Төзімнің алқымын айырып, рухтың туын көтеріп, атойлап атқа қонғанға биыл 27 жыл. Нәтижесінде барша ғаламды жалынымен жасқап, жұмыр жерге ажал сеппек тажалдың көмейіне құм құйғанға 25 жыл. Осы орайда, өрекпіген өктемдіктің өзіне салған қыл-бұрауын қаншама сезіне жүрсе де, халқына деген қиянатқа төзбей, қасқайып қарсы шығып, әлемдік күшке қозғау сала білген ұлтының ұлы, әлемнің азаматы. Арғы-бергі тарихта бұрын-соңды болмаған. Алғашқы сәттерінен-ақ барлық құрлықты бірдей қамтыған. Ешқандай қарусыз, қоқан-лоқысыз, ой-өресінің қуаттылығы, сөзінің құдіреттілігімен бүкіл дүниежүзін мекендеген күллі адамзат қауымын бейбіт мақсатқа жұмылдырған. Осы бір ізгі тарихтың жасаушысы, ықылым заманнан бергі бірегей дара тұлға Олжас Сүлейменов ағамыз әлемнің қиыр түкпірлеріндегі қауырт істерге байланысты айдың жартысын аспанда, әуе кемесінде өткізетін қарбалас уақытының арасынан саңылау тауып, 2015 жылдың 13 наурызындағы «Кім Отаншыл?» деген «Қазақ әдебиеті» газетіндегі сұхбатының соңында оқырмандарына берген уәдесінің үдесінен шығып, ширек ғасырдан астам тарихы бар әлемдік апатқа қарсы қозғалыстың сара жолына сәуле түсірген еді. Уәде бойынша түнекті түрген ізгі тарихтың жарқын парақтарының бір парасын патша көңіл оқырман қауымға ұсынбақпыз.

---

Сезіну қиын уақытты,
Сезінген жандар бақытты.
Шабуыл сәтін…
Сезіндің,
Алқымын айыр төзімнің.
«Иә сәт!». «Алға-а-а!».
Олжас СҮЛЕЙМЕНОВ.

 –  Аға, сіз үшін биылғы жыл несімен маңызды?

–  Биылғы жылы Семей сынақ алаңы­ның жабылғанына 25 жыл толады. Осы ке­сімнен бастап ядролық қаруды сынауға халықаралық мораторий жарияланды. 1992 жылдың тамызында АҚШ пен Англия өз «ойыншықтарын» сынап жүрген Не­вада штатындағы америкалық сынақ алаңы­ның үні өшті. Содан соң Тынық мұхит­тың Мороруа маржан аралдарындағы француз­дық сынақ алаңы тоқтады. Ақырында, 1996 жылы Лоб-Нор шөліндегі қытайлық сынақ алаңы тынышталды. Со­дан бері мыңнан астам бомба жарылмай қалды.  Кішкене  болса да адамзаттың өз болаша­ғына  алаңдаушылығы азайды.

– Қозғалыс үшін шешуші міндет атқар­ған қай даталар ерекше есте қалды?

– 28 ақпан, 1989 жыл – Алматыдағы митинг –  алғашқы ядролық қаруға карсы  кеңестік «Невада-Семей» қозғалысының басталған күні. Ізінше  Архангельскіде  «Но­вая Земля»  сынақ алаңына бағыт­тал­ған «Невада-Новая Земля»  еншілес қозғалысы пайда болды.

Маусым, 1989 жыл  –  КСРО Жоғарғы Кеңесінде 150 адамнан тұратын  «Ядролық қарусыз әлем үшін» деп аталатын парла­мент­тік топ  құрылды.

19 қазан, 1989 жыл  –  Семей сынақ ала­ңындағы соңғы сынақ. Бұдан кейін Новая Земляда да сынақ болған жоқ. Сол жылы  жоспарланған  18 жарылыстың 11 жарылысы  тоқтатылды.

20 қараша, 1989 жыл  –  Қозғалыс ұсын­ған, парламенттің «Ядролық қарусыз әлем үшін»  фракциясы қолдаған «КСРО үкі­метіне Семей сынақ алаңын жабу мә­се­ле­сін қарауға ұсыныс» туралы қарарына КСРО Жоғарғы Кеңесі дауыс берді. Бірақ үкімет мәселені қарауды тағы  екі жылға созды.

Мамыр, 1990 жыл – «Әлем сайлаушылар ядролық сынаққа қарсы» деп аталатын Алматыдағы Халықаралық конференция.

Жапония, Франция, Англия, АҚШ-тың өзінен ғана үш жүзден астам делегация келді.

Ойға алғанымызды іске асыру тетік­те­рі­нің әдістемелері әзірленді. Сайлаушылар парламентке сайланғандардан өз бағдарламаларына  сынаққа тыйым салуды енгізуді талап етеді. Бұл тетік демок­ратиялық елдерде іске асты.

Қыркүйек айының үш күні, 1990 жыл  –  АҚШ-тың екі сенаторы, екі конгресс мүшесі, Ұлыбританияның екі парламент мүшесі (бірі – консервативтік  партиядан,  екіншісі  – лейбористік партиядан),  КСРО Жоғарғы Кеңесінің екі мүшесі –  Е.Велихов және мен –  үш күн ішінде АҚШ, Анг­лия, КСРО секілді ядролық мемлекет басшыларына барып,  ядролық қаруды сы­нау­ды тоқтатуын талап етуді жоспа­рла­дық. Курчатов атындағы кеңестік ядролық институттың директоры Е.И.Велихов ауырып қалғандықтан бұл акцияға қатыса алмайтын болды. Мен оның орнына «Не­вада-Семейдің» Мәскеу бөлімшесі­нің төрағасы, физика-математика ғылым­да­ры­ның кандидаты Владимир Якимецті шақырдым.

Мәскеуде М.­С.­­Гор­­­бачев­пен кездестік те, сол кеште Лондонға келдік. Тэтчер премьер-министрліктен босаған, жаңасы әлі сайланбаған. Сыртқы істер министрімен кездестік. Ол біздің өті­нішімізді үкіметке жеткізуге уәде берді.

Келесі күні таңертең Вашингтонға ұш­тық. Ақ үйде Буш (үлкені) болмай шықты. Ол Мексикада екен. Соғыс пен бей­біт­шілік мәселесі жөніндегі көмек­ші­сімен кездестік. Оның кабинетінен шық­қан бойда Мексикадан ұшып келіп, кабинетіне қарай беттеген Бушты көрдік. Сенаторлар оған дәлізде-ақ біздің сапары­мыздың мақсатын баяндады. Сапар алдын ала  дайындалмаған-ды, себебі, бұл үш ядролық алпауыт мемлекеттің бірінші парламентаралық өкілетті делегациясы болатын. Бұған дейін де, бұдан кейін де Батыс пен Шығыс парламентінің бірігіп әрекет жасауы болған емес.

Қаңтардың ортасы,  1991 жыл –  «Нева­да-Семейдің» бастамасымен  Нью-Йорктегі  БҰҰ-ның  Штаб-квартирасының залында өткен  халықаралық конференцияда   Әлемдегі барлық соғысқа қарсы және экологиялық қозғалыстардың  Жаһандық Ядролық  Қаруға Қарсы Бірігуі келісілді (Глобальный Антиядерный Альянсы құрылды).

«Адамзатқа ядролық қару қажет пе?» де­ген мәселе төңірегінде парламентаралық  референдум өткізуге шешім қабыл­дан­ды.

Невада сынақ алаңына дейін Бейбіт­ші­лік маршы өтті. Демонстранттар: «Қа­за­қс­тан сынақты тоқтатты, енді біздің кезегіміз!» деген плакаттар көтеріп шық­ты. Енді  қашан  америкалықтар  қазақ-с­тан­­дықтардан үлгі алар екен?

Бұлар 1991 жылдың 29 тамызында  Н.Ә.Назарбаев Семей сынақ  алаңын жабу туралы Жарлыққа қол қойғанға дейінгі ес­ке аларлық даталардың бір парасы  ғана.

БҰҰ-ның шешімі бойынша бұл күн –  ядролық қаруды сынауға қарсы күрес Күні болып  жарияланды. Халықаралық  күн­тіз­бедегі  қазақстандық тұңғыш ресми дата.

–  90-шы жылдары Қазақстанның бет­ке ұстары болған «Невада-Семей» қозға­лы­сы­ның бүкіләлемдік  даңқы кейбір «жазу­шы»  ағайындарға  маза бермеді. «Тым көтеріліп, көзге түскендерді»  аяқтан шалып, балақтан тартып, қалайда құлату­ды мақсат тұта­тын­дар үш­ін сөз бостанды­ғын жариялау тиімді  болып шықты. Олар газетті, интернетті пайдаланып Сүлей­ме­нов­­ке көлеңке түсіріп, Қоз­­ғалысты жоққа шығаруға тырысты. «Жа­­­рылысты тоқта­тып, сынақ алаңын жап­тыр­­ған Қозғалыс емес. Мұны істеген Семей об­комы хатшы­сы­ның  Горбачевке жазған хаты. Онда сы­нақ тұрғындардың денсаулы­ғына зиянын тигізіп отыр делінген. Горбачев осы хабарды бірден назарға алып, тез арада сынақты тоқтатты»,  – дейді мақалала­рын­да. Кейбір ауылдар бұған сенер-сенбесін білмей, бізге хабарласып, мәселенің мәні­сін анық­тау­ды өтінген еді. Өткен тарихымызды өзге­лер өзіміз­ге  бұрмалап көрсетеді  деп ренжи­міз. Ал бүгінгі күні өз халқымыз жаса­ған,  өз көзімізбен көрген, кейінгі ұрпақ мақ­та­­нар тарихи сүбелі  ісімізді 1986 жылдың желтоқ­са­нында бейбіт шеруге шыққан балаларымызды қырып салған Горбачевтің қанжыға­сына байлап жібер­гісі келген қызғаншақ тұстастарымыздың пендешілік қателігін келешекке түзетіп жеткізу біздің буынның қасиетті парызы болса керек.  Шындығында  осы сөздердің төркіні қайдан шықты?

–  Расында мұндай хат болған. Ол туралы маған Қазақстан ОК  бұрынғы бірін­ші хатшысы, 1989 жылдың қыркүйегінен 1991 жылдың желтоқсанына дейін КСРО Жоғарғы Кеңесінде қызметтес болған Г.В.Колбин айтқан. 1989 жылдың 12 ақпа­нындағы «көлеңкелі» сынақтан кейін маған Семейге жақын орналасқан әскери аэродромның ұшқышы хабарласып, аса күшті жарылыстан кейін сыртқа шыққан  ондаған километр аймақты қамтыған радиоактивті улы газды бұлт әскери қалашықтың үстімен өтіп, Семей жаққа қарай беттеді деді.  Әрине, ол аты-жөнін, шенін айтпады. Жарылыс алдында желдің бағытын бағамдай алмай қалған болар. Әншейінде  бұлт қойшылар отырған дала­лық­қа қарай кететін. Әскери ұшқыштың хабарласуы өзінің отбасы, бала-шағасы­ның қамына алаңдауы болатын. Ал мен қайта құру жариялылығы әскерилерге де әсер еткенін түсіндім. 1963 жылы сынақты жер астына көшірген кезде, мен адамды сынау тоқтады деп өлең де жазғанмын. Сөйт­сем,  олай емес екен.  ҚазКСР  Жоғар­ғы  Кеңесінің  депутаттары,  жазушылар  –  Д.Ф.Снегин, Сайын Мұратбеков,  Қа­дыр Мырзалиев, одақтық  депутат және Қазақ­стан Компартиясы ОК  мүшесі ре­тін­де өзім қол қойған хат жаздым. Хат  Мәскеуге, КСРО Жоғарғы Кеңесінің  прези­диумына жөнелтілді. Ол жақтан Кремльге түсті. Горбачев Колбинге хабарласады. 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасынан кейін қан­дай да бір  қауырт  хабар Мәскеуді тіксін­ді­ріп тастайтын. Ал мынау төрт бірдей жазушы-депутаттың хаты! «Жергі­лік­ті обкомға айт, осы сынақтың зарда­бы­ның барлығын ешқандай сылап-сипамай, болғанды болған күйінше хабарласын!».  Колбин Семейдің обкомына хабарласып, осындай хат дайындауға нұсқау береді. Семей обкомының бірінші хатшысы ары таза, өте ізгі адам, облысты өзі басқарған екі жылдың (ол «Желтоқсан оқиғасынан» кейін сайланған) ішінде жасалынған отызға таяу жерасты жарылысының әр­қай­сысынан кейін жанын жеуге тиіс, ауыр жағдайды ашық айтуға мүмкіндік алады.

Осылайша,  депутаттардың хаты обком хатшысының хатын өмірге әкелді  деу­ге болады.

Тағы да қосып айтарым, обком  хатшы­сы­ның «өз ОК басынан» аттап, Бас хатшы­ға хабарласуға мүмкіндігі жоқ. Мұндай хат Бас хатшының алдына бармақ түгілі Горбачевтің кеңсесінің сүзгісінен өтпей, ҚазКСР-на қайтарылып, ОК  ерекше бөліміне түсер еді де, обком хатшысын партия ішіндегі лауазымдық сатылы байланыс тәртібінің темірдей қатаң ережесін бұз­ғаны үшін жауапқа тартар еді. Неге? Себе­бін жоғарыда түсіндірдім.

…Мәскеуден депутаттарға «Семейге жіберілген комиссия сынақ зардабын зерт­теп айтарлықтай ештеңе таппады. Бәрі қалыпты!» деген жауап келді.  Сонымен 17-ші ақпанда  келесі күшті жарылыс жасалынды.

Тағы да жазамыз.  «Сынақ аймағында радиациялық жағдай қалыпты»  деп телетайп агенттігінің сөзімен жауап береді.

Сондықтан мен 25 ақпанда Қазақстан телеарнасынан сөз сөйледім. Маған депу­таттықа кандидат ретінде (КСРО Жоғарғы Кеңесіне сайлауға дайындық жүріп жатқан кез еді)  кедергісіз еркін сөйлеуіме 15 минут уақыт берілген-ді. Кесіп-пішіп, қысқартатын немесе қоқыс шелегіне тас­тай салатын  алдын ала жазу емес, тіке­лей эфир болатын. Мен  үкіметтің 1963 жылдан бері жерасты жарылысы халық­тың денсаулығына қауіпсіз деп бізді алдап келгенін айту үшін осы мүмкіндікті пайдаланып қалдым. Мамандармен кеңес­кені­мізде, мамандар әрбір жерасты жарылысынан кейін радиоактивті улы газ жер бетіне шығып кетеді де, желдің әсерімен үлкен аумақты қамтиды деген мағлұмат берді. Сынақты тоқтататын кез жетті. Қыр­ғиқабақ соғыс аяқталды. Кімге қар­сы ядролық қылыш қайрауды жалғасты­рып отырмыз? Егер біз тоқтатсақ, Америка да тоқтатады. Өзімізден бастауымыз керек! – дедім.

ҚазТелеРадиосының Төрағасы Ғаділ­бек Шалахметов болатын. Оның, кейін өзі мойындағанындай, біраз шашын ағартқан менің сөздерімді тыңдап, студия терезесі­нің аржағында тынышсызданып  жүргені көрінеді. Ол кездегі депутаттыққа канди­дат­тардың құқығы өте салмақты еді. Сон­дықтан заң бойынша менің сөздерім­нің легін тоқтатуға мүмкіндігі жоқ болатын. Өзімнің он бес минутымды телекө­рер­мендерді әңгімені  әрі қарай жал­ғас­тыру үшін, осындай күні Жазушылар одағына келуге шақырумен аяқтадым. 28 ақпанда мыңдаған адам жиналды. 1986 жылдың желтоқсанынан кейін Қазақстанда 1989 жылдың  28-ші ақпанында  өткен Бірінші жалпыхалықтық жиын «Невада-Семей» қозғалысын тудырды.

«Полигон жойылсын! Закрыт полигон!» деген үндеуімізге  алғашқы күндері-ақ 2 миллионнан астам қазақстандық мүшесі қол қойған халықтық қозғалыстың бар тарихы осы. Сол жылдары (1989-1991) өз іс-әрекеттерімен барлық қазақстандық, Президенттен бастап, қойшыларға дейін қозғалыстың қатысушылары мен жақтау­шылары болды. Сонымен, біздің тарихы­мыз­дың бұл парағын, дұрысырақ айтсақ, тарауын сызып тастау да, ұмыту да мүмкін емес, ол қазіргі әлем тарихына  жазылып қалған. Халқымыздың ерлігімен мақта­нып, ол туралы әңгімелерді мектептің қоғамтану оқулығына енгізіп, поэмалар мен романдар жазу қажет. Тек өтірік қоспау керек.

– Аға, биыл «Невада-Семей» қозғалы­сы­ның ғана емес, Өзіңіздің де мерейлі мере­кеңіз ғой, осы сәтті пайдаланып тағы бір сұ­рақ қойғым келіп отыр. Бір кезде  жастық жалынмен:

«Мен ұрпақпын ұқсап туған

Мынау байтақ далама!

Ей,  дүние!

Қазақ  халқын

Маған қарап бағала!», –

деп немесе  «Мен қазір 26 жастамын, көш­пенділердің тарихы әлі анықталған жоқ. Сондықтан да ешқандай жүрексінбестен, дәл осы сәтте мынадай мәлімдеме жасаймын. Түркі тарихын білмей, қадымы хатқа түскен халықтардың тарихындағы  беймәлім тұстарды түсіндіріп бере алмаймыз. Түптің   түбінде нақты жазған шынайы тарихтың дүниеге келетініне көзім анық жетеді. Ха­лықты оятатын қозғалыс жүріп жатыр. Қорланып өмір сүргендердің қуануға ха­қы­сы жоқ.  Тізерлей беруді қойып, еңсені көте­рер кез жетті. Ақындар халықтың ар-намы­сын оятатын күш-қуат беруге міндетті. Сә­тін салса, соны біз жазатын шығармыз. Біздің толқын іріктеліп келеді», – деп елі­ңіз­ді әлемге танытуға серт берген едіңіз.

Сертіңіздің үдесінен қалай шықтыңыз екен, тарата шолып шығайықшы.  Алдымен ақындық қуатыңызбен әлем хал­қын аузы­ңызға қараттыңыз. «Ей,  дүние! Қараңдар­шы, қазақ  ұлы қандай екен!», – дегізіп, халқыңызды бір мақтандыр­ды­ңыз.  Қазақ халқы түркі жұртының түп ата­сы, қазақ тілі түркі тілінің түп анасы еке­нін, әлемдік тарих толқынында алыс-беріс, барыс-келіс арқылы тілдердің  ық­пал­дасуы нәтижесінде қазақ тілінің әлем тілдерінің дамуына қосқан үлесін зерттеп, ғылыми негіздеген бірнеше кітап жазып, әлем тілдеріне аударттыңыз. Халқыңызбен иықтаса жүріп жеткен, ядролық қаруға қарсы «Невада-Семей» қозғалысының жеңіс­тері  арқылы  төрткүл дүниені жай­ла­ған адамзат қауымын  бейбіт жолмен бейбітшілік мақсатына жұмылдыруға болатын тарихтың  жаңа үлгісін жасады­ңыз.  Нәтижесінде – алып материкті жеке жайлаған алып мемлекет Американың демонстранттары: «Қазақстан сынақты тоқтатты. Енді біздің кезегіміз», – деген плакаттар көтеріп шығуы арқылы қаза­ғыңыз­ды алып Америка ғана емес,  бүкіл әлем үлгі алар парасатты ел етіп әуе­лете көтеріп,  айды аспанға бір-ақ шығар­дыңыз. Семей сынақ алаңын жабу туралы Жар­лыққа тәуелсіз еліміздің Тұңғыш патшасы Н.Ә.Назарбаев қол қойған 1991 жылдың 29 тамызы БҰҰ-ның шешімімен  ядролық қаруды сынауға қарсы күрес Күні болып жарияланып, халықаралық күнтізбеге қа­зақс­тандық тұңғыш ресми дата болып енді. Меніңше, сертіңізді биік абыроймен ақтадыңыз!

Ағыңыздан жарылып айтыңызшы,  жүрегіңізде  шүкір,   қолымнан келгенді  аянбадым,  берген сертімді  орындадым, ар­маныма жеттім  деген қанағат сезімі ба­сым ба, әлде, өзіңіздің «Быть и казаться» деген еңбегіңіздегі «Әркім өзін көштің соңғы түйесімін деп есептеп, алдыңғы түйе көтере алмаған не ескерусіз қалған жүктің бәрін өзі көтере жүруге міндетті сезінуі керек» дегеніңіздей,  әлі де мен көтерер жүк,  мен атқарар іс көп деген мақсатты сезім басым ба?    

– Тоқмейілсу – тоқыраудың белгісі. Адамзатты ізгілікке үндеуші қуатты сөз иесі жазушы қауымының негізгі міндеті – өлең жазуға қашан шабыт келеді деп күтіп отыру немесе қоғамның тұралап жатқан тұстарына байланысты ойын іске асыруды өзгенің мойнына артып қойып, былай істесе дұрыс болар еді деп қиял­данып отыру емес, өзі көтеріп кете беру. Махамбетше алдыңғы сапта жүріп, тарих тегершігін ізгілікке қарай бұрып, өзі өмір сүрген тұстағы қоғамның шынайы тарихын жазуға үлес қосу деп білемін. Олай болса, ғаламға қауіп төндірген тажалдың апанын талқандағанмен, шашып кеткен ұрықтары қауызын жарып келеді, жаңадан пайда болған аждаһаның тамыр жайып кетуіне жол бермеу –  ядролық қаруға қарсы әлемдік күш деп танылған «Невада-Семей» қозғалысының басты мақсаты. Демек, менің де басты мақсатым. Оның үстіне, көп уақытым қоғамдық-саяси істермен, әуе кемесінің қанатында өтіп, бітіре алмай жүрген 1001 сөз этимология­лық сөздігімді жарыққа шығару туралы уәдемді де орындау  керек. Айта берсе іс көп, мақсат айқын. Алла қаласа, халқыма қызмет ете беремін.

 – Иншалла!  Жаратушым  дегеніңізге  жетуге  жазсын!

«Менің өз халқыммен мақтанғым келді. Сондықтан бүркемеленген тарих парақта­рын ақтара жүріп, түйірлеп жина­ғаным –  уысым толар алтын болып шықты. Өмір бойы сол алтынымды еліммен бөлісуге тырысып, әлемге жар сала көрсетіп, міне, біз қандаймыз деп мақтанумен келемін» деген едіңіз.  Халқыңызбен мақта­нып,  көз қарықтыра көрсетер,  өзіміздің ғана емес, әлем халқының ойын оятып, жүрегіне нұр құяр асыл қазынаңыз таусылмасын! Ақыл-парасатыңызбен адамзатқа үлгі болған өзіңіздің де,  жұмыр жерді жайлаған барша адамзатқа  қауіп төндірген тажалдың кө­мейіне құм құйған «Невада-Семей» қозға­лы­сы­ның   да мерейлі мерекелеріңіз құтты болсын! Деніңізге саулық, ісіңізге сәт тілей­міз! Жазар көбейсін!  Жасай беріңіз!          

Әңгімелескен Зәмза  ҚОҢЫРОВА,
ақын, публицист,
Қазақстан   Жазушылар одағының мүшесі.