Анар САЛҚЫНБАЙ,
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің профессоры,
филология ғылымдарының докторы

 

«Тіл – ұлттың жады». Ғасырлар қойнауындағы ақпаратты бүгінгі заманда еш жоғалтып алмағандай оқып жүрген­дігіміз де тіл қасиеті болса керек. Ескі мен жаңа алмасып, ұлт атаулы бір-бірімен тығыз қарым-қатынас жаса­ған сайын тіл де араласып барады. Көне түркі тілінен бері қарай өз тазалығын сақтап келген ана тіліміздің басына да бұлт үйіріле бас­тағандай күй кешіп отыр­ғанымыз бүгін емес. Филология ғылымдары­ның докторы Анар Салқынбай­мен қазақ тілінің өткені мен бүгіні туралы әңгімелескен едік.

 

– Көне түркі жазба ескерткіштері қа­зақ тіліне қаншалықты жақын?

– Әрине, көне түркі тілінің қазақ ті­ліне жақындығы бар. Басқасын былай қой­ғанда, аудиториядағы студент көне түр­кі тілін еш сөздіксіз оқып, түсіне алады. Тіл дамуындағы фонологиялық ерек­шеліктерді жақсы түсініп-білетін кісі үшін көне түркі жазбаларын оқу үл­кен қиындық келтірмейді, өйткені, бар­лық бір буынды түбірлер ортақ, қа­зір­гі қазақ тілінде олар өзгеріссіз әрі бел­сенді жұмсалады.

Ескерткіштердің мәтінін оқу, зерделеу бүгінгі қазақ  ғылымы үшін маңыз­ды. Мә­тінді ғылыми тұрғыдан саралау бізде кенжелеп қалғанын да айту керек.

– Ғалымдар М.Қашқари сөздігіне қа­зақ тілі ең жақын тіл деп айтады. Басқа тү­рік тілдерін жақсы білмегеннен кейін осы­лай айтылып жүр ме? Әлде…

– Тіл қоғамда қалыптасады әрі сол қо­ғамды динамикалық қалыпқа түсіріп, оны реттеп отырады. Біз кейде тілді қа­рым-қатынас құралы ретінде ғана ба­ғалап, кісінің дүниетанымдық кел­бетін қалыптастыратын, айқын­дай­тын қасиетін көңілден шығарамыз. Тіл – кезеңдік құбылыс емес, тіл – халықтың өмір­лік  жиған-тергенін бойына сіңіретін рухани қазынасы, ұлттың жаны. М.Қаш­қаридың тіл байлығы мен оның мәйе­гін жинауы, барлық түркі диа­лек­тілеріндегі деректерді көрсете отырып, олардың айырмашылығын танытуы, халық арасында танымдық дәрежедегі аңыздар мен әңгімелерді енгізуі – халық дүниетанымын, дәстүрін болашаққа жет­кізу, әдеби тілдің даму жолын айғақ­тау ниетінен туындаса керек. М.Қашқари ең­бегінде өзінің қай тайпадан шық­қа­нын, қай жерде дүниеге келгенін жаз­ба­ған, бәлкім, бұл ғалым­ның ұлылығы мен көрегендігі болар. Осы арада бірсыпыра зерттеушілердің Махмұдтың қашқарлық екендігіне қарап, оны ұйғыр деп танып, ескі ұйғыр ескерткіші ретінде зерттегісі келгені де еске түседі. Орта ғасыр ескерт­кіштерін жүйелі зерттеген білікті ғалым Әмір Наджиптің зерттеуі көрсеткендей, М.Қашқари өз шығармасын ұйғыр мем­лекетінің төл жазуы саналатын көне ұй­ғыр жазуымен емес, араб жазуымен жаз­ған. Ең бастысы, ұйғыр мемлекеті ІХ-ХІV ғасырлар аралығында жеке мем­ле­кет ретінде бой көтеріп тұрғанда, Қа­рахан мемлекеті оның құрамына енбеген. Қарахан мемлекетінің негізін оғы­здар, қарлұқтар, яғма, қыпшақ, бұл­ғар, арғу, т.б. тайпалары құраған (яғма, қып­шақ, арғу тайпалары бүгінгі қазақ ұлтын құрап отыр).

