Бір кездері Үлкенағаш, осы қазір Әулиеағаш деп аталатын шап-шағын ауылда Қу өзені ағып жа­татын. Желекті һәм кішігірім қалаға татитын тұрғыны бар Көкталдың да қақ ортасынан Бурақожыр ағып өтетін. Жаркенттің іргесінде Өсектің суына шомылмаған бала да аз-ау. Сол бала күнімізде Бексұлтан Нұржеке-ұлының өзге көркем шығар­маларынан бөлек, «Өзендер өрнектеген өлке» атты кітабын бас алмай оқығанымызда, шынымен-ақ, бар ауылды бір-бір өзен өрнектеп жатуы тиіс секіл­ді болып көрінетін. Әр ауылдың шаңдатқан жо­лы­ның өтеуі ретінде бір өзен бірде сылдырай, бірде сар­қырай ағып жатады деп ойлап келіптік. Оны ай­тасыз, есейе келе Бексұлтан Нұржеке-ұлының өз­ге көркем шығармаларын тамсана оқып, ондағы елдімекен аттарынан, кейіпкерлер жүріп өткен жол­дардан өз ауылымыздың сұлбасын танып, күл­лі әлем біздің ауылдан басталатындай ерекше бір шаттық сезімге бөленгенімізді несіне жасырайық. Жазушы, жалпы қаламгер қауым ауылда туғаны­мен, астанасына тиесілі екенін біз ол кезде білдік пе екен?

Өзендер өрнектеген ауылынан үлкен жолға ат­танған, ауылдың емес, әдебиеттің тұлғасына айна­лған Бексұлтан Нұржеке-ұлымен сұх­бат құрған едік…

---

 

– Сіздің «Әй, дүние-ай» романыңыздағы бас кейіп­кер Шәйі замандасы Қалимен бақұлдасып оты­рып, Қалиға: «Ұрпағың елдің бетіне именбей, ең­кей­мей қарайды. Уайымдама», – деген сөзді айтады. Қатарластарыңыз, замандастарыңыз бір-бі­ріне осылай дей ала ма? 

– Олай айта алмасаң, өмірді бекер сүрген бола­сың ғой. Қазір менің, Құдайға шүкір, төрт қыз, бір ұлым бар. Солар кейде маған қалжыңдап, ренжіген болады: «Сіз бізді, «адам бол, ұят болады» деп тәр­бие­ледіңіз. Біз сол ұят боладымен жүріп, көп нәр­седен қағылыптық», – дейді. Сонда, ұлым, кенжем: «Ата-анамыздың, біздің осылай аман-есен жүр­ге­ні­міздің өзі «адам бол» деген тәрбиеден аспа­ға­ны­мыздың арқасында ғой», – деп еді. Иә, сенің адал жүр­генің үшін ешқандай сый-сияпат берілмейді. Бі­рақ адалдықтың да қайтарымы бар, ол – өзіңнің аман есен, жақсы жүруің, тыныш ұйықтауың, отбасында бақытты болуың дер едім. Сен ешкімге жамандық жасамасаң, асып кеткен біреу болмаса, са­ған да ешкім жамандық жасамайды. Бізді әкеле­рі­міз, аналарымыз осылай тәрбиелеген, біз олардан асып қайда барамыз, балаларға да сол тәрбиені айтамыз. Себебі, біз әкелерімізге тартқанбыз, ба­ла­ларымыз да бізге тартады деп үміттенем.

Менің атам жылқышы болған. Ақжазық  деген ауыл­ды мектепке барғанға дейін көрген емеспін. Алты жасқа толғанша мен көрген ең үлкен ауыл – төрт-бес үйлі елдімекен. Атам қайда бар­са да, мені қалдырмай, атының алдына отыр­ғызып алатын. Апам екеуі он жеті перзент сүйген. Оның он бесі – қыз болған. Кезінде келімсектерге қарсы шыққан Нұржеке мен Әтіке деген батырлар өтіпті өмірден. Соларды атам сыйлаған болуы керек, екі ұлына сол батырлардың атын қойыпты. «Әтікесі Нұржекеден кіші болған. Апам Әтікеме өзімнің көзім тиді» деп отыратын. «Құдай атып, та­нымай қалып, «Апырым-ай, мына Нұржекемнің қа­сында маңдайы жарқырап келе жатқан кім болды екен», – деп тамсанып едім. Ертесі өліп қалды», – деуші еді. Сол он жеті баладан қалған жалғыз не­мере – менмін. Сондықтан болар, атам атының алдына мінгізіп, төбе шашымнан иіскеп, еміреніп оты­ратын. Алты жасыма дейін жаз – жайлауда, қыс – қыстауда, көктеу мен күзеуде өстім, сол жер­лерді кейін студент кезімде бір-ақ  көрдім. Алайда, ол мекен түп-түгел бәрі жадымда сайрап тұр. Мен алты жасыма дейінгі оқиғаның бәрін білемін. Тіп­ті, көрген түсіме дейін есімде. Сол кезде не түс көр­сем де, апам: «Соғыстағы әкең аман келеді екен», – деп жоритын…

Сондай жандар тәрбиелеген біздер, олар үшін ұялып жүзімізді төмен салып көрмедік, балаларымыз да біз үшін жүзі күймейді деп үміттенем, Құдай­дан соны тілеймін.

– Өздері адалдықты, адамгершілікті, ұлт­жандылықты насихаттайды да, кейбірі ұрпақтарын сол ұлтжандылық, адалдыққа тәр­биелей алмайды деп жазушыларға кінә артатындар да бар ғой…

– «Адам аласы ішінде, мал аласы сыртында» деп қазақ бекер айтпаған. Кім өзін жаман адам деп ойлайды. Бәрі өз пайымында бір-бір данышпан. Бірақ адам адамды тани алуы керек. Сөзінен, қылығы­нан, ішіндегі «аласынан» тануы тиіс. Мен бір адамдарды білем, сөзі басқа, ісі бөлек. Ол мінез біздің ағаларымызда да болған, замандастарымызда да бар еді, кішілерден де байқайсың. Бұл мінезді бір адамда бар, екіншісінде жоқ деуге келмес. Әр адамның жақсы да, жаман да мінезі болады. Дұрысы – жаманыңмен күресіп, жақсылығыңды шыңдай біл. Адам не үшін білім алуы, оқуы, үйренуі тиіс? Бойындағы жыртқыш­тық, хайуани мінезді жоюы үшін. Білу, ата-бабаңнан тектілікті үйренуің және бү­кіл кітап данышпандарынан үлгі алып, жақсылыққа, ізгілікке ұмтылуың керек. Менің мына өмірден ұққаным – адамға тәрбиені отбасы, ортасы және кітап береді екен.

Қазір бір-ақ кітап оқитын халықтар да бар. Мысалы, Құранды ғана оқиды, басқа кітаптарды мойындамайды. Олардың нәтижесін қараңыз – Ливия, Сирия, Иран, т.б. Сырттан жау болмаса да, өздерін қойша қырып жатыр. Азамат соғысынан көз ашпайды. Өйткені, білім жетіспейді. Көп кі­тап оқымайды. Құранның өзін жалғыз кітаппен түсінбейсің ғой. Оны түсіну үшін бірнеше дін ғұламаларының кітабын оқып, білуің керек.

Ливияда жүзден аса ру бар көрінеді. Оны зерттеген сырт елдің ғалымдары: «Бұ­лар мемлекет құратын ұлт емес, өз-өзде­рі­мен ру-ру болып қырқыса береді екен», – депті. Сол халықты Каддафи ел қылды. «Мен бұл халықты мықты мемлекет қыла­мын, жұмақ орнатамын», – деп еді, жұ­мақ орната алмаса да, уәдесінің бір­шама­сын орындады. Бірақ Каддафи да қателесті. Бүкіл басшылық орынға өзінің жақында­рын, туыстарын қойды. Жүзден аса руы бар елдің халқы бір руға ғана бағынғысы кел­мейді, олар мемлекетке бағынғысы келеді. Ал мемлекет емес, рулық басқару болған­нан кейін ел іші бүлінді. Аяғы не болды? Тағы да экономикалық дамуын бірнеше жылға кері ысырып, мемлекеттілігіне қауіп төндірді.

