Проза жанрының ерекше бір түрі – детектив шынайы өмірді нысана етеді, сол заманның қылмыс әлемін әшкере ету үшін жазылады. Танымдық-тәрбиелік мәні бар, идеялық-эстетикалық әсері орасан күшті өнер әдеби детектив – характерлер қақтығысы, сезімдер шайқасын көрсетіп, аса қатал өмір талаптарын ескере отырып, ерекше көркемдік құрал диалогтар мен монологтар арқылы болмыстың сан алуан шындықтарын ашады, өмір құбылыстарына баға береді, билік айтады.

Күнделікті тұрмыстың әр түрлі құбы­лыс­тары детективте жан-жақты бейне­ле­неді. Сан алуан тартыстар детектив қаһар­ма­нын ауыр шайқастарға салып, оның ру­хани-адамгершілік қуатын сынайды, ал­ға қойған мақсат, белгілі нысана үшін кү­рес үстінде адамдар мінезінің неше түрлі қыр­лары ашылады. Уақыт, заман талапта­ры, әлеуметтік шарттар қалыптастырған нор­маларды бұзу, белгіленген шеңберден шы­ғып, шекарадан өту секілді қаһар­мандар әре­кеті тартысты психологиялық си­туация­­лар неше түрлі қым-қуыт жағ­дай­ларды тудырады.
Адам баласына ықылым заманнан бері өз жолында кездескен құпияға құштарлық, белгісізді ашуға ұмтылушылық тән. Осы құ­пия қаншалықты күрделі, қауіптірек не­месе бағалырақ болса, оны шешу тілегі де өткір болады.
Алайда, қазақ прозасында детективтік жанр әлі өзінің орнын таба алмай жүр. Қа­зіргі таңда детектив жанрының өкілдері кемде-кем. Бұған себеп біріншіден – жас қаламгерлердің көбінде поэзия жанрын таңдауында. Яғни детектив жанрын былай ысырып қойғанда, жалпы прозалық шығармаларды жазатын жас жазушы­лар­дың аздығы бұл жанрдың дамуын тоқ­тату­да. Екіншіден – детективтік жанрға деген көзқарастың жоғары деңгейде болмауы. Детективтік шығармалардың көпшілігін аударма, басқа еңбекті көшіру немесе сюжетін қайталау деп есептейтін қате көз­қа­растың қалыптасуы. Кез келген қоғамда де­тектив жанрын қалайтын оқырман болған, болды және болады да. Алайда, қа­зақ әдебиетінде қоғамға берер мұндай шы­ғармалар жоқтың қасы. Аталмыш жанрда еңбектердің аз болуы қазақ детек­тиві шарттарының толық орнық­пағанына әкеліп соғады. Батыста детективтің нақты ережелері мен нұсқаулықтары қалыптасты. Ол шамамен былай болып келеді: детек­тивтік роман сюжетінің негізінде үнемі қылмыс жатты, ол көбіне жеке, даралық сипат иеленеді. Мұраға таласып кісі өлтіру, қызғанышпен немесе адалдықпен кісі өлтіру, банкті, қойманы, байдың үйін тонау мақсатында кісі өлтіру. Ең бастысы – жалпы қоғамға, оның әлеуметтік және эко­номикалық негізіне қарсы шықпау, осы мақсатта ешқандай саяси астыртын әрекет немесе идеяны сынау болмайды.
Қазақ детективінің көрнекті өкілі Кемел Тоқаевтың шығармаларын да сын­шы­лар толық детектив жанрына жатқыз­бай­ды. Көп жағдайда тіпті Кемел Тоқаев­тың осы жанрда туындылар жазғанын мүлдем білмейтін де оқырман бар. Ал жас детектив жазушыларына деген көзқарас тіпті қатал. Оларды «шеттетіп», еңбек­тері­нің көбісін «ұрлады» деп есептейді. Бір ше­тінен бұл жанрдағы еңбектерді әрдайым сын­нан өткізіп, олқылықтарын танытып, таза детектив жанрына бағыт-бағдар бе­ретін сыншылар да жоқтың қасы.
Детектив жанрын салмақсыз немесе осал жанр деп қарау мүлдем қате түсінік. Се­бебі, детектив жанры – күрделі жанр. Оны жазып шығу үшін қаламгердің ло­гикалық, психологиялық және фанта­зия­лық түйсігі мол болуы тиіс. Әйгілі Сэр Ар­тур Конан Дойлдың «Шерлок Холм­сы­ның» прототипі Джозеф Белл шын өмірде патша госпиталінде қызмет атқарған әйгі­лі дәрігер болса, жазушы Артур Конан Дойл да дәрігерлік қызмет атқарып, химия са­ласын жетік меңгерген. Детектив жанрында шығарма жазу әр саладағы көптеген білімдердің бір жерге түйісуіне әкеліп, керемет туындының пайда болуына ықпал етеді.
Қазақ детектив жанрының кенже қалуы қазақ қоғамындағы психологиялық санаға да байланысты. Оқырмандар бұл жанрдан өзінің бойын аулақ ұстайды. Де­тектив жанрын ұнататын жас буын оны өзінің айналасындағыларға білдірмеуге ты­рысады. Себебі, қазақ қоғамындағы тү­сінік бойынша детективке деген құш­тар­лық шизофрения, паранойя аурулары­ның алғашқы белгілері болып саналады. Мектеп оқушылары кітапханадан детектив жанрына сай шығарманы үйге оқуға алып келгенде, ата-аналар көбінде айғай-шуға басып, бұдан былай детектив оқы­мауға жас баладан уәде сөздерін де алып жатады. Мұндай жағдайдың біріне өз басым куәгер де болдым. Ата-ананың ойынша детективке деген қызығушылық – бала психологиясын өзгертеді деп есептейді. Сон­дықтан да балаларына тек қана қа­лып­тасқан классик жазушыларымыздың еңбектерін оқытуды жөн көреді. Менің ойымша, детективті толыққанды әдебиет деп қабылдауға қоғам әлі сақтықпен қа­райды. Мектеп оқушыларына байланысты дұрыс та шығар бұл түсінік. Алайда, 7-8 сы­ныпта болмаса да 10-11 сыныптағы оқу­шыларға детективтің кем дегенде бір шы­ғармасымен таныстыру қажет. Ал студенттер мен ересектерге арналған детектив шы­ғармалар әлі де аз. Кез келген кітап дү­кеніне кіріп көріңізші, «Шытырман оқи­ғалар» , «Детектив» бөлімдері шетелдің сан түрлі жазушылары жазған шығарма­ларға толы. Орыс әдебиетінің бұл жанрдағы жа­зылған кітаптары қызылды-жасылды мұ­қабаларымен сөрелердің аузы-мұрны­нан шығып жатады. Сатушылардан «Қазақ ті­ліндегі детективтерді көрсетіп жібересіз бе?» деген сұраққа: «Кешіріңіз, бізде ондай кітаптар жоқ» деген жұтаң әрі таңданған күйдегі жауап аласыз. Детективті сүйіп оқи­тын қауым амалсыздан орыс тілінде жа­зылған кітаптарды алады. Өкінішті-ақ…
С.Сейфуллиннің «Тар жол тайғақ ке­шу», Ә.Нұрпейісовтің «Қан мен тер», М.Әуезовтің «Бүркітші» шығармаларында детектив сарыны кездеседі деп есептелі­неді. Ертегі мен батырлар жырында да детектив бар деп қойдық. Өлім құпиясы – құпиялар­дың ішіндегі ең күрделісі. Бірақ бұл ав­тор­ға байланысты. Кісі өлтіру құпиясы және жал­пы қылмыс барынша елеулі, әлеуметтік және құлықтық мәнге толы. Өлім мен қыл­мысты ашу процесі қатысқан еңбек­терді алып келіп детектив жанрына ұял­мас­тан қоса салдық. Мұнымыз әйтеуір бір эле­мент­терін табудың амалы. Детектив – әдебиеттің бас­қа жанрлары секілді өзіндік шарттары, ережелері бар, стилистикалық ерекше­лік­тері болатын жанр. Детективке қалай бол­сын солай қараудан шыққан бұл қателікті түзеу керек. Шығарма жанрдың талаптарына сай болмаса оны үзіп алып детективке қосудың өзі дұрыс емес.
Детектив жазып бастаған жазушы мүм­кін өзі де басқа жанрдың етегінен қа­лай ұстап кеткенін байқамауы да мүмкін. Оған себеп, нағыз детективтің таза өкілде­рінің болмауында, жоғары оқу орын­да­рында әдебиет мамандықтарындағы студенттерге детектив жанрын бір-екі аб­зац­пен ғана түсіндіріп кетуде болып та­былады.
Сан алуан көркем, керемет шығар­ма­ларға бай әдебиетіміздің осы жанрға кел­ген­де сағы сынуы өкінішті. Детектив жан­рының дамуына тек қана әдебиетшілер емес, қоғамның өзі ықпал етуі тиіс. Детектив жазамын деген жас жазушыларға демеу көрсетіп, бұл жанрға әдебиеттің то­лыққанды жанры деп қарау қажет.

Айгерім Абдраим.
Алматы қаласы.