Тамыры терең тарих және абыздар аманаты
11.10.2024
163
0

…Замана көшіне көз салып, ой елегінен, жүрек сүзгісінен өткізуді адамзат баласы әлімсақтан армандаған. Жазу, сызу пайда болып, алғашқы пергамент­ті ойлап тапқан ғалымдар осы арманды жүзеге асырды. Енді адамзат тарихы бірте-бірте хатқа түсе бастаған заман да келіп жет­ті.

Солай бола тұра, білгенімізден білмегеніміз көп… Өткен тарихқа үңілген сайын болашағымыз да анықтала түседі.
«Тарихты тұлғалар жасайды» деген тәмсіл бар. Осы – дәл айтылған тұжырым. Бүкіл түркі әлеміне танымал көрнекті түріктанушы ғалым, үнемі ізденіс үстінде жүретін ойлы қаламгер, тарих ғылымдарының докторы, профессор, ҰҒА-ның академигі Дархан Қыдырәлінің жақында ғана «Атамұра» баспасынан жарық көрген «Абыздар аманаты» және «Тамыр» ат­ты қос кітабын қолыма алып парақтай бастағанда, күллі түрік бабаларымның өткен мыңжылдықтардағы талайлы тағдыры мен адамзат­тың ұлы рухани көшіне, ұлы өркениетіне жасаған, ықпал еткен ұлы тұлғалары көз алдымнан өте бастады. Оларды сүйсініп оқыдым, бас көтермей оқыдым. Теңіздің ұйығына түсіп кеткендей кітаптар мені тереңіне тарта берді, тарта берді…
Түріктілді жұрт­тың, ислам дінді елдің туын ұстаған, қаймағындай болған осынау тарихи тұлғалар бірінен-бірі өтеді. Бір тұлғаның тағдыры арқылы тұтас бір ұлт­тың немесе тұтас бір елдің, мемлекет­тің жүріп өткен жолын, мұңы мен шерін, өрлеуі мен өшуін өрнектеп беруге болатынына осынау кітаптар көзімді жеткізді.
Қос еңбекке де түбі бір түркі жұрты құрмет тұтқан, алты алаш ардақтаған тұғырлы тұлғалар туралы зерделі зерт­теулер, ұлт руханиятына қалтқысыз қызмет еткен қайраткерлер жайлы эссе-мақалалар кіргізілген. Ал бөліп айтқым келетіні, «Тамыр» ат­ты кітабына автор сонымен бірге кең қамтып, сирек деректерді құнарлы тілде сөйлете отырып, өте терең, өте ауқымды аяда Ұлы Далада құрылған ежелгі және ортағасырлық алып мемлекет­тер туралы ғылыми тұрғыда іргелі, тарихи-танымдық мәні, маңызы аса бағалы әңгіме өрбітеді. Талдау жасайды. Даңқты бабаларымыздың Еуразиялық өркениетке, жалпы адамзат мәдениеті мен әдебиетіне, өнеріне қосқан сүбелі үлестерін сөз етеді.
«Ұлы Даланың алғашқы көшпе­лілері», «Тарпаң мінген темірші түрік­тер», «Ежелгі жұрт – Ергенеқон», «Ұлы Ғұн империясы», «Батыс Ғұн империясы», «Алтын әулет – Ашина», «Ұлы Түрк қағандығы», «Екінші Шығыс Түрк қағандығы», «Өрісті Өтүкен, киелі Керулен», «Құтлық қағанның құт­ты қонысы», «Қарахан мемлекеті және оның билеушілері», «Шыңғыс хан империясы», «Талас құрылтайы – Моғолстан мемлекетінің бастауы», «Ұлық Ұлыс», «Мәңгі ел мұраты – Қазақ хандығы» ат­ты тарихи, әдеби танымдық мақалалардың әрқайсысының маңызы өте жоғары.
Автор осынау іргелі зерт­теулерінде ескі сүрлеуге түспейді, бұрыннан белгілі деректерге сөз шығындамайды, тыңнан түрен салады, жарқ еткен жаңалықтарды ғана оқырманға жеткізуді көздейді. Ештеңені өзінен бастамайды. Алдыңғы буын ғалым ағаларының да орасан еңбегін орағытып өтпей, ылғи да ілтипат білдіріп, еске алып, тың деректер мен құнарлы ой-толғамдарын орайын тауып, ұрымтал тұстан оқырман зердесіне ұтымды жеткізе біледі. Асыра баяндау, артық бояудан таза, тек дәйек пен дерекке ғана құрылған осынау дүниелер бір-бір монографияның арқауын, бел омыртқасын көтеріп тұрғандай әсер тастайды.
Тарихи, танымдық деректерді, заманауи оқиғаларды, орасан із қалдырған кезеңдерді әсерлі сөйлету үшін де, алдымен, тіл керек. Бұл мақалалардың тілі, көркемдік қуаты, жазылу стилі тұрғысынан Дархан Қыдырәлі ешкімді қайталамайды. Өз стилін тапқан, соған ұзақ жылдар бойы төселген, айтайын дегенін төгілтіп ақ қағазға түсіре алатын талғамы биік қаламгер десем, артық айтпаймын. Мысалы, «Ұлы Даланың алғашқы көшпелілері» деген тақырыпты түп тамырынан тартып, таратып айтып келеді де: «Түрк әлемінің байырғы тамырларының бірі – далалық көшпелі скиф-сақтар. Еуразияның ұлан-байтақ аумағында, оның ішінде, қазіргі Қазақ­стан аймағында «Азия скифтері, сақтар» деген жалпы атаумен «сақтар, массагет­тер, дайлар, исседондар, аримаспалар, аргиппейлер» сияқты көптеген көшпелі және жартылай отырықшы тайпалардың одағы өмір сүрді.
Қазақ­станның оңтүстік аумақтарында тиграхаудта сақтар, дахтар, орталық аумақтарында исседондар, батыс аумақтарында савромат­тар (сармат­тар), солтүстік шығысында аримаспылар мекендеген. Ғалымдардың пайымдауынша, сақтарды түрк этногенезисінің бастаулары бар, олар ерте замандардан парсы және өзге тайпалармен көрші өмір сүрген», – деп тұжырым жасайды («Тамыр», «Атамұра» баспасы, 2024. 6–7 б.б.). Құнды дерек пе? Дерек. Әділ тарихи бағасын беріп отыр ма? Беріп отыр.
Екі кітаптың да дереккөздері, ғылыми құрылымы, ғылыми әдебиеті, ғылыми сілтемелері шегедей мығым. Өте сапалы түзілген. Бір таңғалғаным және сүйсінгенім, бірде-бір мақаласында босбелбеу сөйлем, мақсатсыз жазылған немесе көтеріп тұрған жүгі жоқ, дерегі жоқ жалғыз бет­ті де кездестірмедім.
Дархан Қыдырәлі нендей тақырыпқа назар аударып, қандай мәселені қаузамасын, алдымен, ұзақ зерт­теп алып, қайталауға ұрынбай, оқырман үшін аса қажет, орасан маңызы бар-ау деген ақпарат­тарға ғана ден қойып отырады. Бір сөзбен айтқанда, жаңалығы бар дүниені ғана жариялайды.
Алты алаш ардақтаған тұғырлы тұлғаларға арналған кітабында түркітанушы ғалым Дархан Қыдырәлі Майқы биден Мөңкеге де­йін, Қайду бек, Байбарыс баһадүр, Берке хан, Ер Едіге, Манас батыр, Шайбани хан, Низами Гәнжауи, Әлішер
Науаи, Имадеддин Насими, Әулие ата, Нұран баб, Еңсегей бойлы Ер Есім, Хан Кене, Сүйінбай, Исмаил бек Гасп­ралы, Мұстафа Шоқай, Маржани, Икбал, Ахмет Байтұрсынұлы, Тұрар Рысқұлов, Мұхтар Әуезов, Батыр Бауыржан, Әмір Нәжіп, Ғұбайдолла Айдаров, Оразақ Смағұлов, Телғожа Жанұзақ сынды билер мен батырларға, хандар мен қолбасшыларға, қаламгерлер мен ғалымдарға бір-бір іргелі, сүбелі, сүйекті мақалалар арнайды.
