргеніндей, ағайынды екі
жігіт­тің жүгінгені басқа Қазыбек би.
Ұлы Доғалақ туралы аңыз да бір-біріне кереғар. Бірінде әкесі оны Кіші жүздің дауына өз орнына жібереді, сол сапарында Доғалақ ақылды шешен, салмақты би ретінде танылады. Екінші нұсқада әкесіне тартпаған бала болып шыға келеді. Біздіңше, Тоқсан бидей ақылды бабамызда жүгенсіз ұлдың болуы мүмкін емес.
Жасыратыны жоқ, ел ішіндегі кейбір ағайындар өздерін көрсету мақсатымен ешқандай дәлелсіз сұхбат береді. Сондай шалағай деректер тексерілместен баспасөз бетіне жарияланып жатады. Осыдан ке­йін ақиқаты қайсы, аңызы қайсы екенін айқындау міндеті салмақты жүк болып біздің мойнымызға жүктеледі.

Іздегенім – мұрағат еді

Жасыратыны жоқ, Омбы облысының тарихи мұрағатындағы қажет­ті деректерге қол жеткізе алмаған соң, «Бұрынғы бірді-екілі кітапта мұрағат­тық материал жоқ. Ауыл ақсақалдарының аузынан жазылған сөздер ғана. Тарихи деректің болмауы мүмкін емес қой» деп көп толғандым. Жыл басынан бері екі рет Алматыдағы ҚР Ұлт­тық ғылым академиясына соқтым. Ғимарат күрделі жөндедеуден өтіп жатыр екен. Құрылысшылар иықтарын қиқаңдатқаннан басқа ештеңе айта алмады. Байланыс телефондары үн қатпайды. Амал жоқ, үшінші рет Алатау баурайындағы сұлу қалаға ат басын тіредім. Киелі ғылым ордасы ғимараты асты-үстіне шығып жатыр. Жөндеудің бітетін күні алыс сияқты. Досым, «Үш қиян» баспасының қожа­йыны, меценат, белгілі баспагер Махмұт Қосмамбетовке мұңымды шақтым. Махаң асықпастан телефон нөмірін терді. «Таңертең мына кісіге жолығыңыз», – деп аты-жөні мен нөмірі жазылған қағазды қолыма ұстат­ты.
М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының бөлім меңгерушісі Жұмашай Рахыш өздерінің мұрағатында Тоқсан би Жабайұлы жөнінде қандай дүниелер сақталып келе жатқанын әңгімелегенде, «Аллаға шүкір!» дедім іштей. Келісім бойынша бірнеше шешендік сөздерді Алмас Оралбек араб тілінен ана тілімізге тәржімелеп берді. Кейбір қолжазбаларды да пайдалануды жөн көрдім. Шынымды айтар болсам, Петропавл тұрғындары, бұл күнде марқұмдар – Социал Жұмабаев пен Қайролла Мұқановтар шығарған «Тоқсан би» ат­ты шағын кітапта басылған шешендік сөздер мен ҚР Ұлт­тық ғылым академиясының мұрағатында сақталған мұраның айырмашылығы айтарлықтай.
Тоқсан би Жабайұлы – жұмбақ жан. Оны түбегейлі зерт­теме­йінше, шындыққа жете алмаймыз. Осы орайда «ҚР ҰҒА, Жазушылар одағы, Мәдениет министрлігі бірлесіп, Омбы облыстық тарихи мұрағатындағы құжат-дүниелерді алдыртып, Қазақ­стандағы қорларда сақталған араб, латын, қазақ тілдеріндегі қолжазбаларды толығымен бір ізге түсіріп, ғылыми талдау жасап, арнайы кітап шығарса» деген ұсынысымыз бар екенін жасырмаймыз.

60 жылда жаңғырған зерт­теу

Ақиқатын айтар болсақ, жоғарыда ескерткеніміздей, Тоқсан би Жабайұлының дау-дамайдағы төрелігі, шешендік сөздері әртүрлі нұсқада беріліп жүр. Бұл – тақырыптың зерт­телмегендігінің айқын дәлелі. Тіпті өзіміз куә болған ҚР ҰҒА М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының мұрағаты мен «Білім ордасына» қарасты Орталық ғылыми кітапхананың сирек кітаптар мен қолжазбалар қорындағы араб және латын тілдеріндегі Тоқсан биге қатысты дүниелер толығымен ана тілімізге аударылмаған. 1961 жылға де­йін Ғылым академиясының мұрағатында жатқан әдеби мұраларды сол кез­дегі басшылар Орталық ғылыми кітапханаға өткізіп жіберген. Егер бір мұрағат­та сақталса, ендігі «ер-тұрманы» түгенделіп, жүзеге асқан болар ма еді. Түмендегі ұрпағынан бір нұсқа, Солтүстік Қазақ­стан облысының Жамбыл ауданындағы туыстарынан екінші нұсқа, Қорған облысынан үшінші нұсқа т.б. жинала берген. Әркім әртүрлі болжам жасаған.
Зерт­теу кезінде бір байқағанымыз, 1965 жылы ғалымдар Есмағамбет Ысмаилов пен Балтабай Адамбаев Солтүстік Қазақ­стан, Қостанай облыстары мен Ресейдің Түмен облысына шығармашылық экспедицияға шыққан. Бұл жөнінде алғаш рет Түмен қаласына барғанымызда Үмітбай Жидебаев ағамыздан естідік. «Балтабай Адамбаев келіп, Тоқсан бидің шешендік сөздерін білетін кісілерден жазып алғаны есімде. Менімен де жолықты. Ке­йін 1967 жылы Алматыда «Шешендік сөздер» ат­ты кітап басылып, оның ішіне басқа билермен бірге Тоқсан бидің айт­қан сөздері де енгізілді», – деген еді түмендік ағамыз.
ҚР ҰҒА Әдебиет және өнер институтының мұрағатында сақталған қолжазбалар қазақ ғалымдарының тек республика аумағында ғана емес, Ресей жеріндегі қандастарымыздан да Тоқсан би туралы дерек жинағанын дәлелдеп берді. Бұл сөзімізге төмендегі жазбалар куә.