Батыс Еуропа мен орыс тіл білімінде са­лыстырмалы-тарихи тіл білімінің не­гізі тек ХVІІІ-ХІХ ғ.ғ. қалана бастаса, араб грамматикасынан үйрену негізінде түркі тіліндегі тарихи грамматиканың негізі сонау ХІ ғасырда-ақ М.Қашқари­дың “Дивани луғат ит-турк” еңбегі ар­қы­лы жасалған еді. Сондықтан беделді ба­сылымдар мен лингвистикалық, эн­цик­лопедиялық сөздіктер мен анық­та­маларға тарихи-салыстырмалы әдісті қол­дана зерттеудің түркі тілінде бай тә­жірибесі бар екендігін және оның атасы ХІ ғасырда өмір сүрген М.Қашқари бол­ға­нын ерекше бағалау жөн. Бұл ғылым үшін қажет шындық қана емес, сонымен бірге, қазақ халқының рухани дүниесі мен ғылыми дүниетанымының да тарихи тереңдігін танып, халқының рухани бай екендігін бағалау үшін де қажет. Түркі тілдес тайпалардың тілдік сипаты­нан хабардар ететін мұндай тарихи-са­лыстырмалы лингвистикалық еңбек дүниежүзінде некен-саяқ.

М.Қашқаридың түркі жұртын аралап кетуінің тарихи себептері бар: Хиж­раның 448-449 ж.ж. (миләди 1056-1067 ж.ж.) Шығыс Қараханидтер мемле­кетінде тақ­қа таласу оқиғалары жиі болады да, Мах­мұдты елін, туған жерін тастап кетуге мәжбүр етеді. Ол бүкіл түркі тайпаларын аралап, ғылыми жұмыспен айналысады. “Өзіңді олардың оғынан қорғау үшін парасатты адамға тән, ең жақын, ең лайықты нәрсе – мықтылап олардың жолын ұстау. Түркілердің қайғы-қасі­ре­тіне назар аударуы үшін олардың жүре­гін жаулаудың бір ғана жолы бар, олар­дың өз тілінде сөйлеу керек”, – деп жа­­­­­зады.

Автор түркі тілінің тазалығы үшін, араб тілінің белең алып, әдеби тілді ығыс­­тырып кетпеуі үшін жанын салып қыз­мет еткендей. Сондықтан да еңбе­гін­де таза тіл жөнінде көп айтылады, та­за тіл жасауға үндейді. Таза тілдер қа­та­рына қырғыз, қыпшақ, оғыз, тухан, яғ­ма, шығыл, ярун тілдерін жатқызады. Қа­зіргі қазақ тілінің бастауы саналатын бұл тілдердің орта ғасырда таза тіл болуы­ның үлкен әлеуметтік, мәдени маңызы бар. Ұлан-ғайыр сайын дала тө­сінде мекен етіп жатқан он миллион ха­лықтың бір әдеби тілде сөйлеп, диа­лектілердің шырмауына шырмалмай, таза тілді болуы қасиеті мен киесін тү­сін­ген саналы бабалар мирас еткен мұра­ның қадірін түсінгені болар. Олай деуімізге себеп, орта ғасырдағы араб мә­дение­тін енгізе отырып, дәстүр жал­ғас­ты­ғын сақтау үшін “Диванның” әсері өте мол болған. Шығармасының әлқис­са­сын: “Мен Тәңірдің гүлденген мемле­кет­ті түркілердің топырағында жарат­қа­нын, өмір біліктері мен сол топырақты ғажайып өрнектегенін көрдім. Тәңірі оларды түркілер деп атап, асқан сән-салтанатқа ие қылды”, – деп бастайды. Немесе: “Түрік – Тәңір жарылқаушы Нұқ пайғамбардың ұлының есімі. Бұл есім­ді оған Тәңірдің өзі қойған. Оның ұр­пақтары да түрік деп аталады… Жер жү­зінің ең биік, ауасы таза бөлігіне қо­ныстандырып, “Өз қосшым” деп
ата­­ған, – деуі орта ғасырдағы түсінік пен та­нымға әсер етуі мен рух беруі тұрғы­сынан ерек­ше мәнді, маңызды сөздер деп баға­лаймыз. Яғни халықтық дәстүр­лі та­ным­ды, әдеби тілді, ділді сақтаудың не­­гізгі қаруы – рух болса, М.Қашқари сөз арқылы халық рухын осылайша кө­тер­­ген ғұлама.

М.Қашқари сөздігіне 31 түркі диа­лек­тілерінің лексикасы еніп, салыстырылады. Сөздердің қай диалектіден алынғаны белгіленіп, соның ішінде ең көп сөздер оғыз, арғу, пенджек, шығыс қыпшақ, түрік, бұлғар, қарлұқ  тілдерінен деп ерекше белгі көрсету арқылы ажыратылып алынады. Зерттеуші-ғалым­дар­дың пайымдауынша, автор негізгі деректерді оғыз тайпалары арасынан жинаған, содан кейін шығыл, арғу, қып­шақ сөздерін мол пайдаланған. Сон­дық­тан “Дивани луғат ит-турк” тілінде оғыз, қыпшақ, яғма, ұйғыр, арғу тіл­дері­нің элементтері араласып отырады. Ав­тордың өзі де еңбегінде оғыз жазба ті­лінің құрамына оның толық компо­нен­ті болып, қыпшақ, иемек, бұлғар, пече­нег диалектілерінің енгенін ескертіп оты­рады. Ғалым Ә.Нәджип мұраның ті­лін аралас тіл деп атауды ұсынғанда, сірә осындай негізгі факторларға назар аударған болуы керек.

Қазіргі таңда қазақ тіл білімінде осын­дай тарихи мұраларды мәтін ретін­де зерттеу, ондағы тарихи мағлұматтарға ғы­лыми контексте жаңаша баға беріп, фор­мальдық жағын қазбаламай, таным­дық арнада саралау мәселесі кешеуіл­деу­де. Бұл – өкінішті, әрине. М.Қашқари сынды ғұламаларды қазаққа немесе өз­бекке, ұйғырға, не түрікке, әзірбайжанға телуден гөрі ортақ мұра ретінде танып зерттесек, ұтарымыз мол.

– Баласағұн түркі тілінде ең алғаш шы­ғар­ма жазды. Бұл араб-парсы тіліне тос­қауыл сияқты еді. Ал М.Қашқаридің сөздік жазуының себебі не?

– Бұл, ең алдымен, қазақ дүниетанымы мен орта ғасырда жасаған ұлы ақынның ой бір­лігі мен таным бірлігін, ортақ ділді та­ныт­са керек. Мәдени-танымдық сабақ­тас­тық, дәстүр жалғастығы деген де осы. Екін­шіден, ақын тілінің мәнеріндегі көне қа­зақ тілінің сипатын да таныта алатын кө­рініс. Бұлай деуіміздің тағы бір дәлелі, түр­колог-ғалым Әмір Наджип зерт­теу­ле­рін­­дегі толғамды да толымды ғылыми тұ­жы­рымдар. Ғалым Каир, Наманган және ұйғыр таңбасымен кейін хатқа түсірілген Ве­на нұсқасын бір-бірімен салыстыра зерттеу нәтижесінде кейбір бәйіттердің фо­не­тикалық, лексикалық, грамматикалық айыр­машылықтарын айқындайды. Ға­лым­ның пікірінше, біраз өзгерістерді автордың өзі енгізуі де мүмкін, көшірушілер тарапынан да біршама жаңа сөз қолданылып, басқа сөз­бен алмастырылып өзгертілген. “Құтты бі­лік” ұйғыр тілінің негізінде жазылған де­ген пікірдің ұшқары, дәлелсіз екенін нақ­ты деректермен  анықтаған ғалым, ең алдымен қолжазбаның араб таңбасымен жазылып, сол кезеңдегі кітаби тіл ретінде қа­­­был­данған аралас тілмен жазылғандығын көрсетеді. Яғни егер бұл ұйғыр тілінің ес­керткіші болса, онда ХІ ғасырдағы ұйғыр таң­басымен жазылып, таза ұйғыр тілінің әде­би мұрасы ретінде бағаланатын еді. Жаз­ба мұраның араб таңбасында жазыл­ға­нын өзі оның ұйғыр ескерткіші бола ал­майтындығының кепілі. Әмір Нәджиптің “аралас тіл” деп отырғаны шығыл, арғу, яхма, оғыз, қарлұқ тілдері. ХІ ғасырда бұл тіл­дердің қолданылу сипаты ұқсас, жазба мұ­ралары бір әдеби тілде жазылған. Арғу тай­палары Қарахан мемлекетінің шығыс бө­лігін түгел алып жатқан, әрі Баласағұн қа­ла­сы негізінен  арғу, шығыл тайпала­ры­ның ме­кені болған. Ә.Нәджиптің айтуын­дағы “Құтты білік” тілінде арғу тайпасының тіл­дік ерекшелігі мол сақталуының осындай  табиғи-тарихи себептері бар деп пайым­даймыз.

– Араб, парсы тілі түрік тіліне көп ықпал ет­кенмен, одан тіліміз байымаса, сорламаған сияқ­ты. Қазіргі көп сөздер сол тілден енген сөз­дер ғой. Ал бірақ орыс тілі келгенде, тілі­міз қатты әлсіреді. Осының себебі не? (Ті­ліміз бұрын-соңды қазіргідей сорламаған сияқ­ты).

– Араб және парсы тілінен енген сөздер аз болмады. Көп болды. Оның куәсі – бү­гін­гі араб-парсы тілдік бірліктерін бойында көп сақтаған қолданыстағы өзбек тілі. Қа­зақ халқының көшпелілік салты парсы жә­не араб сөздерінің мол кіруінен сақтауы да ықтимал. Салыстырмалы түрде бүгінгі таңда қазақ тілі – көне түркілік бірліктерді сақ­таған таза тіл санатында. Мұны қазір өз­бек  ғалымы, профессор Бахтиер Каримов ком­пьютерлік зерттеулер  негізінде  дәлел­деп жүр­генінен ғылыми қауым хабардар.

Қазіргі таңда тілімізге еніп жатқан ше­тел сөздері аз емес, әрине. Одан қаша ал­май­мыз. Технологиялық өркениет зама­нын­­да шетелдік сөздерді қабылдамау уа­қытқа ілесе алмаумен, көштен қалып қою­мен барабар жағдай болар еді (Ғылыми тіл қалыптастыру, терминдерді аудару не­ме­се фонетикалық жағынан ыңғайлап қабылдау, т.б. – бұл басқа мәселе). Кейінгі шық­қан «Қазақ әдеби тілінің түсіндірме сөз­дігін» ашып байқасаңыз, шетел сөз­дері­нен көз сүрінеді.

Ғылымда «Тілдік әмбебаптық» және «лин­гвистикалық типология» деген ұғым­дар (ғылыми бағыт) бар ғой. Ресей ғы­лы­мын­да, АҚШ-та бұл мәселеге қатысты ХХ ға­сырдың екінші жартысынан бастап көп­те­ген ғылыми зерттеулер жүйелі жүр­гізіл­ген. Тілдік әмбебаптықты табуды кей ға­лым­дар фикция деп есептегенімен, тілдер арасындағы ортақ заңдылықтарды ашуға талаптанған ғылыми жұмыстар да бар. Жаһандану заманындағы қолданыс құралы болатын әмбебап емес, бірақ көбіміз қол­да­натын күшті тіл таңдалып қойылған. Оны өзіңіз де білесіз. Мұндай жағдайда қа­зақ тілін қалай сақтауға, қалай қорғауға бо­латынын кең ойлану қажет. АҚШ конг­ресі кітапханасының анықта­уынша, әлемде 7048 тіл бар (1992 жылғы Лингвис­ти­калық сөздікте – 6300), әр аптада 1 тіл жойылады. Басқаны былай қойғанда, түркі тілдерінің көпшілігі қазір жойылу алдында тұрғаны анық. Жақында АҚШ-та болған сапары­мыз­да Висконсин-Мадисон универ­си­те­тінің профессоры К.Давид Харрисон тыва ті­лінің жойылып кетудің алдында тұр­ға­ны­нан хабардар етті. Бұдан өзге қа­райым, но­ғай, гагауыз, хакас, башқұрт, т.б. тілдер­дің жағдайы да көңіл көншітпейді.

Қазақ тілінің сақталуының басты талабы, біздіңше, қазақтардың бір-бірімен қа­зақ­ша сөйлесуіне кеп тіреледі. Тіл – сөй­леу­дің қамбасы ғана. Ал қамбада жатқан дү­ние қолданылмаса, көгереді, бүлінеді, тозады, құриды. Сондықтан тілді күн­де­лік­ті қолданыста белсенді жұмсап, сөйлеп, пай­даланып отырсақ қана дамиды. Қазіргі жаһан­дану заманында көп болып тілді қол­дану арқылы, ауызекі тілде сөйлеу арқылы, жазылған көркем мұраларды оқу арқылы ғана тілді сақтауға болады.

– Қазір тіпті калькамен сөйлейтін бол­дық. Сөйлем құрауымыздың өзі орысша. Оның тіпті калька екенін де білмейтін дәре­же­ге жеттік.

– Балама сөз – қоғамдағы мәдени, саяси өзгерістер мен ғылыми-техникалық прог­­­реске сәйкес шет тілдерден енген атау­лар­ды жолма-жол аударудың арқасында пай­да  болған жаңа сөз, жаңа фразеология­лық атау немесе сөздің жаңа мағынасы. Әлемдік тіл білімінде балама сөз сөздік құ­рам­ды байы­тудың тиімді жолдарының бірі ретінде қа­ралады. Балама сөз (калька) арқылы қан­шама жаңа сөз қолданыстары жасалып, күн­делікті лебізде жиі қолданы­лады: тіл бі­лімі, жаратылыстану, алғысөз, халық­аралық, халықаралық қатынас, саяси пікір, балама белгі, дара меншік, дербес күзет, әскери ант, әскери сот, әділ сот, әлеу­меттік әдіс, өткір радиация жабық экономика – ашық экономика, ішкі шығын – сыртқы шы­ғын, ішкі рынок – сыртқы рынок, тұ­рақ­ты валюта – тұрақсыз валюта, қайтымды валюта – қайтымсыз валюта, сыртқы сауда, сыртқы қарыз, аралас несие, т.б. Меніңше, мұн­дай атаулардан қаша алмаймыз. Қазақ тілі­нің ішкі тұлғалық және мағыналық заң­дылықтарына, сөзжасамдық уәжділігіне не­гізделіп жасалған атаулар қазақ сөзін байы­тады.

Ал сөйлем құрау жүйесі дегенге келсек, мұн­да әңгіме басқаша. Тілдегі сөз жүйесі (лек­сика) өзгермелі келеді. Жоғарыда әң­гі­мелеген араб-парсы тілдерінің қазақ ті­ліне әсері тек қана осы лексикалық жүйеде болды. Қазіргі қолданыстағы сөз біраз уақыт­тан соң тарихи сөздерге айналуы бек мүм­кін. Ал сөздің грамматикалық құрылымын қате қолдану, сөйлем құрылысын өзгер­ту – бұл қазіргі сөйлеу тіліміздегі аса өзекті мә­селе. Мұны барынша қадағалап, тарихи қа­лыптасқан сөйлем үлгісін сақтау парыз. Те­леарналар мен радиоларда «мен білем» де­ген кей мықты мамандардың өзі сөйлеу ба­рысында қалыптасқан сөйлем жүйесін өз­гертіп сөйлеуді дағдыға айналдыруда. «Мен ойлаймын», «айту керекпіз», «сөйлеу керекпіз» (айтуымыз керек, сөйлеуіміз ке­рек) деуді үдетіп барады. Оған әй дер әже, қой дер қожа бар ма?

– Теледидарда да, газет-журналдарда да тіл алалығы бар. Халықтың негізі көретіні со­лар болғаннан кейін де тіліміз зардап шегіп отырған шығар…

– Бала-шағадан бастап, бәріміздің тілі­міз­ді тәрбиелеп жатқан теледидар мен радио. Өйткені, күнделікті ақпараттан бас­тап, му­льтфильмдерге дейін дұрыс сөйлеу үл­гісін танытып жатса, қазақ тілінің дұрыс да­муына игі әсер етер еді. Бүгінгі таңдағы те­леарналар ауызекі сөйлеу тілі дамуының бас­ты көзі ғана емес, сонымен бірге үлгісі де болуы керек. Көпке топырақ шашуға бол­мас, алайда, журналистер мен дикторлар лебізінде кетіп жатқан қателіктерді бы­лайша саралауға болады: тұрақты тір­кестердің мағынасын түсінбей бұрыс қол­дану; сөздің айтылу заңдылығын сақтамау, яғни үндестік гармониясының бұзылуы; сөздің мағыналық тіркесімділігін сақтамау; грамматикалық тұлғаларды дұрыс жал­ғамай жұмсау. Сондықтан қоршаған орта­да­ғы адамдар, сүйікті көретін композитор, тө­тенше қыдыру, балалармен ұсынылған сын­ды орамсыз, шорқақ тіркестер кездесіп жа­тады. Өкінішке қарай, осындай қате қол­­даныстарды тыңдауға құлағымыз үйреніп бара жатқандай.

– Қазақ тілінің бүгінгі қолданысы туралы әлеуметтік зерттеу бар ма?

– Қазақ еліндегі тілдік ахуалдың өзіндік ерек­шелігі бар, тіл саясаты – мемлекетіміз­де­гі ұлт саясатының ажырамас бөлігі. Көп ұлт­ты еліміздегі тіл саясатының берік не­гіз­ділігі Ата заң арқылы заңдастырылып бе­кітілген. Алайда, мемлекеттік тіл санала­тын қазақ тілінің ауызекі қолданысынан бас­тап, мемлекеттік деңгейде ресми жұм­салуына дейінгі аралықтағы жағдайын саралап, жүйелеп, байыптап, бағамдап, әлеу­меттік зерттеулер жүргізіп, ғылыми тұр­ғыдан нақты бағалап отыру қажет. Қа­зіргі таңда қазақ әлеуметтік тіл білімі ең кен­же қалған сала санатында. Бірлі-жарым орыс тілінде шыққан сөздіктерді, бірлі-жа­рым монографияларды айтпағанда, қазақ тілінің әлеуметтік жағдайымен шұғылда­нып, бүгінгі қазақ тілінің сипатын анықтау­мен айналысып, арнайы маманданып отыр­ған ғалым да жоқтың қасы.

Дамыған шет елдерде тіл білімінің не­гізіне әлеуметтік тіл білімі алынады. Бүгінгі күні шетел тіл білімінде әлеуметтік линг­вис­тиканың негізгі зерттеу нысандары ре­тінде – жоғарғы әлеуметтік тап өкілдеріне тән ең консервативті тілдік қолданыс пен жал­пыхалықтық  қолданыстағы сөйлеу тілі же­ке қарастырылады. Мәселен,  америкалық өл­шемде тілдің өмір сүруі мен оның зерт­телуінің өзектілігі сол тілде сөйлеушінің санымен, оның ішінде де 10 жасқа дейінгі ба­ласы сөйлейтін тіл – болашағы бар тіл са­натына алынып, өлшенеді. Зерттеулер, көбінесе, тілдің әлеуметтік сипатын зерделеуге, қолданбалығын айқындауға арналады. Ал бізде, керісінше, дәстүрлі құры­лым­дық тіл білімінен шыға алмай, жалғаулар мен жұрнақтарды әлі санап отырмыз. Мектептен бастап, қазақ тілі сабағында грамматикадан бас алмай оқытамыз да, тестке дайындаймыз, нәтижесінде оқушы ойын нақты жеткізе алмайды, әдеби көркем тілде шешен сөйлей алмайды, әдебиетті оқы­май­ды дейміз. Кінә оқыту жүйесінде емес пе, мүмкін оқулықтарда кінәрат бар болар деп ойланатын сәт келгендей. Балалар оқымай ма, әлде оқулықтар оқыта алмай жатыр ма деген сұрақты да қоятын уақыт жетті (бұл өзінше үлкен мәселе!).

Қазақстандағы тілдік жағдай мен мем­лекеттік тілдің қолданысын, оның даму жағ­дайын, көсемдер тілінің сипаты, екітіл­ді­лік, үштілділік жағдайындағы тілдік жұм­салым ерекшелігі, бұқаралық ақпарат құралындағы, ауызекі сөйлеу тіліндегі, т.б. жүйелі әрі кешенді зерттеп отыратын арнайы әлеуметтік-тілдік зерттеу институты құ­рылуы қажет. Мұнда саясат тілін, эко­номи­ка тілін, ғылым тілін арнайы қарас­тыру қолға алынар еді. Елдің күнделікті әлеуметтік ортасында дамитын тілдерді, яғни қала тілі мен ауыл тілін, олардың бір-біріне ықпалдасуы мен ауысу құбылыстарын жеке қарастыру да өзекті мәселе. Сондай-ақ, қарым-қатынас кезінде дамитын сөйлеу тілін, яғни мұғалім мен шәкірт, дәрігер мен науқас, дүкенші мен сатып алушы, т.б. қа­тынасындағы тілді, т.б. әлеуметтік лингвис­тиканың қолданбалы мәселелерін жеке зерттеу нысаны ретінде қарастыру күн тәртібінде тұр. Қазақ тілін қолданушы­лар­дың тілдік деңгейін сараптау, зерделеу де күр­делі мәселе. Мұндай іргелі ғылыми мәселелермен әлеуметтік-тілдік зерттеу инс­титуты айналысса мақұл.

– Заңдардың әуелі орысша жазылып, содан кейін ғана қазақшаға аударылуы туралы пікіріңізді айтсаңыз.

– Мемлекетіміздің парламенті қабыл­дай­тын заңдар мемлекеттік тілде жазылмай­ды дегенді айту да, есту де ерсілеу еке­нін мойындау қажет. Алайда, шындық солай. Бұған ғалымдардың шамасы келмейді ғой.

Өзіңіз білесіз, Мемлекеттік тілде әзір­лен­ген алғашқы заң жобалары болды, “Кө­ші-қон туралы” Заң, Фариза Оңғар­сынованың ұйымдастыруымен “Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы” Заңы, «ҚР мақта саласын дамыту мәсе­лелері бойынша өзгерістер мен толық­тырулар енгізу туралы» Заңы мемлекеттік тілде жазылып ұсынылды. Ешкім бұл қалай болды деген жоқ. Депутаттар түсінді, қа­был­данды, халық қуанды. Демек, өзге заң­дар­ды да осылай мемлекеттік тілде жазып, қабылдауға болады. Қазіргі таңда екі тілді, үш тілді еркін меңгерген мамандар да же­тер­лік.

– Әлеуметтік желіні жиі пайдаланасыз. Сондағы қазақ тілінің қолданысы туралы не айтасыз?

– Тіл табиғатынан әлеуметтік құбылыс бол­ғандықтан, әлеуметтік желілерде жазылып жатқан жазбаларға да бей-жай қарауға болмайды. Телефондағы хабарламадан бастап, әлеуметтік  желідегі пікір қалдыруға, мақала жазуға дейін әр қазақ баласы аса бір жауапкершілікпен қарауы қажет. Өйткені, бұл да қазіргі уақыттағы лебіздің бір түрі. «Мен қате жазғаннан қазақ тілі бұзылып кетпейді» деген ой әрбіріміздің санамызда болса, не боламыз. Сонда бәріміз де солай бұрыс жазып, бұрыс қолданыстарды тұрақ­татып, тұрақты тіркестерді орынды-орын­сыз қолданып, варваризмді күшейте берсек, тілдік қолданыс қайда барады?

Әлеуметтік желілерде жазылған ақ­параттар, тіпті ол бірер ауыз пікір қосу үшін жазылған сөйлемнен тұрса да, кең ауқымды қамтитын қауымға арналғандықтан, өзін­дік лебіздік құндылыққа ие. Ақпаратты тыңдаушы мен оқушының ниеті де, деңгейі де, білігі де әртүрлі болғандықтан, әркім одан өзінше пікір түйері анық. Әр замандағы сөйлеу тілінің деңгейіне де, жазба тілдің дең­гейіне де сол тілде сөйлейтін әрбір адам жауап­ты. Яғни қазақ сөзінің тазалығы «жо­ғарыдағыларға» емес, сіз бен бізге, жеке «мен­ге» тікелей байланысты. Әрқайсымыз – тілдік тұлғамыз. Бір ауыз сөзді жазсақ та, айтсақ та дұрыс жазып, дұрыс айтып, тың­даушының дұрыс сөзді оқып, тыңдауына жол ашсақ, қазақ тілінің болашағын ой­ла­ғанымыз – осы болмақ.

Тілдің  бүгінгі әлеуметтік ахуалы мемле­кет жүргізіп отырған тілдік саясатпен ты­ғыз байланысты болатыны белгілі. Бүгінгі таң­да қазақ тілін дұрыстап оқудың, оқы­ту­дың мотивациясы артып отыр, бұл, әсіресе, шет­елдіктердің қазақ тіліне деген қызы­ғушылығынан анық көрінеді. Қазақ тілін шет тілі ретінде оқыту ісі де қазіргі Қазақ елі үшін аса маңызды және өзекті мәселенің бірі.

– Әңгімеңізге рахмет!

 

Сұхбаттасқан Маржан ҮКІБАЕВА.