Әйелге деген көзқарас ешқашан да біржақты болмаған. Көне өркениеттерден бізге жеткен мәліметтерді ақтарсақ, тіпті «әйелді адам ретінде қарастыруға бола ма?» деген сұрақтың да туындап отырғанын көреміз. Демократияның іргетасы қаланған көне Грекия ойшылдары Платон мен Аристотель әйел адам мен ер адамның әлеуметтік теңдігі мәселесіне келгенде, әйелдердің ер адамдардан төмен тұрғаны дұрыс деп түсініп, ер адамның басымдығын ақтауға тырысты.

---

 

Гүлжиһан НҰРЫШЕВА,
философия ғылымдарының докторы, профессор,
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Философия кафедрасының меңгерушісі

 

Дүниеге сәби әкелу мәселесіне келгенде Аристотель әйелдер тек қана ма­те­риалдық роль атқарады, ал ер адам ұрпа­ғы­на жан береді деп пайымдаған. Оның ойынша, әйел адам да өсуге және қоз­ғалу­ға қабілетті, белгілі бір дәрежеде рационалдыққа ие, бірақ бұл рационал­дық­тың күші жоқ. Ол пікірін жалғастыра ке­ліп, әйелде сәбиге жан беретін элемент – энтелехия жоқ, сондықтан әйел – жаңа өмірді бағып-қағатын ыдыс-қо­рап қана деп тұжырымдайды. Аристотель жан, рух – белсенді күш және тек қа­на рух, еркектік принцип өмірді туындатады, яғни ұрпағының жағымды қа­сиеттер мен қабілеттерге ие болуына әйел адамның ықпалы өте мардымсыз деп есептейді.

Осы бастапқы жетілмегендік сәбидің жетілу мүмкіндігін шектейді, ал жетіл­ген­­діктің нақты дәрежесі сәбидің әкесіне байланысты және әкесі арқылы беріледі деп пайымдаған Аристотельдің түсі­ні­гін­ше, әйел сәбидің уақытша қонысы, оның жарық дүниеге шығар жолындағы аялдамасы және әйелдің бойында мате­риал­дықтың басым болуы оның адамгершілік жағынан жетілмегендігінің де себебі. Сон­дықтан әйел ер адамға бағынып, оның айт­қанын тыңдап, мүлтіксіз орындап отыруы тиіс. Бір қызығы, Аристотель қо­ғамдағы әйел мен ер адамның мұндай жағ­дайын әлеуметтік теңсіздік деп түсі­н­бей­ді, керісінше, қалыпты жағдай деп есеп­тейді.

­Данышпан Сократтың өзі әйел мә­селесіне келгенде: «үш нәрсені бақыт деу­­ге болады: сенің жабайы жануар емес­ті­гің­ді, сенің грек екендігіңді және сенің әйел емес, еркек екендігіңді» деп, мен­сінбеушілік көрсеткен екен. Антикалық ой­шылдардың, әсіресе, Аристотельдің әйел­ге деген бұл көзқарасы кейінірек ор­та­­ғасырлық діни философияның әйел адам туралы түсінігіне негіз болып, әйел­дер жетілмеген тіршілік етуші, тек нәп­сінің объектісі ретінде қарастырылды.

Теңдік мәселесі кеңінен қарас­ты­рыл­ған Жаңа дәуір философиясының көр­нек­ті өкілі Рене Декарт өзінің таза ой әді­сін ұсына отырып, бұл әдіс «әйелдерге де жарайды» деп ашық  айтқан екен. Оның бұл әдісі ойдың жалпы универсалийлерден жеке универсалийлерге қарай дененің әсерінсіз, таза ақыл-ойға негізде­ліп қоз­ға­латын әдіс. Декарт әйелдерде дене­ден бас­қа ақылдың да бар екенін теріс­ке шы­ғармайды. Бірақ белгілі фило­софтардың арасында әйелдердің жоқ екендігіне назар аударады және нағыз философ Сократ сияқты өз өмірі толығы­мен философия ісіне арнаған адам, ал әйелдер бұлай жа­сау­ға қабілетсіз деген пікір білдіреді.

Өткен тарихты айтпағанның өзінде, қа­зір еркіндік символы болып жүрген Еу­ро­паның өзі күні кешеге дейін әйелді ер адамдардан төмендетіп, дискрими­нация­ға ұшыратып келді. Қарап отырсақ, мынадай парадокске тап боламыз: қазіргі заманғы әлемдегі демократиялық үрдістің өзі оған әйелдерді саяси тұрғыдан қатыс­тырмауға ұмтылады екен. Тіпті, алдың­ғы қатарлы Еуропа университеттерінің басым көпшілігі әйел адамдарға есіктерін жиырмасыншы ғасырда ғана аша бастады.

Шындығында, интеллектуалдық да­му жағынан да, физикалық потенциалы жағынан да әйел адам ер адамнан еш кем емес, ол ой еңбегімен де, дене еңбегімен де айналысуға толық құқылы. Бірде-бір ел­дің бірде-бір заңы әйел адамның ер­кіндігін шектемеуі тиіс.

Әрине, әлемдегі көптеген мемлекеттер бұл салада оң істерге қол жеткізді. Әйел адамдар ел басқару ісіне тікелей ара­­ласып отырған Америка, Германия, Фран­ция, Испания, Финляндия, Норвегия сияқты елдерде ғана емес,  өзімізде де би­лік басындағы әйелдер саны көбейе бас­тады. Ежелден келе жатқан Томирис, Ай­ша Бибі, Домалақ Ана, Айғанымның дәстүрлерін қазіргі қазақ әйелдері тамаша жалғастыруда. Айталық, 1990 жылдардағы экономикалық дағдарыста да, қазіргі қиыншылықтарда да отбасының негізгі ауыртпашылығын өзінің нәзік иығына жүктеп алған қазақ әйелі еді.

Бірақ әлем деңгейінде де, қоғам дең­гейін­де де мәселе әлі де болса шешілмей тұр, ол саяси философияның талдау объек­тісіне де айналды.

Соңғы ойға байланысты сұрақтар Ба­тыс философиясында да, бізде де естіліп қа­лады. Әйелдің философияның объек­ті­сіне айналуымен келіскенмен, субъек­тісі болуын терістеушілер арамыздан табылып жатыр. «Қазір біздің елімізде  док­тор ғылыми дәрежесіне ие әйелдер саны көбейіп кетті. Бұл абсурд» деген пі­кір­ді де естідік. Біздің ойымызша, әйелдің интеллектуалдық қабілеті туралы мұндай ой білдіру қисынсыз.

Әйелдің қоғамдағы орны туралы айт­қанда К.Маркстің «әйелге көзқарас не­гізінде адамның жалпы мәдениетінің дең­гейі туралы айтуға болады» деген және Ф.Энгельстің «қоғамдағы әйел эманси­пациясының деңгейі – жалпы  эманси­пация­ның табиғи өлшемі» деген сөздері есімізге түседі.

Қазақтың ғұлама ойшылы М.Әуезов­тің тұжырымдары олардың пікірлерінен де мықты.  Ер адамның қоғамда алатын орнын суреттей келіп: «Қай уақытта, қай ха­лықта болсын, білім жолында жұрт қа­тарына жетерлік халық болу жолында ең керекті шарт – ақ жүректі екпінді ерлер. Халықты ілгерілететін солар. Оларсыз мақ­сатқа жақындау мүмкін емес» деген си­паттама береді. Бірақ ойшыл от­-
ба­­сындағы, халықтың өміріндегі әйел адам­­ның ролін бұдан да жоғары баға­лайды.

М.Әуезов адам қызметінің екі түрін атап көрсетеді. Біріншісі – пайда-мақ­танды көздеген тіршілік қамы, хайуани салахият, екіншісі – «менен жақсылық тарап, адам баласына әлім келгенше пайдамды тигізсем екен  деген жол. Бұл – инсаният, яғни адамдық жолы». Философ жазушының ойынша, адамдық жолына түспесе, жақсылықтың бәрі жамандыққа ай­налады. Сол баланы үйрететін, «адамды хайуандықтан адамшылыққа кіргізген – әйел. Адам баласының адамшылық жолындағы таппақ  тарақияты әйел халіне жалғасады». Себебі дейді кемеңгер жазушы, баланың тәрбиесін жүзеге асыратын – баланың әкесі қандай ғалым болса да, ол емес, қой сауып, тезек теріп жүрген ана­­сы  және ана берген тәрбие арқылы бойы­на сіңген адамгершілік өрнек бала­ның бойында қара тастай орнықты болады.

Әйелдің қоғамдағы ролін көтеру, оның ер адаммен теңдігін орнықтыру  ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялылары «Ай­қап», «Қазақ» басылымдары арқылы қо­з­­ғаған басты әлеуметтік тақырыптардың бірі болды. Мемлекет, шаруашылық, бі­лім, ғылым, тіл, денсаулық сақтау, мә­де­ниет секілді күрделі, ұлттың болашағын айқындар мәселелердің қатарында олар қазақ әйелі мәселесін алғашқылардың бірі болып бастады. Жаңа өмірге деген мұн­дай талпыныстың ел арасында кең қол­дау тапқаны соншалық, қарапайым оқырмандардан келген хаттар тасқыны өте мол болды және аталған басылымдар оларды мүмкіндігінше көп жариялап отырды.

Қазір сол пікірлерді оқи отырып, қа­зақ­тың әйел туралы түсінігінің жоғары бол­ғаны, әйел теңдігі мәселесіне жоға­ры­да айтылған М.Әуезов сияқты көзі ашық зия­лылардың ғана емес, қарапайым оқыр­манның да батыл араласқаны, маз­мұнды пікір түйіндегені таң қалдырады. Мы­салы, Тілеубайқызы Сақыпжамал «Қа­зақ қыздарының аталарына» деген ма­қаласында: «Ер баланы оқытасыздар да, бізді оқытпайсыз, қыздар оқыса, бұ­зылады дейсіз. Бұзылған әйелдер оқы­ған­нан бұзыла ма екен? Оқу адамды бұза ма екен? Біле білсең, қыз баланы көбірек оқыту керек. Қыз бала түбінде бала-шаға­ның анасы болады. Ана надан болса, ба­ла­ға жақсы өнеге бере алар ма?!», – дейді.

Қазақ халқы әйелді жоғары бағалады. Қыз баласына қырық үйден тыю бере оты­­рып, қыз күнінде де, кейінгі жат жұрт­­тық өмірінде де оны қадірлеп, қол­дан келер құрметтің бәрін жасауға тырыс­ты. Бәріміз білетіндей, қазақта тұрмысқа шыққан қыздың төркініне қонаққа келуі салты ерекше бір құбылыс. Басқа елдің, басқа отбасының босағасын аттаған, елі­не, жеріне, өзі туып-өскен үйіне төркіндеп кел­ген қызын қазақ құдайындай күтеді, тө­ріне шығарып, жылы-жұмсағын қызы мен жиендерінің аузына тосады, оны үй шаруа­сынан босатып, асықпай демалуына жан-жақты жағдай жасайды. Осы дәс­түрдің қазақ халқында әлі күнге дейін сақ­талып отырғанының өзі де басқа ха­лық­тарда көп кездесе бермейтін құбы­лыс.

Әлеуметтік өмірде маңызды орынға ие қызға, әйелге деген осындай құрметті жы­раулардың толғауларынан да көруге бо­лады.Қай жырау болсын, әйел мәсе­лесіне соқпай кетпейді.

Жыраулар жырлаған қазақ әйелі ең әуелі сұлу әйел. Сұлулық – әйелдің та­би­ғи қасиеті. Белгілі қазақ философы Ғари­фол­ла Есім тамаша жеткізгендей, «Әйел бол­мысы оның еркектен өзгешелігінде де­дік, бұл ерекшелік неден көрінеді десек, ең алдымен айтарымыз, ол әйелдің сұлу­лығы және оның сұлулыққа шексіз ын­тық­тығы. Әйелдердің сұлулыққа құмар­лығында сәбилікке ұқсастық бар. Оны біз әйелдердің қылығы деп түсінеміз. Сұлу­лық­тан қашқан әйел – қылықсыз әйел, яғни өз табиғатына қарсы болған жан. Сұлу емес әйел жоқ».

Бұл түсінік философиялық антро­по­логияның антикалық дәуірден қазіргі ке­зеңге дейін жалғасып келе жатқан на­тура­листік немесе биологиялық бағыты өкіл­дерінің көзқарастарына ұқсас. Фило­софиялық антропологияның Демокриттен бастауын алатын бұл бағыты адамды тек материалдықтан тұратын тіршілік ету­ші деп қарастырады, сондықтан таби­ғат заңдары тіршілік етіп отырған нәр­селер­дің бәрін қамтиды, тіпті адамның адам­гершілігі де соларға бағынады деп пайымдап, жоғары нәрсенің бәрін тө­мен­мен байланыстырады, адам рухының қа­білеттерінің бәрін сезімдікке тәуелді ете­ді. Бұл тұрғыдан қарастыратын болсақ, әйел ең алдымен сұлулық, құштарлық, нәп­сі объектісі ғана және ер адамның әйел адамға назар аударғандағы басты ұста­нымы осы.

Қазақ  халқының түсінігінде әйел био­­логиялық тіршілік етуші, әдемілік пен әсем­діктің үлгісі ғана емес, М.Әуезов ай­тып кеткендей, тәрбие қазығы, ошақтың ұйыт­қысы. Әйелдің отбасында атқарған осы қызметіне қазақ ерекше мән беріп, ұлт­тың болашағын, ағайын мен ағайын ара­сындағы, жалпы  елдегі  ынты­мақ­тас­тық пен бірлікті көбіне әйелге байланыс­ты деп түсінген. Мысалы, қазақ ақын-жы­рауларының туындыларының ара­­сында әйелдің табиғи сұлулығына арналғандары өте көп болғанымен, олар барлық ер адам атаулыға тән сұлуға ын­тық­тықпен, аруға құмарлықпен, оның сән-салтанатын өлең­мен суреттеумен шектелмейді. Жы­рау­лардың ойынша, қазақ әйелінде әлеу­меттік мазмұн басы­мырақ болуы тиіс, ол қоғамның белсенді мүшесі және оның әлеуметтік қызметі өте маңызды.Қазақ­тың түсінігінде әйел адам ең әуелі өз ері­нің сенімді жары және ошақ­ты сақ­тау­шы. Жар таңдау, отбасылық одақ құру – адам­ға тән қатынастардың арасындағы ерек­ше сала, сондықтан қазақ халқы бұл іс­ке аса мән берген. Жыраулар туындыла­рын­да жар таңдау мәселесіне байланысты ер адамға арнап айтылған өлеңдердің көп кез­десетіні де сондықтан. Осындай пікір­лер Шал  ақында (Уа,  жігіттер,/ Әйел  алсаң қарап ал ақылдысын); Ақтам­бердіде(Мінезді болса алғаның,/ Одан артық жар бар ма); Майлықожада (Көргенді жерден қыз алсаң,/ Атыңды ерттер жүгендеп); Ақ­танда (Ал­тыншыдан не жаман?/ Алғашқы ал­­ған әйелің,/ Көп ішінде кеңкілдеп,/ Тіл ал­ма­ған сол жаман); Қашағанда (Біздің елде сіз­дер­дей жас келіндер/ Сөйлемейтін еді ғой тө­мен бұғып), т.б. жырауларда көптеп кез­десе­ді.

Бұл ой, әсіресе, қазақ әйелінің әлеу­мет­тік келбеті  қоғаммен бірге өзгеріске ұшы­рап, отаршылдық саясат кезінде кү­шейе бастады. Әрине, қазақ әйелінің бойын­да теріс қасиеттер бұрын болмаған, олар тек отаршылдықпен келді деген пі­кір туындамауы тиіс. Сөз жоқ, әрбір саналы тіршілік иесі секілді қазақ әйелінің бойында да жағымсыз қасиеттер болған (қазір де кездеседі), бірақ олар тұрмыстың отаршылдық кезеңде өз­геруіне байланыс­ты күшейіп, айқын кө­ріне бастады.

Қазақ әйелінің отбасындағы ролінің ерек­ше екендігін байқаған орыс миссио­нер­лерінің қазақты орыстандыру жол­дары­ның бірі ретінде қазақ жігіттерін орыс қыздарына үйлендіруді ұсынғаны тегіннен-тегін емес, себебі, тәрбие орыс тілін­де, орыc дәстүрі бойынша жүргізіледі де, қазақтан туған бала түбінде орысқа оп-оңай айналып шығады. Бұл дәстүрдің кеңес­тік заманда «интернационалистік неке» деген атпен кең тарап, қазіргі кезге дейін жалғасып отырғаны бәрімізге бел­гілі. Сондықтан да қазақ әйелінің отба­сын­дағы ролін сақтап қалуға тырысқан жы­раулар осы кезеңдегі туындыларында әйел мәселесін көбірек сөз етті.

Қазіргі қазақ әйелі туралы айтсақ, не­г­ізінен алғанда ол қазақ әйелінің клас­сикалық үлгісін сақтап қалды және жаңа мазмұнмен толықтырды деп нық айта аламыз. Тілді философиялық тұрғыдан зерттеуші Фердинанд де Соссюр «әрбір ха­лық өз тілінің кереметтігіне сенімді» де­мекші, менің өзім үшін қазақ әйелі – ең кө­рікті, ең ақылды, ең парасатты, ең зиялы әйел. Қоғамымыздың қай саласын алсақ та, ата-анасына сүйікті қыз, жұмы­сын­да озық қызметкер, отбасында адал жар, аяулы ана, кемеңгер әже, ағайын-бауыр арасында жақсы қарындас, қамқор апа, ибалы келін, мейірімді ене, тату абысын, сенімді құрбы болып жарқырап жүрген қазақ әйелін көресіз.