Бұл дүниелердің барлығы бір айдың, бір жылдың өнімдері емес. Ғалым-зерт­теушінің ұзақ жылдардан бері қаламын қолынан тастамай жүріп, қыруар кітаптар ақтарып, сандаған мұражайлар мен мұрағат­тарда, сирек қолжазбалар қорында, әйгілі кітапханаларда жатқан мыңдаған шаң басқан парақтарды аударып, көз майын тауысып, тірнектеп жиған, жүрек көзінен өткізген том-том қолжазбаларынан іріктеліп, сығымдалып шыққан, әр жылдары ұлт­тық басылымдарымызда жарияланып, қалың қазақ оқырмандарынан жақсы бағасын алған тарихи-танымдық, әдеби-көркем зерт­теулер болатын.
Мен барлығын, бір бетін де ат­тап кетпей бар ықыласыммен оқып шықтым. Күллі түркі жұртының төрінде тұратын, ұлт­тық мақтанышына, баға жетпес рухани құндылығына айналған осынау тұлғалар қазақ тарихының тұтас галереясындай, тірі шежіресіндей.
Қаншама жаңа тұлғалармен танысамыз. Сирек мағлұмат­тарды, қоғамдық, саяси, әлеумет­тік, күрделі оқиғалар ізін, тарихи кезеңдер ақиқатын, шынайы өмір шындығын күтпеген тұстан тапқыр айта білетін, кей тұстарда таным көкжиегін, ой ауқымын кеңге салып, заман биігінен, уақыт бедерінен толғап, тебірене қайырып, терең қазып жазу стилін қаламына дарытқан талант­ты қаламгер төгілтіп айта алатын қарым-қабілетін осы жолы анық аңғартыпты.
Мысалы, Әуезов және түрік әлемі деген тақырыпта мен де кезінде бір адамдай ізденіп едім. Ал Дархан Қыдырәлі өзінің «Әуезов және түркі әлемі» ат­ты құнарлы мақаласында Мұқаңның түркі әдебиеті мен мәдениетіне жасап кеткен баға жетпес үлесін тыңнан тауып, концептуалды мәні бар бірнеше еңбегін санамалап, алғаш рет ғылыми айналымға енгізеді. «Әуезовтің түркі әлеміне ынтасы Алаш рухының буырқанып оянуымен тұспа-тұс келіп, алғашқы кезеңі дәуір тудырған сауалдарға өткір ой, ұтқыр пікір айтумен ашық та батыл басталғанымен, келесі кезекте саяси шектеулерге байланысты сақтығы сабырға ұласып, «Күн сөнгенше сөнбейтін» күретамыр тұғырнамасы теңіздің терең түбіндегі астарлы ағысқа біртіндеп айналғанын, бұл құбылыс тымық көрінгенімен тынысы кеңіп, арнасы мен алқабы ұлғая түскенін аңғаруға болады», – дейді зерт­теуші.
Заманның мың құбылған желін, тыныс-тіршілігін автор тамыршыдай тап басып танып отыр. Алаштың мен деген қайраткерлерінің, көсемдерінің болашақ тағдыры сол жылдары-ақ белгілі бола бастады. Дұрыс айтады. 1930 жылы түрмеге қамалған Әуе­зовтің қолынан келетін басқа шарасы да болмады. Басқа жол жоқ еді…
Әсіресе ғұлама ғалымның туған әдебиетіміздің тарихындағы ежелгі дәуір, Түркі империясы кезеңіндегі, ислам дәуірі тұсындағы, орта ғасырлар, Алтын Орда тұсындағы, хандық билік құрған, дербес, тәуелсіз мемлекет болған ғасырларымыздағы жыраулық поэзияға, ертегілер мен батырлық эпосымызға, тарихи дастандарға қатысты өте құнды ой-пікірлерін талдап, таразылайды. Әдебиет тарихындағы қаншама жаңа, тың ғылыми құндылықтардың көшбастау­шысы, ғылыми мектептердің негізін қалағанын ажыратып айтып, терең талдап береді. Көбіне Әуезовтің өзін сөйлетеді, еңбектерін, кітаптарын сөйлетеді.
Түйіндеп айтқанда, қолымызға тиген қос кітап қазақ руханиятының қоржынына түскен құнды дүниелер деп есептеймін. Сәтімен жарияланды. Сапары ұзақ, оқырманы көп болсын.

Қансейіт ӘБДЕЗҰЛЫ,
әл-Фараби атындағы
ҚазҰУ-дың профессоры,
академик, ф. ғ. д.
Қазақ­стан Жазушылар одағы
басқармасының хатшысы

ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір