2014 жылғы қарашада, Іргелідегі үйімде отырып, Сыр-Қуаңнан өткен талай игі жақсының сөзін таспалатып кеткені есімде. Өмірін өткеннің өнегесін әлдилеуге арнаған сол жалағаштық Өміртай қарияны былтыр күзде, баяғы Мақпалкөлдің табанындағы ауылына іздеп барып, фольклортануда қалыптасқан, араға уақыт салып, қайыра жазу тәсілін сақтай отырып, көрген-білгенін хат­тап, тағы үлпет­тесіп қайт­тым. Саулығы сыр беріңкіреп жүрсе де, жады жаңылмаған жайсаңым, баяғының баянын күні кеше естігендей, мөлдіретіп отыр. Білгенін «ұмытып қалмау үшін үнемі іштей қайталап, күбірлеп жүретінін» айт­ты. Мұның бәрін ке­йінгілерге аманат­тап кетсем деген уайымнан жасап жүргеніңді былайғы жұрт қайдан білсін?

Өткен, ХХ ғасырдың 1998 жылы, Өткелбайдың ақтығы Бабаш, қаламгер ұстаз Бат­тал үшеуі Қызылордада, теміржолшылар шипажайында жолығып, бірнеше күндерін бірге өткізсе керек. Ортада жежіре шертіп отырған сәтінде, «баяғы сарыбай Сәдір, би Бекіш» деген сөздерді құлағы шалып қалып, «Мына жайсаңдар менің нағашыларым, ал Күмісай қолымыздан жөнелткен шешеміз ғой!» – дейтін көрінеді. «Бекіштің бауыры сендерге қалай шеше болады?» – дейді ғой Өмекең де. Содан Күмісайға қатысты біраз жайт­тың бетін ашыпты, жарықтық. Кіл асылдың сынығы нәрлі әңгімемен таң атырып, кеш батырып, тар жерде тағасын жолықтырған жиен қол қусырып, ұлдарының біріне қодыға қозы сойдырып әкеліп, Өмекеңе қонағасы беріп, қимай қоштасқан үшеу, сол кез­дейсоқ ұшырасудан ке­йін қайта көрісе алмапты.
Таразға табаным тиген бойда, Өміртаймен тұз-дәмдес болған баяғы Бабаш, Бат­тал ағаларын іздестіріп, ақыры таптым. Өздерін емес, әрине. Жұрағаты арқылы әкелерінен қалған мәлімет­тердің жайымен танысып, жапсарға қаныға түстік. Сол жылғы маусым сапарының әсерін Бат­тал қария: «Өміржан, азғана күн дәмдес болдық, / Баяғы көшкен елдей көрші қондық. / Той қылып, таратқандай, үш күн жиып, / Көңілді бір көтердік миллион сомдық. / Әруағын бабалардың еске алып, / Сарыарқа, Сырдың бойын әбден шолдық. / Қанығып әңгіменің қызығына, / Керуендей сапар шектік ұзақ жолдық» [Б. Жүсіпбекұлы. Бағаналының Бат­талы / Құраст.: Б. Жүсіпбекова. Қызылорда, 2013. – 132–133-бб] деп бір ауыз өлеңнің қауызына құйыпты. Өмекеңе қайта хабарласып, екі ағасының қайтпастың қара қайығына мініп «арғы бетке» өтіп кеткенін айт­қанымда, қайран қара шал көз алдында жүдеп, шөгіп қалды.

КҮЙТАБАҚТАҒЫ МӘЛІМЕТ­тЕР НЕ ДЕЙДІ?

1973 жылы М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының шақыртуымен Нөкістен келген Жалғасбай Аралбаевтың орындауында Сыр бойының күйлері мен авторлық шығармалары грампластинкаға жазылды [Ж. Аралбаев, домбра. Ташкент: Мелодия, 1973. «Сыбызғы күй» (Тәппет), «Тән-тән қыз» (шал Мырза), «Күй шақырған» (Қазанғап), «Балбырауын» (Жалдыбай), «Қызыл қатын», «Тағыберген» (Жалғасбай)]. Кеңес өкіметі қамшы үйіріп тұрған кез­де қатаң цензура-сүзгінің тезінен өткен шығармалар ғана халыққа жолдама алатын.
Институт мамандарының ұсынысымен Жәкең осы жылы екінші күйтабағын – Тауелібай мен Сыр бойының мақамдары мен әндерін жаздырады [Ж. Аралбаев в собст. сопр. на домбре. Ташкент: Мелодия, 1973. «Өсекшілерге», «Көрерге көркің болмаса», «Өткен заман, қай заман?» – Ж. Аралбаев, «Өмір өткелдері» (О. Шораяқов – Ж. Аралбаев), «Ақтолық-ай», «Күмісай» (Базар жырау Өтемісов)]. Осыдан бастап «Күмісай» толғау алыбы Базар жырауға тиесілі екені айтыла бастағанын мамандар болмаса, былайғы жұрт білмеуі мүмкін, әрине. Жалпы, ғылым әлсіреп, долбарлар дес бермей кеткенде авторлық, айтушылық дау-дамайдың оң шешім таба қоюы екіталай.
Қазақтың фольклортану ғылымы ілгерілей бастаған сонау жылдары Қазақ ССР Ғылым академиясы М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының мамандары халық ауыз әдебиеті үлгілерін жаңа дәуірге жалғастырған 261 халық поэзиясы өкілінің репертуар, өмірбаян мәлімет­тері, библиографиялық деректер жинағын оқырмандардың қолына тигізіп, ғылыми айналымға түсірді [Ақын-жыраулар. Алматы: Ғылым, 1979. – 184 б.]. Жауапты редакторы болып филология ғылымының докторы М. Дүйсенов бекітілген жинақтың жауапты шығарушысы Сыр бойының музыкалық фольклор үлгілерін жинаған М. Байділдаев еді. Кәнігі мамандардың қатары қалың, Қазақстан үкіметі халық ауыз әдебиетіне мән беріп, ғылымда жалғандыққа жол бермеу насихат алып тұрған заманда, әлгіндей атқарым иелері ерекше жауапкершілік талап ететін жинақты баспадан, оның ішінде Қазақ ССР-інің «Ғылым» баспасынан шығару үшін қандай сүзгіден өтуі тиіс екенін байқап отырған боларсыз. Иә, бұл бір сондай, ісің мен сөзіңе, пікірің мен ойыңа басыңмен жауап беретін кезең еді ғой.
Жинақтың алғы сөзінде «Өмірбаян­дық анықтамалар» бөлімін К. Сейдаханов пен Н. Төреқұлов жазғаны, бірқатар ақын-жыраулар өмірбаянын жазуға М. Байділдаевтың (11-б) қатысқаны көрсетілген. Ертең, әлдеқандай жағдай бола қалғанда, басылымға енген 261-дің біріне қатысты мәселе көтерілсе, «жауапты редактор, жауапты шығарушы, өмірбаяндық анықтама, өмірбаян жазуға қатысты» дегендердің бірі емес, бәрі жауап беретінін, тіпті сол үшін кейбірі партия билетімен қош айтысып, өмірлері шырғалаңға айналып шыға келуі мүмкін екенін олар жақсы білетін. Біреудің жазғанын екіншісі шімірікпей сіңіріп кете беретін бүгінгі жағдаймен салыстырғанда, тым қаталдау сияқты болып көрінуі мүмкін. Алайда, ғылым нақтылық, адалдық, жауапкершілік бар жерде ғана дамиды. Әйтпесе, қалған сөздің бәрі бос.
Сонымен, жинаққа енген өмірбаянның бірі «1893 жылы Қызылорда облысының Қазалы ауданында туып, соғыстан ке­йін Қарақалпақстанға қоныс аударған, қарақалпақ филармониясының қазақ труппасы құрамында болған, Сыр бойы ақын-жырау, әнші-күйшілерінің шығармаларын жат­тап өскен, 1934 жылы халық өнерпаздарының республикалық слетіне қатысқан, Н. Бекежановтың концерт-эстрадалық бригадасында қызмет істеген, Жиенбай жыраудың шәкірті» Ж. Аралбаевқа тиесілі еді. Одан әрі «Базар жыраудың «Күмісай» әні грампластинкаға түсірілгені… Жалғасбайдың әнші, ақын болуымен қатар, шебер күйші екені, оның орындауында өзі шығарған екі күй, бірнеше халық күйлері дыбыс таспасына жазып алынғаны» [Ақын-жыраулар… 18-б] нақтыланыпты.
Айтушының репертуары мамандардың нұсқауымен жарық көрген шығармалар тізімі аясында, ешқандай әсірелеу, мадақсыз, ғылыми стильде берілген. Тіпті, Жиенбайға шәкірт болған 86 жастағы даңқты Жәкең «жырау» деп те әспет­телмейді. Міне, репертуарлық мәлімет, авторға қатысты нақтылық, жалпы қасаң ғылыми тәсіл дегенің – осы. Әйтпесе, ол тармақты жырларды көп білген, сөздік қоры мол санаулы эпик жыршылардың қатарынан болатын. Басқасын айтпағанда, Қазанғапты көріп, қолынан күй үйренген уақиғасының өзі неге тұрады?! Тақырыпқа тікелей қатысы болған соң айта кетейік, жинақта Тұрымбет Салқынбайұлының (1868–1946) да «Сыр бойы, Арқа, Қарақалпақстан, Түркменстан, Өзбекстан жерін аралап, жыр айт­қаны; «Зинарат қыз», «Әміре – Ұрлықа», «Әуезхан», «Ақтам» сияқты көбісі біле бермейтін, ұзақ әрі қызық сюжет­ті қисса, дастандарды ел арасында жырлап, таратушы жарау, ірі айтыс ақыны» екені көрсетілген [Қараңыз: Ақын-жыраулар… 122-б.]. Бірақ, соңында музыкалық мұра қалған сазгерлігі жайында мәлімет жоқ.
Керісінше, Ә. Қоңыратбаев Базар жырауды «…домбырамен айтатын асқан композитор» [Базар жырау Оңдасұлы. Жәмиғы қазақ бір туған. Алматы: Дешті Қыпшақ, 2008. – 27-б.] – дейді. Ал жыраудың өмірі мен шығармашылық кеңістігінен кандидат­тық диссертация жазған С. Қосанға айт­қызсаңыз, шынымен де «Базар шығарған әндердің саны біраз болса керек» [Жәмиғы қазақ бір туған… 23-б.]. Бастысы, «Күмісай» таңбаланған күйтабақ жарық көргеннен ке­йін, арада ат­тай шалқып алты жыл өткенде де, шығарманың Базар жырауға тиесілі екендігі туралы мәлімет ғалымдар тарапынан нақтыланып, бірауыздан белгісі бекіп, «Ақын-жыраулар» жинағына енген уақыт­та кітапты дайындауға қатысқан, болмаса өзге мамандар тарапынан, тіпті қарапайым халықтан, «Бұл – Базар жыраудың шығармасы емес» деген күңкіл сөз айтылған жоқ. Олай болса, әңгіменің сағасын тап осы жерден, ғалымдардың уәлі сөзімен бір буып, түйіндей салуға болар еді. Оған «Тағы бір жайсыз жайт, «Бұл ән Тұрымбет­тікі емес, Базардікі» деп керемет жаңалық ашып жүргендер де кез­деседі» – деп ақиқат іздеген болып, жарияға жар салған үшбу жазба мұршат бермеді [И. Бекмаханов. ФБ желісіндегі жазба // Аманатқа қиянат жүрмейді. «Күмісай» әні туралы ақиқат. – 2018. – 29 қыркүйек]. Сөйтіп, «бәлені қара тананың өзі бастадының» кері келді.
Сонымен, Жалғасбайлық мәтін «Қош, аман бол, Күмісай, жолыққанша, / Мал, перзентке ер тоймайт молыққанша» деген өзара ұйқасымды, бунақ саны тұрақты, он бір буынды екі тармақтан басталып, «Ақ дарияның ауылың өріндесің…» деген өзге ұйқасты түйдекке ұласып, алты жолмен күрмеледі. Соған қарағанда, күйтабақтың көлемі көтермеуіне қарай болса да өзі білсін, мәтін барынша қысқартылып айтылған сияқты. Жасыратыны жоқ, ел арасынан таңсық әуендер үлгісін жинап, таспалау кезінде айтушыдан ұзақ мәтіндерді барынша қысқартып, әуенді екі-үш минутқа сыйғызып таңбалауды өтінушілер болған. Кешенді жинау жұмыстары кезінде жазылған кез келген терме-толғау үлгісін салыстыра тыңдап көрсеңіз, мұның мысалына оңай көз жеткізе қоясыз [Б. Жүсіпов. Сыр сүле­йін сұрасаң. Музыкалық антология. Алматы, 2008]. Әйтпесе, мәтіннің алғашқы екі жолын айт­қан жыршы ке­йінгі шумақ күрмейтін тармақтарды әдейі қалдырып кетуі мүмкін емес қой, егер жады жаңылысып, ұмытып қалмаса?
Өзге ұйқасты төрт тармақ «Ауылың Жаңадария өріндесің, / Ақ орда (Бұл – Ә. Қайнарбаев жинаған нұсқа. Ал
Ш. Алдаев­тың жинағында «Боз үйдің». – авт.) әкең тіккен төріндесің…» болып, бунақтардың орын ауыстыруы – контаминация түрінде кез­деседі [Жәмиғы қазақ бір туған… 88-б.]. Шынын айту керек, әуендік ырғаққа мәтіннің осы бунақтық ерекшелігі дөп келеді. Ке­йінгі төрт жол мәтінде де кісі есіміне қатысты қаратпа сөз ұшырасуын эпик жыршының ситуацияға сәйкес буын-бунақты қайта түрлеп, өзара ауыс-түйіс жасап, импровизацияға жүгіну барысында пайда болатын вариативтік ерекшелік есебінде қарастыруға болады. Өкініштісі, бұл гөй-гөйдің Жалғасбай нұсқасы ғылыми айналымға түспеген, зерт­теу нысанына алынбаған.
Сонымен, арада он төрт жыл өткенде Алмас Алматовтың күйтабағы жарық көрді [А. Алматов, Жыр керуені. Ташкент: Мелодия, 1987]. Мұнда «Күмісай» Тұрымбет­тің қанжығасында жүр. Ел арасындағы ғылыми негізі кемшін долбарлар, дәлелсіз дәйектер, айтыс-тартыстар осы шамада басталды. Ке­йін белгілі болғанындай, жыршы «Күмісай» жайындағы дерекке «ертеректе, Қармақшы өңіріне белгілі шебер етікші Қисықтың Оспанынан қанығыпты» [Т. Салқынбайұлы. Жүйрігі едім халықтың // И. Бекмаханұлы. «Күмісай» әнінің тарихы немесе белгілі жырау Алмас Алматов шерткен сыр. Алматы, 2018. – 184-б.]. Мұның жай-жапсарына ке­йінірек, кеңірек тоқталатындықтан, әзірге ойды осы жерден шегендейміз.
Аталмыш айтудағы «Күмісай, жан сау болып тұр жолыққанша, / Ер тоймас мал, перзентке молыққанша» деп басталатын мәтіннің көлемі тармақ бунағы тұрақты, он екі буынды сегіз жол. Көзге бірден түсетіні: Жалғасбайлық алғашқы екі тармақ төрт буыннан басталса, мұнда алғашқы төрт буынды бунақ үш буынды әуенмен толық кіріге қабысып, негізгі салмақ кісі есіміне қатысты қаратпа сөзге түсірілген. Буын-бунақтағы осы тұрақтылық Базар жыраудың, шарт­ты түрде «Сүйген жарға / Ғашық жарға» аталып жүрген, Жалғасбай «Күмісай» мәтінінің алғашқы екі жолына кіріктіріп айтатын 24 жол өлеңде [Жәмиғы қазақ бір туған… 88–89-бб.] көрініс табатындықтан, болашақта екі өлеңді тұтас қарастыруға негіз бар. Жалпы, Базекеңнің «ғашық жары» сөз болғанда, жырдың бұрынғы жарияланымдағы «Ғашық жарым» [Базар жырау / Құраст.: Ш. Алдашев. Алматы: Жазушы, 1986] атауы Күмісай тақырыбы аясындағы мәселеде ерекше ден қоюды қажет ететін айғақ екенін естен шығармаған дұрыс.
Алғашқы екі тармақта өрнектелетін әуендік жол үшінші-төртінші тармақта толық қайталанып, бурдондық көмей дыбыстармен әшекейленетін монотонды қайырмаға ұласады. Шындығына бағу керек, «Жалғасбай – Алмас» нұсқаларындағы әуендік өрнекте ортақ өзек болғанымен, Жалғасбайлық гөй-гөй Алмастың айтуындағы нұсқамен бет­тестіре түскенде қарабайырлау екені байқалып тұрады. Әрине, сексеннің сеңгіріндегі қарт жыршы мен отызында орда бұзып, шығарманы концерт­тік нөмір есебінде Франция төрінде шырқаған айтушының гөй-гөйді өзінше өрнектеп, қайта түрлеуде елеулі айырмашылық пен кәсібилік ерекшеліктің көрініп тұруы заңды. Кезінде біз де осы нұсқаны меңгеріп, дамыт­тық [Времен связующая нить: Величие жырау / Автор и ведущий М. Ауэзов. Қазақстан РТРК, 2004].
Жақында «Жалғасбай – Алмас» нұсқаларын салыстырып, мәтіндерін салғастыру үшін ҚР Ұлт­тық кітапханасының қызметіне жүгінгенмін. Таңғалғаным, 1973 жылы шыққан күйтабақ қорға Ж. Аралбаевтың айтуындағы нұсқа ретінде тіркелгенімен, орнында 1987 жылы А. Алматов айт­қан үнжазба тұр екен. Бәлкім, жаңылыс дерек болар деп, қайта-қайта пісент­теген болдым. Ақыры, іздегенімді таппаған соң, жеке мұрағатыма жүгінуге тура келді. Мендегі күйтабақтың бетінде, «Зәуреге – Марданнан, 13. 07. 1977» деп музыкатанушы З. Жанұзақоваға берген М. Байділдаевтың қолтаңбасы тұр. Қалай десек те, мәтін Күмісай қызға арналғанымен, гөй-гөйдің сазы тым ескі, сана түкпіріндегі сынық айдың сәулесін сонау оғыз дәуіріне қарай алып қаша береді.
Сөйтіп, алғашында Ж. Аралбаев Базар жыраудың шығармасы ретінде ғылыми айналымға ендіріп, ке­йін қаратамыр «Оспанның қанықтыруымен» А. Алматовтың айтуында Тұрымбет­тің «қанжығасына» байланып кеткен бұл шығармаға мамандар бір айналып соғып, мәселенің мән-жайына тоқталмағаны таңғалдыра түсті. Әлде осы біз шынымен де «Көп айтса – көнді, / Жұрт айтса – болдының» дертіне шалдығып, өрге баспайтын өтірік сөзден аспайтын, тұмсығымыздың астындағыдан өзгені көре алмайтын дел-сал күйге біржола түсіп кет­тік пе?!

СІЛТЕЙСАЛДЫ СӨЗДЕ САЛМАҚ БОЛА МА?

Күмісайға таласты автордың қатарындағы Т. Салқынбайұлы – екі дәуірдің куәсі болған, есім-сойы Базар жыраудың өмір белестерін сөз еткен көркем шығармада Бекет бидің асына жиылған дүрлер арасында «бала жырау» атанған белгілі сойдан [А. Тоқмағамбетов. Шығармалар жинағы. Үш томдық. Т. II. Астана: Фолиант, 2008. – 50, 114-бб.]. Оның соңында қалған әдеби мұра мен эпикалық дәстүрдегі дәрежесін ешкім терістей алмайды. Десек те, «бір қарын майды шірітіп жүрген құмалақ» жайын зерделемеске болмады.
Жалпы, «Күмісай» Тұрымбет­тің шығармашылығында қай кез­ден бері пайда болды? Қолдағы мәлімет­терді бет­тестіре отырып, алдымен осының жайын бір сүзіп өтейікші. ХХ ғасырдың 50-жылдарының мұғдарынан бастап, күллі Қазақстан, Өзбекстан, Қарақалпақстан, Түркменстан топырағында атам заманнан бері өмір сүріп, тіршілік өткізіп келе жатқан қандастар арасында айтылатын фольклор үлгілерін жинақтаған Қазақ ССР Ғылым академиясы
М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты ұйымдастырған, Сыр бойына жүргізілген фольклорлық кешенді жинау жұмыстарының материалдары арасынан іздеп көргенімізде, бұл гөй-гөйді грампластинкаға жаздырған тек нөкістік Ж. Аралбаев екеніне көзіміз жете түсті. Әрине, ол да Сырға шет жыршы емес, түбі Қазалының тумасы. Ал жақтастары бір гөй-гөйді өзара «бөлісе алмай» келе жатқан Базар мен Тұрымбет те бір уездің – Қазалы уезінің суын ішіп, дәмін татқан шөмекейлер [Қараңыз: Жәмиғы қазақ бір туған… 10-б; Т. Салқынбаев. Шығармалары. Астана: Фолиант, 2009. – 8-б.].
Кешенді экспедиция материалдарын жинақтап, ғылымилық тәсілді сақтай отырып, мамандар жұмыс жүргізген сәт­те айтылған дерегі мен дәйегін өзгертпей, сол қалпында құрастырып, болашақта жасалуы тиіс ғылыми сараптама жұмыстарына дайын шикізат ретінде ұсынып, бір институт ұжымы жасауы тиіс жинап, жүйелеп, іріктеп, анықтап, тазартып, саралап, құрастыру жұмысын толайым бір қолдан шығарған біз едік. Сыр бойынан жасақталған сол, алғашқы музыкалық антологияға енген, әзірге айтушы-түрлеушілердің есім-сойына меншіктеліп жүрген музыкалық мұра болашақта кәсіби өнертанушы мамандар тарапынан жүйелі зерт­теуді қажет етеді. Олай болса, Қызылорда облысының жеті ауданы – Арал, Қазалы, Қармақшы, Жалағаш, Сырдария, Шиелі, Жаңақорған топырағынан жазылған 67 әнші, домбырашы, жыршы дерек берушілердің репертуары жайындағы мәлімет, түрлі мұрағат қорларынан алынып, бір жүйеге келтіріленген 298 ән, күй, мақам үлгілерін бет­тестіріп, музыкалық материалдардың қазіргі шарт­ты «авторларына» көз жүгіртіп өтейік [Сыр сүле­йін сұрасаң… 2008].
Міне, «Тұрымбет­тің әні» деген мақам үлгісі М. Жүсіповтың айтуында, 8 рет­тік санмен № 8 үнтаспада, сондай-ақ 24, 30 рет­тік сандармен № 5 үнтаспада К. Алдоңғаров пен Ү. Аяповтың орындауында кез­деседі. Мұндағы мақамның «ән» аталуының өзі екіұшты екенін есті оқырманға тағы бір ескертіп өтудің артықтығы жоқ. Келесі бір айтуда әлгі жыршылар бұл мақамдарды өзге «авторға» оңай тели салады. Неге? Өйткені, фольклорлық үлгінің жазылмаған заңы солай. Сондай-ақ, кез келген жыршылық дәстүр һәм оның репертуарлық ерекшелігі әуелі белгілі бір ортада (рулық ортада. – авт.), отбасында, ұстаздар аясында қалыптасып, дамып, өркен жаятын болғандықтан, айтушылар үйреніп, меңгерген мақам үлгілерін өзі өкілі болып табылатын рудың белгілі өнерпазына қарай бейімдеп, ұстазға еншілеу мәселесі бар екенін де үнемі ескеріп отырған жөн. Сондықтан, бұған жауапты зерт­теу мекемелері қазірден бастап, жағдай ушығып кетпей тұрып, өте сақтықпен қарауға тиіс.
Аталған жинаққа Төремұрат, Зілғара, Ешнияз, Жиенбай, Базар, Байғабыл, Ерназар, Тұрымбет, Мысабай, Нартай, Молдабай, Мұхамедияр, Әбілда, Мұзарап, Мырзағали, Әлібек, Нұғыман, Тоғжан, Байдалы, Асқар, Сырбай, Сүлеймен, Әкімгерей, Жәнет, Сәрсенбай, Жаңаберген, Дәріғұл, Жансүгір, Кәрібоз, Жаппарберді, Тасберген, Орынбай, Әлімбай, Ібәш, Молдахмет, Әлімбай, Құлназар, Рүстембек, Сабыт, Рахмет, т. б. сияқты эпикалық жыршылық дәстүрдің көрнекті өкілдерінің қатарындағы айтушы-түрлемешілердің есім-сойларымен енген Сыр бойы мақам мұрасының (әңгіме тек мақамға қатысты. – авт.) үлгілері оларға заманауи композиторлық құқын иеленетіндей мүмкіндік бермейтінін, бұлар мүлдем екі бөлек арна екенін, ал түрлеушілік атқарымның жай-жапсарын түсіну үшін мақамды эпикалық жыршылық дәстүр аясында, кәсіби көзқарастар негізінде қарастыру керектігін қаперге тұтуымыз шарт. Бұл әңгіме Қарақалпақстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Ауғанстан, Түркменстан топырағында жасаған қазақ жыраулары мирас еткен мақам мұрасына да қатысты. Тағы қайталап айтуға тура келеді, мақам атаулы ескі дәуірлерден ауызекі жалғастық тауып келе жатқан музыкалық фольклор үлгісіне жататындықтан, халықтың ортақ игілігіне айналуы тиіс авторсыз дүниелер болып табылады.
Айтылу барысында және екі айтушының бірінде болуы мүмкін интерпретация – түрлеп айту дәстүрі орындаушылық шеберліктің жемісі, яки белгілі бір мақамды айтушы өзіндік машық-мәнермен өзгерте орындап, өзіне тән қолтаңба қалыптастырып, ке­йінгі шәкірт­тер әлгі үлгіні өзі тәлім алған ұстазға немесе ұстаздар қатарына теліп, таспалау үдерісін ғана білдіретін тым нәзік тін. Әрине, мұның бәрін талдап, таразылап, кең түсіндіріп отыратын жер бұл емес. Ал ке­йінгі кез­де, кейбір домбырашы-зерт­теушілер тарапынан (әзірге түсін түстеп, атын атаудың қолайы жоқ. – авт.) ноталық нұсқасы жасалып, жарық көріп жатқан топан музыкалы-этнографиялық жинақтар, жарияланып жатқан «авторлы мақамдар» қатарын келешекте үлкен, шиеленісті дауға бастайтын, бәленің басы ретінде бағалауға болады. Өйткені, белгілі бір информатор айтушының жеткізуінде нотасы түсірілген мақам сол «авторға» тиесілі деген қарабайыр, қазақы ұғымды білдірмеуі тиіс. Керісінше, ескі мақамның бір айтушы тарапынан түрлемеге түсіп, өзінше қайта құбылып, өзге түрде тұрақ тауып, белгісі бекігенін көрсетеді десек, ғылымилық тәсілден де, ақиқат­тан да алыстай қоймасымыз анық.
Олай болса, түрлі басылымдар арқылы, әсіресе өнертану мен фольклорға қатысы шамалы журналистер тарапынан көпшілікке көлденең тартылып келе жатқан, кей жыршылардың пафосты түсінігіндегі Тұрымбет «…жыраудың дауысы таң жұлдызы – Шолпан жарқ еткен кез­де үдеп, қайта ашылғандай болады екен. Оның «шырқау дауысы» деген мақамы осыдан шыққан» деген сияқты тым асқақ, сілтейсалды сөздердің «квадратына» құрылған пікірді әуелі А. Алматов білдіріпті. Өйткені, жарияланымның ыңғайына қарасақ, бәрінің маңдайында тұрған басылымның бірі – осы [А. Алматов. Жырау – елдің құты // Қармақшы таңы. – 2008. – 22 қараша. – № 94]. Жақсы, олай болса, білдей бір профессордың «Тұрымбет жырау оқымаған, тек үйреншікті, шала сауат­ты кісі екен» [Жырау – елдің құты… 166-б.] дегенін қалай тәпсірлеуге болады? Өйткені, «Тұрымбет жырау арабша сауат­ты кісі екен» [Т. Салқынбаев. Шығармалары… 9-б.] дейтін, мына пікірге кесе-көлденең тұжырым және бар ғой.
Қалай ойлайсыз, «оқымаған, үйреншікті, шала сауат­ты» қандай да бір сөз бен саз жауһарын тудыруы мүмкін бе? Ал енді Тұрымбет­тің «шырқау дауысына» қатысты, әрине ондай мақамның түрін кезіктірмесек те, ең болмаса, айтылған жайт­тың обал-сауабы үшін болса да, сәл-пәл құрметпен қарап, ғылымилық тәсілді сақтай отырып, әуелгі пікір иесінің сөзіне сілтеме жасап пайдалануға болар еді ғой. Жоқ, ке­йінгі «тұрымбет­танушылар» олай ету керектігінен бейхабар сияқты. «Елінің бақыты мен болашағын жырлаған» деген мақалада кіші-гірім, елеусіз өзгерістермен алдымен журналист И. Бекмаханұлы, содан соң «Жұлдызы жанған жыр мұра» ат­ты жазбасында Н. Салықов аталмыш пікірді айна-қатесіз көшіріп алып, өздерінің атынан жариялай салыпты [Жүйрігі едім халықтың… 26, 154-бб.]. Әрине, мұны Тұрекеңнің шығармашылық келбетіне кіреуке түспеу үшін айтамыз. Әйт­песе, «менің қора-қопсым басқа жақта» деп өте шығуға болар еді.
Жалпы, «Күмісай» кәдуілгі ән емес, шумақ құрамында өзара ұйқасатын бірінші, екінші әуендік тармақ ке­йінгі – үшінші, төртінші тармақтарды азын-аулақ әуендік әшекей, әуезді өрнектермен сол қалпында қайталайтын, қайырма орнына құмығыңқы бурдонды мелостар иірім, ырғақ жасап, толғақты ойды мәтін арқылы рәуіштеп отыратын ғашықтық гөй-гөй. Әрине, «жастың», «қарт­тың», «қайғының», «шат­тықтың» ғой-гөйі сияқты тағы басқа жанрлық түрлер кез­десетіндіктен, «Күмісайды» махаббат гөй-гөйі қатарына жатқызуға болады. Сыр сүлейлерінен мирас болған мұндай гөй-гөй түрлерін ХVIII–ХХ ғасырларда өткен айтушы-түрлемешілерге еншілеу сауат­ты ғылыми көзқарастар қатарынан саналмайды. Бұл гөй-гөйлер тым ескіден, атадан – бала, буыннан – ұрпаққа өтіп, дамып, қырланып, белгілі бір дәрежеде байырғы тұмсалығынан айрылып, жүйрік айтушылар тарапынан қайта толығып, өрнегі өзгеріп, түрленіп келе жатқан көненің мүлкі.

 

 

(Жалғасы бар)
Берік ЖҮСІПОВ,
фольклортанушы