Ауыз әдебиеті үлгілері

Төрткүл әлемді қанша шарласаңыз да, ақын, шешен, би аталарының өсиет-сөздерін, парасат­ты ойларын ғасырдан ғасырға ауызша жеткізген қазақтай ұлт­ты таба қоюыңыз қиын. Тек өлеңдерді не шешендік сөздерді ғана емес, сұңғыла қазақтар қырық күн жырлайтын (Мұрын жырау), күні-түні толғайтын «Алпамыс», Қобыланды», «Ер Тарғын», «Жүсіп-Зылиха», «Мұңлық-Зарлық» т.б. жыр-дастандарды кез­дестіре қоюыңыз некен-саяқ. Халқымыздың ауыз әдебиеті ерекше қарқынмен дамығаны соншалық, жыр-дастан үлгілерінен қазіргі таңда жүздеген кітап шығаруға болар еді. Бәлкім, ғаламтордан көз алмайтын жастарды алғаш мектеп партасына отырған кез­ден бастап, ауыз әдебиеті үлгілерімен рухани сусындатқан жөн болар ма еді? Мәселен, өзіміз зерт­теп жүрген Тоқсан би Жабайұлы XVIII ғасырда дүниеге келген деп жүрміз. Міне, содан бері үш ғасырға таяу уақыт өтсе де би атамыздың шешендік сөздері мен өлеңдерін әлі күнге де­йін ел аузынан жинап келеміз. Бір өкініштісі, тарихшыларымыз бен арабша білетін филологтеріміз Тоқсан биді зерт­теуге асығар емес. Біз жазушы-зерт­теуші ретінде өз сөзімізді айтамыз, бірақ әмбебап маман емеспіз ғой. Ғаламтордан көз алмай, мағынасыз әңгімелерді оқитын ұрпақ ертеңгі күні ұлт­тың көсегесін көгертпесі белгілі. Сондықтан халықтың рухани байлығын арт­тыру, жасөспірімдер мен жастарды ұлт­тық рухта тәрбиелеу сынды елдік мүдде тұрғысында ауыз әдебиеті үлгілерін жинақтайтын, түбегейлі зерт­теп, бір жолға қоятын уақыт жет­ті деп ойлаймыз.

СОЛТҮСТІКТЕГІ РУХАНИЯТ

Таяуда жазушы, ақын һәм журналист Айтбай Сәулебектің «Толғауы терең Тоқсан би» ат­ты танымдық-зерт­теу кітабы (– Алматы, «Полиграфкомбинат» ЖШС, 2024. 13,5 баспа табақ) жарық көрді.
Бұл еңбектің Тоқсан би атамыз туралы бұрынғы санаулы жинақтан ерекшелігі – автордың тек Қазақ­станда ғана емес, көршілес Ресей мемлекетінің Омбы, Түмен т.б. қалаларында тұратын дуалы ауыз, орақ тілді бидің ұрпақтарын іздеп, кейбірімен сұхбат­тасып қайт­қаны.
Жасыратыны жоқ, Тоқсан би Жабайұлының өмірі, туған-қайт­қан мерзімі жөнінде тарихи дерек беймәлім. Сондықтан автор Тоқсан бидің өмір сүрген уақытын «XVIII–XIX ғасыр» деп атап көрсеткен.
Бұған де­йін жарық көрген саусақпен санарлық жинақтарда «Шешендік сөздер» (Алматы, 1965) кітабындағы Тоқсан бидің айт­қандары ғана көшіріліп келген болатын. Айтбай Сәулебек өз кітабында ҚР Ұлт­тық ғылым академиясының мұрағатында жатқан араб және қазақ тілдеріндегі Тоқсан бидің шешендік сөздерін, қолда бар деректерді, орыс жеріндегі ұрпақтарының пікірлерін келтіріп, тіпті Тоқсан би атамыздың кесенесін тұрғызуға, ас ұйымдастыруға, жинақ шығаруға қол ұшын берген Солтүстік Қазақ­стан облысындағы қолдаушы-азамат­тарды таныстыруды да ескерген.
Автор бірінші кезекте Тоқсан би туралы жаңа кітапқа тапсырыс берген Солтүстік Қазақ­стан облысының кәсіпкерлері болғандықтан, осы өңірдің барлық кітапханасына таратылатынын мәлімдеді. Таралымы – 1000 дана.
«Толғауы терең Тоқсан би» автордың Солтүстік Қазақ­стан тарихы жөніндегі 5-кітабы. Атап айт­қанда, бұған де­йін «Ұлы Мағжан елінде», «Ақындардың атасы», «Тайынша тарихы», «Тәуелсіздік сақшылары» ат­ты тарихи-деректі кітаптары жарық көрген болатын.

Айтбай СӘУЛЕБЕК,
Қазақ­стан Жазушылар одағының мүшесі

Айтбай СӘУЛЕБЕК – «Қазақ әдебие­ті» газетінің Астана қаласы, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қарағанды,Ұлытау облыстарындағы меншікті тілшісі қызметіне кірісті.
Оқырман назарына тілшіміздің «Толғауы терең Тоқсан би» атты мақаласын ұсынып отырмыз.

ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір