Созақ пен Сарысу өңiрiнде былайғы жылдары көкек айы жаң­бырлы болатын. Биыл нау­рыздың соңы жаң­­бырлы болғанымен, мiне, қазiр мезгiл көкектiң ортасына таяса да, он-он бес күннен берi ас­паннан бiр тамшы тамбай, ауа-райы ерте ысыды. Күн жы­лы­ға­сын, көктесiн де қау етiп, тез көтерiлдi. Бұрындары қазақ ма­лы үшін көктiң тез көтерiл­ге­нiне қуанатын. Биыл өздерi үшін қуанған. Себебi көк өскіннiң арасында адам жеуге жарайтын шөптер болады. Бағ­зы­да қазақ ондай шөптердi анда-сан­да, онда да әуесi тартса ау­ызға алатын. Ал биыл көкпен бiр­ге бой көтерген қақы, қар­таң­құлақ, жабайы жуа, әт­кен­шек тәрiздi шөптер қатқа ай­нал­ды…
Байқадамның батыс жа­ғында орналасқан Жа­йылма колхозы деп аталатын ау­ыл­да былтыр жұрттың қарасы мол болды. Одан арғы жылдары жа­йыл­малықтардың адамда­ры­нан гөрi малдары көп-тiн. Кол­хоздасу басталғалы бергi үш жылда ауылда тiгерге тұяқ қал­мады. Демнiң арасында сонша малдың қайда кеткенiн аңда­маған жұрт аң-таң. Кәрi­лер айтты: «Ақырзаман жақын­да­ғанда мал мен жан көзге кө­рiнбейтiн жолмен азайып, жоқ болады екен. Ой, Алла-ай, ақырзаманның басы осы шы­ғар», – деп. Орта жастағылар мен жастар айтты: «Қайдағы ақыр­заман? Белсендiлер қорқытып-үркiтiп, одан қалса, алдап-сул­ап, малдарымызды айдап кетiп, шетiнен сойып етке өт­кiзiп жiбердi. Соның кесiрiнен ұрындық қой аштыққа», – деп. Алдымен аштыққа шы­дамаған кәрiлер мен жас ба­лалар өлдi. Күш-қайраты бар әл­дiлердiң бiразы Түркістан мен Әулиеата жаққа босып кет­тi. Қалғандары шөп қайна­тып, тышқан аулап, күнелттi. Күн жылт еткеннен берi адам жеу­ге жарайтын шөптердi ауыз­дарына тыққан денсаулықтары мен дене тұрқылары осалдау тұр­ғын­дардың бiрсыпырасы iсiп-кеуiп, тышқақтап, жүруге жа­рамай қалды.
Жайылма – сары адырдың нақ ортасында. Үлкен қала­лар­ға қатынайтын күре жолдың бойында да емес. Өзен мен бұлағы да жоқ, суды құ­дықтан iшедi. Базар-ошары, түрлі меке­ме­лерi мен зауыт-фабрика­лары бар қазақ елiнiң iрi-iрi қала­ла­рының көшелерi аш-жалаңаш шұбырған кезбелерге толған мына шақта, айдала­да­ғы Жайылма сия­қты ауылдар­дың сиқы не бол­сын. «Аштан өлмек түгілi, көму­сiз қалсам да, ата-баба­ла­­­рымның жамбасы тиiп жат­қан жерден кет­пеймiн», – деп жүретін Аңсатбек молда көкектiң ортасына таманғы бiр күнi өзi­нен-өзi жынданып кеттi. Ай­на­ла­дағы ахуал жүйкесiн тоздырып жiбердi ме, кiм бiлсiн, кеше азанда қара су­ды қай­натып алдына әкелген кем­­пiрiнiң қос бүйiрiнен пышақ са­лып, ыстық қанын iшіптi. Одан соң басын кесiп алып, шашы­нан ұстаған күйi далаға ш­ы­ғып: «Әй, кiм бар маңайда?! Тiрiле­рiң болса, жетiңдер тез! Үй­де жаңа ет бар. Асып жей­мiз», – деп айқайлапты. Ет дегенге елең етiскен көршi тұратын елудi алқымдаған екi не­мере iнiсi қатын, бала-ша­ғаларымен солай жүгірген. Ентiгiп келсе, есiк алдында әйе­лiнiң кесулi басын салбырата ұстап, Аңсатбек тұ­рыпты. Бiр қолында қан там­шы­лаған пышақ бар. Жүгіріп жет­кен туыстары оны көр­ген­де жүректерi тас төбесiне шы­ғып, әйелдер құлап-құлап түсiптi. Бет-аузының бәрi қан-қан Аңсатбек: «Ә, келдiңдер ме?! Ен­дi сендердiң бiр-екеуiңнiң қандарыңды iшейiн» деп аға­йындарына тұра жүгіріптi. Үлкен iнiсi Қайып қатын, ба­ла-шағаларымен қашып үлгер­едi де, кіші інісі Сайып ұсталып қалады. Ар­тынша Сайыптың жер жар­ған­дай өкiрген даусы шығады. Қайып қорасына сүйеулі бесақаны ала сап, Сайып қалған жерге келсе, Аңсатбек оны пышақ­тап өлтi­рiп, сан етiн кескiлеп жеп отыр екен. Қаны басына шап­қан Қа­йып, со жүгірген бойда беса­қа­ны Аңсатбектiң қарнына қадайды. Жүресiнен отырған Аң­сат­бек қолынан пышағын тас­тап жiберiп, iшiне сұғылған бесақаның темiр мойнынан шап ұстап, тура келiптi де: «Су­ыр, суыр бесақаны iшiмнен! Се­нiң де қаныңды iшiп, етiңдi жеу­iм керек!» – деп айқайға ба­сыпты. Қайып Аңсат­бек­тiң iшiне тығылған беса­қаны ары итерiп, оны дуалға апарып бiр-ақ жабыстырады.
Осы оқиға ауылдағы қараң­дап жүрген аз ғана жұртты дүр сi­л­­кiндiрдi. Жағаларын ұста­тып, қатты шошындырды. Қа­йып кешке дейiн аһ ұрып, жатып қалды. Кеш бата атып тұрды: «Сұрқы қашқан кер за­ман­ның кесiрi бiр туған бауыр­лар­­ға да тиiп жатыр. Сол кесiр аман қалған басқаларды ора­май тұрғанда, қиыншылықтан шы­ғатын жол iздеген абзал. Ыл­ғи өлiлердiң басын күзетiп, ошақ­тары өшуге айналған ауыл­­да өз өлiмiңнiң кезегiн күтіп отырғанша «жүргенге жөр­гем iлiгердiң» жолына түскен лә­зiм».
Осындай ойға бекiнген Қа­йып, бес-алты үй ары тұратын ау­ыл­дасы Шүкірге келдi. Шүкір әйелi екеуi са­­­­­­­рышұнақтың қа­л­дық сүйектерiн суға жiбiтiп, ке­­мiрiп отыр екен.
– Кел, бауырым. Жәй жүрсiң бе? Мынаны алдыңғы күнi тұ­зақ­пен ұстап, асып жеп едiк. Ен­дi құры сүйектерiн кемiрiп отыр­­мыз. Сарышұнақ та адам­ға ас бо­луға жарайды деп кiм ой­­ла­­ған. Ай, құдай-ай, «көре­тi­нiң­дi көрмей, көрге түспейсiң» де­ген осы екен.
– Ой, құдай-ай! Ертең жы­быр­­лап жылан шықса, оны да жеу­­ден тайынбаспыз. Иә, көзi­ме бiр жылан түссе, қазiр-ақ тiрi­дей жұта салуға бармын, – деп күрсінді оның әйелі.
Шүкір аузындағы сарышұнақ сүй­ектерiн күтiрлете шайнап, ма­йын жұтты да, төсенiш ки­iздiң бiр шетiн көтерiп, қал­ды­ғын со­ның астына түкiрді.
– Қайып, сөйлесейшi. Жәй ке­лiп пе едiң?
– Жәй болушы ма едi, көке. Ба­­ға­нағы жәйттi бiлесiз. Аңсат­бек пен Сайыпты жер­­лесетiн адам керек. Ауылда екеу­­мiзден басқа еркек қал­ма­ды…
Шүкір қушиған иықтарын одан бетер еңкейтiп, басын тi­зе­сiне жеткiзе қатты күрсіндi. Бұ күн­­дерi ауылдастар өлген аға­йын­­дарының неден өлгенiн сұ­рау­ды қойған. Тiптi бағанағы Аң­­сатбек сықылды адамдар­дың жантүршiгерлiк қылық­тар­­ға не себептен баратын­да­рын талқылауға да салмайды… Әлден уа­қытта Шүкір басын кілт кө­тердi:
– Ә, өлгендердi бiз көмемiз. Ал бiз өлсек кiм көмедi?
– Сiзге тағы бiр шаруамен ке­лiп едiм, көке. Жаңағы айтқан кү­дiгiңiз орынды. Себебi келесi ке­зекте бiз өлсек, өлiгiмiздi кө­ме­тiн ешкiм жоқ. Дәл қазiр ауыл­да анау дәу кемпiрдi есеп­тесек, он-ақ адам қалыппыз. Не­­ге алаңдап, ненi күтіп отыр­мыз, өлiк басып, құты қашқан ау­ылда? Бiз де кетейiк, көке.
– Қайда, Қайыпжан-ау?
– Жұрт қайда кетiп жатыр, сонда барамыз да.
– Жо-жоқ… Аң­сат­­бек жарықтық айтатындай, өл­­сек, осы жерде өлейiк. Еш бол­­­маса, әке-шешемiздiң әру­а­ғы­­ның жылы қолтығында жа­тамыз.
– Мына Қаратаудың арғы жа­ғын­да Мырғалысай мен Ащы­сай­­да, бергi Байжансайда орыс­тың оқымыстылары әл­ден­еше жыл­дан берi жер асты­нан кен iз­дестiрiп жатыр екен. Кен iздетiп, жер қаздыруға көп қа­зақ­тарды жұмысқа алып жат­қанға ұқсайды. Сол жаққа барайық. Азанға дейiн ойланыңыз, кө­­ке. Мақұл десеңiз, жолбас­тау­шы өзiм боламын.
Қайып үйiне қайта келгенде күн ұясына қонақтайтын мез­гiл түскен. Даладағы бас­тыр­ма­­да әйелi мен он екiден асқан ба­ла­сы, Сайыптың келiншегi, яғ­­ни келiнi үшеуі әлi сұлап жа­тыр. Қайып баласын тұрғызды:
– Батыр, кел, айналайын, кө­ме­гiң керек.
Батырға бiр күрек ұстатып, өзi бiр күрек алып, қора ар­ты­на шықты.
– Шүкір атаңа барып едiм, кө­ңiлi жоқ екен… Жә, сен жiгiт боп қал­­дың. Аңсатбек атаң мен Сал­­қын апаңды, Сайып көкең­дi қазiр екеумiз-ақ көме салайық. Осыларды көмсек, азанда ерте жолға шығамыз.
Екеуi үш адам қатар жатса – сиярлық­тай таяз шұңқырды тез қазды. Қайып үш өлiктi сүй­ре­­тiп әкеп, шұңқырға жатқыз­ды. Мұсылмандықтың еш рә­сi­мiн­­сiз көмiле салған бей­бақтар, осылайша, қара жер түбi­нен мәң­гiлiк орын тапты.
Қайып азанда әйелi мен келi­нiн, баласын ерте тұрғызды. Күн кө­рудiң ешқандай мүмкін­дiгi қал­маған ауылды тастауға еш өкi­нiшiн бiлдiрмеген һәм ба­ра­­тын бағыттарында құдды бiр сәт­тi сапар, тойымды шақ күтіп тұр­ғандай, әйелдер Қай­ып ше­шiмiне бiр ауыз қарсы кел­­мей, қайта ылдым-жылдым қимыл­дап, жолға керек-ау де­ген май­да-шүйденi түйiн­шек­те­рiн­де шапшаң түйіп, Шүкір­дiкi­не келдi. Есiк алдын­да қара ора­малды басына шарт түйiп бай­лап, кеудесiн шар­бақтың көл­денең ағашына сүй­еп Шүкір тұр.
– Әй, Қайып, шынымен кете­тiн болдыңдар ма?
– Басқа амал қалмады, көке. Сiз ше, жеңешем ше, бiзге ер­мей­сiздер ме?
– Кеше сен кеткесiн, дәу кем­пiр­ге барып ақыл сұрап едiм: «То­ғыз сөзге жарағаныммен, то­­ғыз қадам жер жүре алмай­тын ме­н­iмен немененi кеңеск­е­лi кел­дiң? Ел азды, жұрт тозды, адам құрт-құмырсқаны азық қыл­ды, өлгенi көмiлмей, қара­құс­қа жем болды. Көрейiн деген за­­маным осы ма едi. Ендi Жай­ы­лмадағы аштан қатқан соң­ғы өлiк мен болайын. Сендер кет­сеңдер, кетiңдер. Қарын тоятын жер­ге аман жетiңдер. Әл жиып ал­саңдар кейiн елге қайтып, түтіндерiңдi түзу шығарып, бiздiң ба­сымызды қарайтарсыңдар. Разымын сендерге! Немеремдi ала кетiңдер. Бiр атадан қалған жалғыз тұяқ қой. Соны тапсырам сендерге», – дедi.
Содан келгесiн, түнімен ой­лан­­дым: «Жүз елу түтін тұра­тын Жайылмадағы ағайын­дар­­дан қырылғанымыз қыры­лып, тiрiмiз жан-жағымызға ла­ғып, ең соңында дәу кемпiрдi жал­­ғыз шоқитып тастап кете барға­ны­мыз ұят-ау» деп. Мен де жас емес­пiн, жетпiстен астым. Осы­ның бәрiн ескеріп, ешқайда кетпейін, дәу кем­пiрмен бiрге қалайын деп шештiм. Кемпiрiм де қала­мын дедi. Сендер, Жақсылық пен Тұрсынның үйiндегi келiндер­дi және дәу кемпiрдiң не­ме­ре­сiн ертiп, кете берiңдер!
Шүкірдiң айтқанынан қайт­пай­­тын қайсар екенiн ауылдың бұ­рынғы тұрғындарының бәрi бi­летiн. Сондықтан да, Қайып тобы оған басқа ләм демей, керi бұрылды. Жо­­лай жаңа Шүкір айтқан әйел­дердi топтарына қосып, дәу кемпiрдiкiне беттедi.
– Жарықтық, апам-ай, бiзбен қалай қош­тасар екен. Жүре алса ғой, ертiп кетер едiк, – дедi Қайыптың әйелi жы­лам­­сырап.
Дәу кемпiр – жасы тоқсан бес­ке келген кейуана. Егер тоқ­шы­лық заман тұрып, жағдайын жасаса, әлi жиырма-отыз жыл өмiр сүрерлiктей қауқарға ие. Шалы кезiнде күллі Сарысу мен тө­менгi Шу, Созақ пен арғы жақта­ғы кұмды төскейдiң елiн ау­зына қаратқан би, дүние емес, үлгі сөз бен өнегелі қасиет жинаған аса абыройлы кiсi едi. Дәу кемпiрдiң өзi де, тектi жер­ден, көргендiгi мол әрi адуын­ды. Соңғы он-он бес жылда ау­ыл­­да жастары егде қанша қария болғанымен, алыс-жа­қын мекендердегi ағайын ара­сын­дағы дау-дамай осы кем­пiр­сiз шешiлген емес. Жиындарға бi­рiн­шi соған сөз берiлiп, тартылған бас соның алдынан қай­татын. Өзi еркек тұрпатты де­нелi әрi тiп-тiк жүредi. Оған қо­са жасы үлкен. Осыған орай оған жа­йылмалықтар «дәу кем­пiр» деп ат берген. Бұ­рыннан ел қамын ой­лап, керек де­сең, өзiн шешен, ба­тыр са­найтын талай өркө­кi­рек кiсi­лердi әдiлдiгiмен тұ­қыр­тып тастайтын дәу кемпiр­ге қазiргi жұрт ахуалы үлкен күй­зелiс әкелдi ме, кейiнгi күн­дерi қатты шө­гiп, қаусай түскен. Қайып­тар үйiне кiргенде дәу кем­пiр бiр көне кебеженi ақ­та­рып, немересiне әлдене айтып отыр екен. Бұларды көргенде ауыл әжесiне ла­йық iлтипатпен жылы шырай танытты:
– Аман ба, Қайып, шырағым. Келiстерiңнiң мәнiн ұғып отыр­мын. Мына кебеже бая­ғы­да қыз жасауыммен бiрге келiп едi. Е-е, қайран, салтанатты заман-ай десеңшi… Ә, осы кебежеде атала­рың­­­ның бiр көйлегi мен беш­бе­тiн сақтап жүр едiм. Сендер­мен бiрге кететiн мынау неме­ре­ме ырым қылып, соларды ки­гi­зiп жiбермекшiмiн. Жолы бол­сын, атасы сияқты ұзақ жа­сасын. Әруақты кiсi бо­ла­тын, жарық­тық. Киесi сен­дердi де қорғап жүр­сiн.
Молаға айналған, ажал шiркiн тi­рiге сәт сайын тап-тап берген, тiр­лiк тынысы таусылып, қызығы өш­кен, болашағы үмітсiз ауылда қа­райып жалғыз қалудың қаупiн еле­мей, алдындағыларды қалың ел арасында отырып, әлдебiр той­ға шығарып салғандай кейiпте сөй­ле­ген дәу кемпiрдiң баяу да ор­нық­ты сөзi әйелдердiң көңiлдерiн бо­сатып жiбердi. Қайыптың да жа­ны жасып, көзiне жас үйiрiлдi:
– Апа, бiз сiздi де бiрге алып ке­ту­ге келдiк.
– Қайыпжан-ау, ұзақ сапарда ме­нi масыл қып қайтпексiң?
– Масыл болмайсыз, апа. Керек бол­са, мен, жiгiт болған мына бала­лар, анау келiндер, бәрiмiз сiздi ке­зек-кезек көтерiп жүремiз.
– Адамды адам өлгенде ғана кө­теру керек. Сөзiңдi қор қылма! Асарымды асадым, жасарымды жа­садым, құдай ендiгi өмiрдi сен­дерге берсiн. Әлбетте, қай қа­рия болса да, өлер алдында жайлы ғұмырды аңсайды. Бүгінгі күн­нiң мендей қарияларына мамыражай кезде абыроймен өлу де пе­ше­­­­неге жазылмаса, құдайға да өк­пе артудың орны жоқ. Жайылмаға ке­лiн боп түскелi берi небiр игi жақ­сылардың алдын көрiп, ғибратын тыңдадым. Қаншама алтындай қи­мас абысын-ажындарыммен бiр та­бақтан ас жедiм. Әне, олардың бәрi жатыр анау сырттағы молада. Тысқа еңбектеп шығып, iшке таяқ­пен кiретiн, төрiмнен көрiм жа­қын жасымда сендерге жүк болып, ет жақындарымның моласын тастай қашқаным, атыма лайық па. Арт­­тарыңа қарайламаңдар, маған алаң­дамаңдар!
– Мен ешқайда кетпеймiн, апа. Сiзбен қаламын. Мен кетсем, сiз даладан сарышұнақ та, кiр­пi­ше­шен де ұстай алмайсыз ғой, – деп не­мересi оны құшақтап еңкiлдедi.
Дәу кемпiр немересiнiң басы мен арқасын сипалап, мойнынан қай­та-қайта иiскеледi. Мұндай кез­де кәрi жүрек жасымай тұра ала ма. Қатты күрсінiп, екi кө­зi­нен парлап жас ақты. Немересi оның бетiн шөлпiлдете сүйiп, кеу­де­сiне басын тықты.
Қос мұңлықтың бұлайша құшақ­тасып, көз жастарын төк­кенiне жандары езiлген төрт әйел де үнсiз сыңсуға көштi. Сол сәт дәу кемпiр бетi мен көзiн сүртіп-сүртіп тастап, қатулы кейiпке ендi де, не­мересiн итерiп жiбердi.
– Тоқтатыңдар еңкiлдеудi!
Даусының өктем шыққаны сондай, немересi де, әйелдер де замат­та жым болды. Өмiрдiң қилы тәш­пi­шiнен өткен қарт кейуана осал­дық­қа салынған жаннан батыл­дық шықпайтынын ғұмыр тәжi­ри­­бесiнен бiледi. Жасында қаталдық көрмеген жанның өмiрде жей­тiн таяғы да көп болатынын өзi екi күннiң бiрiнде айтатын. Басқа түскен салмақты көтере ал­май жылап-сықтау, боркемiк­тiк­ке салыну – кiмдi болса да тағдыр шырғалаңынан алып өте ал­май­тынын да жаcы кiшiлердiң құ­ла­ғына үнемi құйып отыратын. Осындай сөздердi аузынан таста­май­­тын дәу кемпiр дәл мына­дай жағ­дайда уайымға, сiрә, ұзақ салынсын ба. Талаптының ыл­ғи тiлекшiсi боп, болатынның әр­к­ез белiн буып жүрген ол, өз пе­ше­несiндегi ауыртпалыққа мойып, кесiр мен қырсық шалған жер­ден кетемiз дегендердiң жолын еш бөгемек емес. Қайта олардың бо­йларына күш пен қайрат отын құю­ға құмбыл.
– Қайыпжан, келiндер! Сендерге айтатын қарттық кеңесiм һәм қоя­тын шартым – осы үйден жыламай аттаныңдар. – Cосын не­мересiне бұрылды: – Ботам, ке­ше түнде де, бағана да саған айттым ғой. Сендер кеткесiн, анау мола­да жатқан әруақ-атаң жер бетiне шы­ғады. Сөйтiп маған азық-ауқат әкеп, қарнымды тойдырады. Үйде сен тәрiздi бала отырса, әруақ-ата кел­мей қояды. Сондықтан да еш­те­ңенi ойламай, Қайып көкең мен мы­на апаларыңа iлесiп кете бер. Қайып көкең бiр қалаға барып жұмыс iстеп, қарындарыңды тойдыра­ды. Содан дәу жiгiт боп, бiр-екi жылдан кейiн ауылға орала­сың­дар. Мен сендердi ешқайда кет­пей, күтіп отырамын. Сен одан да ел, жер, қала көрiп қайт. Бiр атадан қазiрше тiрi жүр­ген жалғыз тұяқ өзiңсiң…
Немересi қайтып жыламады. Келiндерi дәу кемпiрдiң бетiн бiр-бiр сүйiп, барлығы Қайыпқа ерiп, тысқа беттедi. Су тола екi мес­тi Қайып мойнына салды. Қи­сық­бас атанған қатын мен Сайыптың келiншегiнiң қолдарында бе­са­қа. Үшіншi әйел керек болар деп, қысқа сапты күрек пен кiш­ке­не қазанды қолтығына қысып ал­ған. Қайыптың ішінде бес-алты айлық баласы бар екіқабат әйелi жолда әжет­ке жарар деген оймен ұзын ар­қанды белiне орапты. Екi балада жуандығы бiлектей сойыл iс­пет­тес таяқ. Әйелдердiң әрқай­сы­сы­­ның түйiншектерiнде бiр-бiр пышақ бар. Жетi адамдық топтың бар жарағы осылар ғана.
Жүргiншiлер ауыл шетiндегi түс­тiкке қарай созылған ескi сүр­леуге түстi. Қа­йыптың пайымынша, бұл Баба Атаға, одан әрі Байжансайға апаратын жол. Ес­кi қариялар Жайылма мен Баба Ата­ның арасы атты адамға бес күн­дiк жол деушi едi. Ал бұлар – жаяу. Әйт­­се де, аштан қырылғандардың, сондай-ақ iшкi мұңдарын сыртқа бiл­дiр­месе де, жандүниелерiн тек өз­де­рiнен басқа ешкiм түсiне алмайтын азапты ойлармен ездiрген, қа­жытқан, арттағы күнәсiз өлiк­тер рухы жайлаған үмітсiз мекенде тiрiдей қалып бара жатқан қа­рия­лардың обал-сауаптарын өкi­мет пен жаналғыш белсендiлерге арт­қан Қайып тобы туған елден бiр­те-бiрте алыстай түстi.
Айнала ұшы-қиырсыз тегiс дала. Бұл маңның даласы шағыл топырақты. Мұндай жерде сазды және таулы аймақтағыдай шөп қа­лың да киiздей боп тұтас өспейдi. Көк шөп сиректеу, әр-әр жерде жы­ланжиде, жусан, адыраспан сияқ­т­ы жеке-жеке шығатын тал iс­петтi өсiмдiктер қылтияды. Жүргіншілер осындай елсіз далада екі күн сапарлады. Үшінші күні жетеуi түс қайта қияқ басқан кiшкене дөңес үстiне аялдады. Қай­ып бет алған бағыттарына көз сал­ды. Тегiс даланың шегi жоқ па, әй­теуiр көз түсер бiр бұлдыр кө­рiнбейдi. Күн ашық кезде көрiнедi дейтiн Қаратаудың cұлбаcы да назардан тыc. Әйел­дер аулақтау кетiп, же­ңiл жамылғыларын жамылып, дә­рет ұcатқан. Қиcықбаc қатын тұ­ра берiп шынғырып жiбердi:
– Ойбай, жылан!
Баcқа әйелдер де шошынып дам­бал бауларын байлап та үлгермеcтен Қайыптар отырған тұс­қа жүгірicтi. Қайып жылан жорғалаған жерге жүгіріп барды. Шөп қатарын аяқтарымен ары-бе­рi жайпап жүрiп, тышқан үйген кiшкене топырақ үйiндi үстінде жат­қан cары жыланды көрдi. Қыc­қы ұйқыдан шыққаннан берi бiр­не­ше күн көк шөптердiң cөлiн жалап әбден тойынған жылан cемiз екен. Қайып оның желкеciнен бүріп, отырған жерлерiне cалбырата ұc­тап әкелдi.
– Бұл – адамды шақпайтын уы жоқ жы­лан. Бiзге ауқат болады. Бiрақ мұны қазiр емеc, ер­тең азанда пiciрiп жеймiз.
Қайып оны тiрiдей дорбаcына cал­ып, орнынан тұрды. Cодан кеш батқанша жүрiп отырып, айда­ла­да томпайған шағындау төм­пе­шiк­ке жетiп тiзе бүкті. Үш күн бой­ғы жүрicтен ciлелерi қатcа да, еш­қай­cыcы шаршадым демедi. Де­ген­де де, амал не. Бұл жүрicке бәрi өз-өз­дерiн iштей дайындап шыққан ғой.
Сол түні әлгі төмпешік үстіне түнеп шықты. Таң қылаң бере, Қайып тұрып, айналадан андыздың паяcын жиып келдi. Төмпе­шiк шетiнен ошақ қазды да, бiр меc­тегi cуды қазанға құйды. Оның аc­тына от жағып, дорбаcындағы ке­шегi жыланның баcын кеciп, қа­занға cалды. Күн көтерілгенше cу қай­на­п, жылан етi пicтi. Әй­ел­­­­­дер балаларды оятты. Қа­йып қа­зан­ды ор­таға қойды да, тұ­таc пicкен жыланды шығарып, бә­рiне теңдей етiп кеciп бердi. Отыр­ғандардың әрбiрi бiраздан бе­­рi пicкен еттi «мынау ненiң етi» деп cұраудан, одан жиiркенуден қал­ған. Аштықтың зардабынан қа­райған нәрcенi өлтiрмеcе болды деп ауыздарына тыға беруге дағ­дыланған олар, ыбылжып пic­кен жылан етiн әп-cәтте қылғыта cал­ды. Қиcықбаc қатынның түйiн­ше­гiндегi ағаш тоcтақпен кезек­те­ciп, cорпаcын iштi.
– Жылан етi туа cалып cойы­л­ғ­ан қозының етiне ұқcайды екен6 ә. Ой, бүгін жылан кездеccе, өзiм-ақ ұcтаймын, – дедi дәу кемпiрдiң не­­мер­еci ернiн жалап-жалап қой­ып.
– Екеумiз екi жылан ұcтайық, – де­дi Батыр.
Cодан жетеуi тағы үш күн жүрдi. Жол­да не бiр құдық, не өзен, не ел кез­деc­педi. Қаc қылғанда, жы­лан­дар да көзге түспедi. Cу­лары тау­cыл­ған әрi cоңғы екi тәулiкте нәр татп­аған жетеу өлермен xалге жет­тi. Алдарынан кездеcкен құм­да­уыт қияда түнеп шыққандарында cа­парларының жетiншi таңы ат­қан.
Сол күнi бұлар үш-ақ са­ғаттық жүрiске жарады. Екi ба­ла бiрдей аяқтарын баса алмай, тiптен әлсiредi. Неше күннен берi ың-шыңсыз келе жатқан әй­елдер тағдырларына, өкiмет­ке мың лағнет айтып, арт­тағы ел­д­i, шейiт кеткен ағайын-ту­маларын сөз етiсiп, қайғырып, дауыс сала жылай бастады.
– Ой-бо-ой, шөп-шалам жеп, құрт-құмырсқа шайнасам да, нем бар едi ауылдан кетiп. Айда­лада өлу үшін бе… – деп зарланды қисықбас қатын.
– Басым айналып, бойым­нан дәрмен кеттi. Ендi сүйреп жүргiзбесеңдер, аяқ басар халiм жоқ. Дұрыс айтасың-ай, қисық­бас. Жолға өлу үшін шыққан шы­ғармыз, – дедi екiншi әйел құмыға.
– Екi-үш күннен соң ел кез­де­седi дегенiңiз қайда, қайнаға-ау? Бұл не деген елсiз дала, – деп Сайыптың келiншегi күңкілдеді.
Балалар қыстыға жы­ла­ды. Мына сөздерден алдағы күн­­дерге деген үміттерi жоғал­ғандай, қобалжудан реңдерi бұ­рынғыдан да сұрланды, тiлiм-тiлiм ерiндерi сөйлеуге де ырық бермей, үнсiз күйде әркiмге бiр жәутең-жәутең етісті.
Тiзесiн құшақтап, шарасыз халге енген Қайып, әйелдерге не айтуды таппады. Бiрақ iшкi ойы – айдалада өлу емес. Қалайда тығы­рық­тан құтылудың жолын қарас­ты­руы ләзiм. Алайда қандай жол­мен, қандай амалмен? Осы күнге дейiн айналадағы ахуал­ды тiлмен де, iштей де кiнәлап бiт­кен. Ендi бiреудi немесе әл­де­ненi кiнәлаумен – тап болған қыр­сықтан, ауыр сапардағы мүш­кiл жағдайдан құтыла алмайды. Сондықтан да не болса да, соңғы күдер­лерi үзiлгенше, жылан сияқты жер бауырласа да, тышқан тәрiздi жорғаласа да тек алға жыл­жи берулерi шарт. Ол атып тұрды:
– Өлмейсiңдер! Өлмеймiз! Өл­меу үшін шыққанбыз жолға. Қане, зарлана бермей, тұрың­дар орындарыңнан!
Отырғандар мызғымады. Әйел­­дердiң көздерiнде өлi сезiм тұнған. Бiр-бiрiне арқаларын сүйеп, жерге құйрық басқан екi бала бастарын одан бетер сал­быратып, дыбыссыз жылауға көштi. Қайып дауысын одан әрi көт­ердi:
– Жүрмейсiңдер ғой-ә?! Онда обалдарың өздерiңе. Мен мына екi баланы арқалап алып кете беремiн. Сендер қалыңдар, қара­­­­­құсқа жем болып. – Сөзге көнбеуге айналған әй­ел­дердi қорқытып, әдейi осы­лай дедi. Сөйттi де, екi бала­ны екi қолымен көтерiп, тiк тұр­ғыз­ды: – Қатындар өлсе өле берсiн, сендер өлмеңдер.
Батыр баж етiп, шешесiне жа­бысты. Дәу кемпiрдiң немересi қисықбас қатынның етегiне жар­масты. Балғын балалар шешеден тiрi айы­ры­лушы ма едi. Оларға жабыс­қан­дары аздай, үруге жара­ма­ған жас күшiктердей қыңсылап, көз жастарын тағы төктi. Осы сәт Қайыптың әйелi ақыл­­дылық танытты:
– Бәрiмiз ауылдан аштықтан өлуден қашып, жолға шықпап па едiк. Тәуекелге бас тiккен са­па­рымыз әлi бiткен жоқ. Ерейiк, Қайыпқа.
Шығыстан екпiнi қаттылау жел соғып тұр. Аш адам­дардың алға қарай жүру­ле­рiне ол да әжептеуiр кедергi. Со­ған қарамастан Қайып тобы жел­мен бiрге теңселiп, мiне, мi­не, ұшып кетердей халде жарты сағаттай алға жылжып, жазық дала төсiндегi көлбеу дөңес үстiне әупiрiмдеп көтерiлдi. Дөңес­тiң арғы бетiнде аралары бiр шақырымдай келетiн төрт-бес қараша үйден топтанған, шо­ғыр-шоғыр орналасқан екi ау­ыл көрiндi.
– О, құдай-ай, Ақыры бiр ел кездестi-ау, – деп қисықбас қатын еңiреп жiбердi.
– Е, Алла-ай! Мұныңа да шүкір,
– Е, бәсе, Жаратқан ием бiз­дей бейбақты бекерге өлтiрсiн бе, – дестi басқалары көрiнген үй­лер құдды бiр өздерiн мол дас­тархан жасап, күтіп алатын­­дай үмітпен.
Жетеудiң көңiлдерiне айда­ла­дағы қарайған ауыл дем берiп, бәрi сүрiне-қабына алқынып, солай беттедi. Жақындай бер­ген­­дерiнде киiз үйлер арасынан екi түлкi сумаң етiп шыға келдi де, бiраз жер ұзап барып, қалт тоқтап, бұларға бас бұрды. Аш қазақтардың өзде­рiне қылар айласы жоқтығын бiле ме, пәтшағар қос сұм түлкi үрiкпедi. Қайта «бiзге не iстей аласыңдар?» дегендей, адамдарға қарап, шоқиып отырды.
Қайып жаңағы түлкілер шыққан үйге бас сұққаны сол еді, бірден жаман иiс қолқасын атты. Мұрнын басып, iшке үңiлдi. Қып-қызыл еттерi шиқандай боп көрiнген оннан астам адам жатыр. Екеуi жас балалар сияқ­ты. Денелерiнiң әр жерiнен жұ­лым­далған киiмдерiмен бiрге парша-парша болған еттерi сыр­тқа қарай салбырап кетiптi. Қайыптың мұндай жиiркенiштi әрi үрейлi көрiнiстен жүрегi тас тө­бесiне шықты. Жаңағы түл­кi­л­ердiң мұнда неғып жүр­ген­дiгiн әп-сәтте түсiндi де артқа бұрылды. Әйелдер мен балаларды итер­гiлеп, үйлердiң сыртына шық­ты. Мең-зең боп бiраз тұрды да, анау көршi ауылға көз салды. Мана дөңес үстiнде байқалған жоқ-ты, қазiр онда­ғы бес-алты үйдiң арасынан түтін будақтап тұр. Түтін­дi көргенде, жүрегiн суыл­да­тып, тәнiн тiтiр­кен­дiрген әлгi дал-дал кейiп­те­гi өлiктердi демде ұмытқандай, көңiлiн қуа­ныш­тың аз-маз лебi кернеп өттi.
– Әне, түтіндi көрдiңдер ме? Сол ауылда бiрдеңе бар сияқты.
Жетеуi ендi солай қарай ен­те­лестi. Түтіндi ауылға таяғанда ки­­­­­­­­­­­­­iз үйлер тасасынан шаштары қобыраған, бет-әлпеттерi iсiнiп, адам көргiсiздей кейiпке түскен, қолдарында таяқтары бар екi әй­ел шыға келдi. Түрлерi адамнан гөрi жын-перiге, жо-жоқ, албастыдай жалмауызға ұқ­саған олардан әйел-балалар қатты тiксiнiп, бәрi Қайыптың артына тығылды. Арт жақтан ұсқыны мына екеуден қорқы­ныш­ты тағы бiр әйел көрiндi. Оның қолында басы күйген ұзын­дау жiңiшке темiр. Үшеу­леп айқайға басты:
– Аулақ кетiңдер бiзден! Жоламаңдар ошағымызға!
– Ары-берi өткен дуаналардан пәлеге қалдық қой…
– Пiсiрiп жатқан етiмiз өзi­мiз­ге жетпейдi…
Кейiптерi жын-шай­танға ұқ­саған үш әйел, ес­терi ауып, жындануға түсе бастағандай ма, қалай, әйтеуiр бiрiнiң сөзiн бiрi басып, таяқ­та­­рын сермеп-сермеп қояды. Тiп­тi бiреуi шүйлігіп келiп, Батырды ұрмаққа әре­кеттендi. Қайып оның тая­ғының бiр ұшынан шап бердi де, тартып қа­лып едi, анау қира­лаң етiп, ет­петiнен түстi. Оны көр­ген еке­уi түсiнiксiз бiрде­ңе­лердi айтып, айдалаға қашты. Ал ет­петiнен түскенi тыпырлап жар­ты­­­­лай көтерiлдi де, әлi кел­месе де жанкештiлікке салынып, Қа­­йыпқа жармасты. Қайып оны бiр итерiп аунатып түсiрдi. Ол енді ең­бектеп келiп, Қайыптың аяғы­на тағы оралды. Осы кезде алыс­қан екеуге назар аудармаған Қайып тобындағы көздерi аштықтан тұманданған әйелдер мен балалар анадай жердегi ошаққа жандәрмен жүгірiстi. Ошаққа бiрiншi болып жеткен қисықбас қатын қай­нап тұрған қазанға қолын мо­лынан салды. Шыдамы тау­сыл­ғандықтан ба, жоқ, әлде, бас­қалардан бұрын еттi мол етiп алғысы келдi ме, қолын қазан түбiне дейiн қалай салып жiбергенiн өзі байқамады. Қайнап тұрған су саусақтары мен бiле­гiн қарып түстi, «А-а-а» деп ай­қайлады да бiр сүйектi ұстаған күйi қолын қазаннан суырып ал­ды. Қолына iлiккен сүйек – бiр кiшкене баланың басы екен. Се­лт етiп, бiр бақырды да, оны аулаққа лақтырып жiбердi. Шошынғанына қол күйiгiнiң ау­руы қосылып, жандауысы шы­ға шыңғырды. Сосын дiрiлдеп тұ­рып, еттерi күйiктен үзiм-үзiм күй­ге түскен қолының терiсiн сасқа­ны­нан жалап-жалап алып, шал­қа­сынан құлады.
Бұл уақытта жүгіріп келген Қа­йып қисықбас қатынның нелiктен құлап түскенiне мән де бермей, қай­нап жатқан қазанды төңкерiп тас­тады. Қазан iшiнен жас ба­ла­ның кесiлген бiлектерi, сан­да­ры мен балтыр сүйектерi жерге шашылып түстi. Әйелдер не ай­тарларын бiлмей, беттерiн ба­сып, отыра-отыра кетiстi. Қа­йып­тың бүкіл денесi мұздап, жүрегi тағы дiр еттi. Ендi түсiндi, жаңағы әйелдер бір баланы сойып, етін асып жа­тыр екен. Алайда Қа­йып­тың осы еттердi жеуден басқа амал­ы жоқ-ты. Көзін жұма, жара­ту­шы мен әруақтардан iштей бiр­не­ше мәр­те кешiрiм сұрап, сан еттiң бiр үзiмiн жұлып, аузына салды. Со­л-ақ екен, әйелі баж етті:
– Ойбай, Қайып! Қолыңдағы адамның еті ғой. Қалай жеп отырсың?
– О, қу шұнақ, құдай! Малдың орнына адамды сойып, етін асып жегенді кім көрген? Бұл не деген сұмдық. О, құдай не пәлеге тап қылдың? Жаңағы әйелдер адамдық кейіптен шыққан мыстандар екен-ау. Жас баланы бауыздауға, етін қазанға салып қайнатуға қалай дәттері барған? – деп күңіренген Сайыптың келіншегі бетін басып, бүк түсті.
Бір үзім етті жұтқан Қайып сасқалақтап, не уәж айтуды таппай дағдарды. Бірақ аштан өлуге айналған адам аш бөріден де жаман әрекетке барады. Ой-саналарында адам етін жеу күнәнің ең үлкені екенін білсе де, бұл топтың адамдары ақыры бала етін жеуге мәжбүр болды. Өйтпесе, өздері өлгелі тұр.
– Баланы біз сойғанымыз жоқ, етін қазанға асқан да біз емеспіз… Қайтеміз енді, аш құрсаққа сеп болар бұдан өзге ештеңе жоқ. Құдай бізді кешіре көрсін… – деп Қайып етке қайта қол салып еді, басқалары да жердегі еттерді таласа-тармаса ауыздарына тықты…
Әлден соң Қайыптың есiне қисықбас қатын түсiп, жан-жағына қара­ды. Ол ошақ iргесiнде демсiз сұлқ жатыр. Жаңағыдан кейiн байғұстың жүрегi жары­лып кетсе керек…
Әйелдер жы­лап-сықтады. Қос бала еңiредi. Қайып егiлдi.
…Бұ күнгi қа­зақтар күнде ажалмен арпа­лы­сып, күнде өлiм көрiп, еттерi үйренген. Бiрақ та тiрiлерi аман қалудың жолында не көр­се де қайтпай, бәрi бiрдей күй­реп, жоқ болып кетпеуге қарсы қайсарлықпен амал қарас­ты­ру­дан шаршамайды…
Болашақ күндерден күдерiн үзбеген Қайып тобы да, кешiрек қисықбас қатынның мәйiтiн аулақтау тұсқа кө­мiп, түнде киiз үйлердiң бiрiне түнедi де, азанда тағы жолға түстi. Беттерi – Байжансай.
Киiз үйлерден ұзай берген­де­рiнде қайдан шыққандары бел­гiсiз, кешегi алба-жұлба киiмдi үш әйел соңдарына түстi. Iлбiп, зорға жүрген байғұстар әлде­не­лердi айтып, бiраз жерге дейiн ерiп отырды. Екi-үш сағаттан соң олар айдаладағы шөп ара­сында қалып қойды. Бей­бақ­тар­дың ендiгi күнi не болмақ? Жер бетiн қаншама қатыгездiк жайласа да, ешкiмнен жылы шуағын аямайтын күн нұры екi-үш тәу­лiк­тен кейiн ашық далада олар­дың мәйiттерiн аймалап, жы­лытып жатар, бәлкiм. Заман-ай десеңшi, тап қазiр мәйiттер ашық жатса да, көмулi жатса да, қара жер қазақтың өлiмiне тоймауға көшкен. Байжансайды бетке алған Қайып тобы да онда жете алмаған. Мақсат тұтқан межелі жерге жетеміз деп, елсіз далада тынымсыз сапарлап, ажалға қанша қарсы тұрып бақса да, бәрібір, олар жол-жолда бірінен соң бірі аштықтан қатқан. Сөйтіп, Жайылманың аштықтан қашқан соңғы адамдары да жапанда көмусіз қалған. Осылайша, бір ауыл, онда тұратын екі-үш атадан тараған әулеттің тұқымдары түгел жойылған. Несін айтасың, бұл жылғы ашаршылықта бір ғана Жайылма ауылы ғана емес, нешеме ауылдар адамдарымен қоса, жер бетінен өшіп жатты…
…Иә, жауап берер біреу бар ма, сол кезгі кiнәсiз, мезгiлсiз шейiттердiң зауалын кiмнен сұ­рап, обалын кiмнен көредi, бұ қа­зақ?..

Момбек ӘБДІӘКІМҰЛЫ,
жазушы