Біздің ұрпақты «ұят болады» деп тәр­бие­леп еді. Қазір ұят болады деп тәрбиелеу өте қиын. Ешкім ешкімнен ұялмайтын болып алды. Оған қоса, білімсіздік белең алып барады. Оқымай диплом алу, оқымай куәлік алу қалыпты құбылысқа айналды. Жастармен екі-үш минут сөйлессең, әңгі­месі бітіп қалады. Түк білмейді. Оқыған­да­рын емес, естігендерін айтады. Тарих деген ғылым бар, осыдан мың жыл бұрын­ғы шыққан кітаптың сөзін дәлел қылады. Ал біз кітап оқымай-ақ көсемсиміз. Кітап­ты түсінбей, бізден үлкен ұлт шығады деу қиын. 17 миллион ғанамыз. Әлемде мил­лиардқа жетіп жатқан халықтар бар. Олармен теңесу үшін біз адам санын бірден көбейте аламыз деп те айта алмаймыз. Олар­мен бізді теңестіретін – білім ғана. Ғылымның барлық саласынан өзгелермен бір деңгейге көтеріле алатындай болуымыз керек. Ол үшін, әрине, кітап оқу керек.

– Осы жерде бір сұрақ қойғым келеді. Көп адам кітап оқымайды деп жастарды кінәлайды ғой. Жастардың кітап оқымауына жастар ғана кінәлі ме? Бәлкім, сіз қатарлы аға буын жастарға дұрыс бағыт-бағдар бере алма­ған шығар, жастарды кітапқа қызық­тыра алмаған болар?

– Толық олай емес деу де, толық солай­ деу де қиын. Біз жанбағысқа көңіл бөліп кеттік. Патша өкіметінен уақытша өкімет­ке өту, уақытша өкіметтен социалистік өкіметке өтудің қиындығын тарихшылар зерттеп жүр ғой. Адам саясат, үгіт-насихат­қа сенеді. Ол сенің үміт-армандарыңа сай келсе, тіптен ерекше сенеді. Патшалы өкі­мет­ке де, уақытша өкіметке де, социалистік дәуірге де имандай сенгендер болды. Өйт­кені, үгіт-насихаты мықты еді. Ал біздің жаңа заманды кім қалай насихаттады? Соны ойладық па?

Енді сұрағыңа жауап берейін. Қазақта ораза-намаз тоқтықта деген сөз бар. «Құ­ран­­ды басып тұрып нанды алуға болады, нанды басып тұрып Құранды алуға бол­майды» деген де сөзді айтады қазақ. Ішіп-жемің болмаса, өмірді сақтай алмайсың. Өмірді сақтай алсаң ғана, сен барсың, дінің, тілің, ділің бар. Бұл – қазақтың дү­ние­танымы. «Бар боламыз ба?» деген дүбәра кезеңде оқу, білім алу, маман болу мәселесі қиындап кеткені рас. Жағдайы­мыз­ды түзеген соң, оқу мен білімнің құн­ды­лығын айта алмай қалғанымыз жанға батады.

Қазір педагогпын дегенді мақтан тұта­тын нағыз мамандар сиреп кетті. Мектеп оқулықтары да нашар. Оқулық деген ба­лаға түсіндіруі керек қой. Қазір оқу құрал­дары балаға түсіндірмейді, баладан сұрайды. Мысалы, «Қабанбайға Абылай­дың қойған аты не?», – дейді. Ол сұрақтың өзі дұрыс емес. Қабанбайға «Дарабоз» деген атты Саршуаш жырау берген. Төртінші кластың баласы оны қайдан білуі керек. Оны оқулықта, не хрестоматияда түсін­дір­мейді, бірақ сұрақ қояды. «Берлинге алғаш ту тіккен қазақ батыры кім?», – дейді. Рақымжан Қошқарбаевты сұрап отыр ғой. Оны төртінші кластың баласы қайдан біледі? Оқулықтан оқуы керек емес пе? Алайда, оқулыққа Рақымжан туралы түк те жазбайды, бірақ  сұрақ қояды. Қазір бала ғана сабақ оқымайды. Оның атасы, әжесі, әке-шешесі бірге сабақ оқитын болдық. Түсіндірмей сұрақ қоя беретін кітапты қай бала оқығысы келеді?

Кеше ғана мен ҚазҰУ-дің филология факультетінің  бірінші  курс  студенттерімен кездесіп қайттым. Сөйлеген сөздері қан­дай жақсы, оқыған кітаптары қандай көп. Кәдімгідей сүйсінесің. Бірақ барлық жас­тар ондай емес қой. Бізде әдебиетті қажет­сінбейтін қоғам қалыптасып келеді. Олар­ға ақша болса болды, басқа ештеңеге басты ауыртпайды. Көркем әдебиет оқымайтын адамдар басшы бола бастады. Кітап оқы­май-ақ диплом алып жүр. Кітап оқымай-ақ жұмысқа тұрып жатыр. Оқуға деген ынта қайдан болсын? Білмей-ақ ел бас­қаруға, білмей-ақ экономиканы басқаруға болмайтынына түптің түбінде елдің көзі жетеді. Құдайдан тілейтінім – мұны еш қиындық болмай-ақ түсінсек екен.

– Кітап оқу дегенде, алысқа бармай-ақ мысалды өзіңізден іздесек. «Әй, дүние-ай» атты жаңа романыңыз оқылды ма? Пікір айтылды ма?

– Пікір айтылып жатыр. Өздеріңіздің газетіңізге Әмина Құрманғалиқызы деген кісі жазды. ҚазҰУ-дің мұғалімдері айтты, жазушылар хабарласты. Менің телефоным­ды білмейтіндер де бар шығар. Бірақ бұ­рынғы кездегідей пікір көп емес. Бірақ оқитын, талдай алатын, пікір таластыра алатын адамдар хабарласқанына шүкір дейміз.

– Ілгеріде берген сұхбатыңызда Шәйіні – қазақ депсіз. Біз сіздің әйелдер туралы романдарыңызды білеміз. Әйелдер жайлы жазатын жазушы дейміз. Алайда, әйелді тұтас қазаққа балау дұрыс па?

– Мені әйелдер туралы жазады дегенге ептеп ренжимін. Тіптен үлкен ғалымдар сіз әйелдер туралы жазасыз деп жатады. «Әкем-ау, әйелдер туралы жазбайтын жазушы бар ма?», – деймін мен. Мәселе әйел­ді қалай жазуда емес пе? Мен әйелді ха­лық­тың бейнесі ретінде аламын. Ха­лық­тың тағдырын, қысылған кездегі, бақытқа бөленген сәттегі сезім толғаныс­тарын әйел адам жүрегінен өткізе алады. Ер азаматтар көп нәрсені әйелдей сезіне алмайды. Шәйі – қазақ халқы. Шәйінің басынан кешкені сол кездегі Албан тайпа­сының, тұтас қазақтың басынан кешкені. 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтерілісті сол кезде шекарада отырған дәл Албан руындай қиындықпен ешкім бастан өткермеді. Иә, бұл көтеріліс Торғай даласында да қиындықпен өтті. Торғай да – қазақтың бір шекарасы ғой.

Жетісудағы қырғын сұраусыз болды. «Күтумен кешкен ғұмырда» да мен осы 1916 жылғы қозғалысты айтқанмын. Бірақ онда бір ғана сәтті бейнеледім. Әтіке мен Қай­ны­кештің арасындағы сезімді суреттеп келіп, бақытты болуы тиіс адамдардың арасы неге қиындады, себебі, заманы солай еді дегенмін. «Әй, дүние-айдағы» Шәйі мен Тазабектің де бақытты болуға толық мүмкіндігі бар еді. Бірақ өмірлері ойран болды. Шәйінің көрмеген қорлығы жоқ. Орыс та, қалмақ та қорлайды. Орыс, та қалмақ та қорлап-зорлап кетсе де, Тазабек Шәйіні кінәламайды, өйткені, қазақты қорғайтын не мемлекеті, не әскері, не заңы жоқ екеніне Тазабектің көзі осы тұста әб­ден жеткен еді. Сондықтан отбасын қор­ғай­тын бірден-бір күш өзі болатын. Алайда, оған өзінің шамасы жетпегенін де жақсы біледі. Тазабек – азаматтық тұлға. Шәйі 1991 жылы тұңғыш Президентіміздің тәуелсіздікті жариялағанын естігенде, Құдай бар екен ғой дейді. Халқымның да бақытты болатын күні туған екен ғой деп көз жұмады.

Мен бұл оқиғаны қайдан алдым?

Самсалы Қожабеков деген кісі болған. 1946 жылы Жаркент ауданының бірінші хатшысы қызметін атқарған. Ел ұлт-азаттық көтеріліске шыққан, кейін үркердей болып шекара ауған, сосын қайта оралған халықпен бірге жүрген, ол кезде бала болса да, сол оқиғаны көзімен көрген. Сол кісі кейін, ұмытпасам, 1990 жылдары маған қолжазбасын тапсырды. Жалаңаш­тағы ұлт-азаттық көтеріліске қатысты бір тұсын «Парасат» журналына жариялаған да едім.

Бұл шығармада бір ғана ұлтты кінәлап, екінші ұлтты ақтап алу немесе бір ғана ұлт жақсы, екіншісі жаман деген ой жоқ. Яғни ұлт пен ұлттың достығы бір басқа да, әкім­шілік пен халықтың қырғыны бір бөлек. Көтеріліс кезіндегі жазалаушы отрядтың басшыларын да архивте көрсеткен өз аты-жөндерімен жаздым. Шығармадағы Сапия деген орыс қызы да өмірде болған адам. Ол Ұлт-азаттық көтерілісте қазақтар жағына шығады. Мұның басын әдейі ашып айтып отырмын. Қазақ пен орыстың арасында тамырлық, туыстық жоқ еді деп ешкім айта алмайды. Мұндай туыстықты, тамыр­лық­ты өз басымнан кешкен адаммын. Менің шешем – Байсақал болыс пен Кө­мек­бай бидің ұрпағы. Сол шешемді Тютавин дейтін орыс «қызым» дейтін. Сен қалайша оның қызы боласың деймін мен. Сөйтсем, Тютавин қазақ жерінде көшіп келгенде Байсақал болыс паналатқан екен. Содан Байсақал болыс пен Тютавиннің ұрпақтары «тамыр» болып, бір-бірімен дос-бауырдай араласып келген. Кейін Байсақал болыс Қытайға аумақ болғанда, шекараны әскер күзетіп, шекарадан өте алмаған болысты Тютавин үйінде тығып ұстап, бір ай бойы бағып-қаққан екен. «Әй, дүние-айдағы» Кобзев те өмірде болған адам. Мен Тютавин мен Кобзевтің бір адам қылып көрсеттім…

Бізді қорғайтын мемлекет те, әскер де, заң да жоқ екен деп түңілген, шекара асқан халықты уақытша өкімет «Сен біздің халық­сың, кері қайт» деп шақырады. Сон­да романдағы кейіпкер Тазабек: «Бізді де іздейтін мемлекет бар екен-ау», – деп таң қалады. Қайтып келсе, сол баяғы өзін қырған атамандары елде жүр.  Мұны көр­ген бір ұлт пен екінші ұлт қайтып өткенін ұмытып, татуласа кетеді? Сонда елге өкімет орнатқан қызылдар: «Енді орыс-қазақ, бай мен кедей жоқ, бәріміз  доспыз, татумыз, бір мемлекеттің адамымыз», – деп, елдің көзінше Жалаңаштың Александров деген атаманын атады. Мұның бар­лығы Самсалы Қожабеков ағамыздың ес­телігінде жазылған. Оны Самсалы аға­мыз көрген.

Қалған деректердің бәрі мұрағаттікі. Мұрағатта 44-ші қор деген қор бар. 1916 жыл­ғы көтеріліс жайлы егжей-тегжейлі жа­зылған.

Бұл өзі күзде басталған қырғын. Жазалаушы отрядтың басшысының бірі Фон Бергтің жауабы да мұрағатта сақталған. Ол «Омарташы орысқа қазақтар шабуыл жасады» дейді. Сол қазақтарды жазалау үшін Фон Бергтің жазалаушы отряды жеті түнде ұйқыда жатқан ауылға барып, ештеңенің анық-қанығына жетпестен, ұйықтап жат­қан ауылды қырады. «Сексен адамды өлтір­дік, қалғаны тауға қашып кетті» деп көрсетеді Фон Берг. Олар жеделдете екінші ауылды шабады. «Онда жетпіс адамды қырдық, қалғандары тауға қашып кетті, бізден бір ат шығын болды» дейді. Қазақ бір орысты өлтірмеген, ал олар түніменен екі жүзге жуық қазақты қырып салады. Не үшін? Мылтық оғын шығын қылмай, қазақты қылышпен кескілеген. Адамды қылышпен азаптап, аяғы ауыр әйелдің ішін жарып өлтірген.

Қырғыздың тарихшыларының жазға­ны да бар. Бізден көрі қырғыз көбірек қырылған. Қарақолда Фон Бергтің өзі екі мың қырғызды қырған.

Кейде сол көтерілісте қазақ бекер қы­ры­лып қалғандай көрінеді. «Қаруы бар халыққа қарсы шығамыз деп, өзімізді қырып аламыз ғой, одан да сол әскеріне баламызды жібере берейік», –  деген де адамдар болған. Шынында олардың айтқаны келді, халық бекерден-бекер өліп кетті. Бірақ мұрағаттарды ақтарып отыр­саң, мынаған көз жеткізесің. Сол заманда Тәшкенде отырған генерал-губернатор Фольбаум Орыс автономиясын құрмақ болған екен. Ол автономияға  Қырғызстан­ның Қарақол, бізден Қарқара енсін деген бұйрыққа қол қойған. Ал ол автономия құрылса не болатыны болжау қиын емес. Бірақ қазақ-қырғыз көтеріліске шыға берген соң, кейін бұл автономияның бізге керегі жоқ деп шешкен екен. Қазақтың қаны, демек, бекер төгілмеген екен.

– Биыл, өзіңіз білесіз, Ұлт-азаттық көтерілістің басталғанына жүз жыл толып отыр. Бұл сол шара қарсаңында арнайы жазылған шығарма ма?

– Мен мұны 2004 жылы бастап едім. Сол жылы інім Сұлтанбек қайтыс болды. Мен не жазсам да, ініммен ақылдасып оты­рып жазушы едім. Жазғанымды оқыту­шы едім. Інім қайтқан соң, біраз уақыт жаза алмай кеттім. Ойларымның бәрі быт-шыт болды да, қайтадан мұра­ғатқа­ бардым. Сөйтіп бірінші бөлімді қайта жаздым. Деректерді қайта қарадым. Тұрар Рысқұловтың үлкен мақаласы бар. Осы көтерілісте қанша орыстың қырыл­ғанын Тұрар Рысқұлов анықтап жазады. Кезінде Ораз Жандосов деген ақылды адам, 1936 жылы, Ұлт-азаттық көтеріліске қатысқандардың көзі тірі куәгерлерінің бәрінен естелік жаздыртып алып қалған екен. Соның біразы Ілияс Жансүгіровтың  жеке мұра­ға­тында сақталған.

Ілияс Жансүгіровтың бұл мұрағаты кездейсоқ сақталып қалған. Бір еврей жігіт Ілиястың тергеушісі болады. Жансүгі­ровтың қолжазбалары түгелдей өртелді деп акт жасаған. Ілияс атылып кетеді. Қазіргі Қонаев көшесінде, саябақтың қасында, студент кезімізде ұсақ-ұсақ үйлер болған. Ілиясты тергеген еврей жігіт, кейін­ жалғызбасты шал болып сол үйлердің бірінде қайтыс болады. Оның, тіпті, көз жұмғанын ешкім білмей қалады. Осы маңнан жаман иіс шығады деп, көршілері өлігін тауып алады. «Несі бар екен», – деп үйін ақтарып қараса, бір шабадан толы қолжазба шығады. Бәрі арапша жазылған. Содан әлгі көршілерінің ішіндегі сауатты біреуі мұрағат қызметкерлеріне телефон соғады. Архивтің адамдары келіп қараса, шабадан толы Ілияс Жансүгіровтің қол­жазбалары екен. Сол қолжазба қазір мұрағатта сақ­таулы. Сол жазбалардың ішінде Ілиястың «Жәркент үйезі» деген жазбасы бар. Сонда осы Жетісуға орыстардың қалай келгені, қалай бодан болғанымыз, Колпаковс­кийдің Қоқандағы соғысы, 1916 жылғы көтеріліс қалай бас­талды, қалай басылды, 1771 жылы Тазабек Пұсырмановтың көте­рілісі, оны қолдаған Саурық, Шалтабайлар туралы деректердің бәрін жазып кеткен екен.

Тарихи шығарма жазғаннан кейін, оның деректерін осылай нақтыламасақ, халыққа да, шындыққа да обал ғой.

– Тарихи шығарма демекші, кейінгі уақытта жазушылар тарихи тақырыпқа қалам тербегенді қолайлы санап жүргендей көрінеді…

– Менің ең алғаш жазған тарихи шы­ғар­­мам – Әсет Найманбаевты зерттеуден бастадым. Кейін Еруілтөбенің орнына ескерткіш қоюға себеп болдым. Орбұлақ туралы 1974 жылы «Жайлаудағы жиырма күн» деген повесть жаздым. Тарихшыларға хат жазып, Орбұлақ шайқасының 350 жыл­дығын тойладық. Осыдан кейін адам­ның тарихқа деген шабыты оянады екен.

– Шыңғысхан жайлы деректерді жазып жүргеніңіз де сол тарихқа деген іңкәрліктен туды ма?

– Адам тарих жайында жазғанда әл­декім­нен кек алу үшін немесе әлдекімнің беделін түсіру үшін жазбайды. Тарихқа керегі –  тек дәлелдеу.  Жақында «Түр­кіс­тан» газетінен профессор, ғылым докторы, Еуразия университетінің ұстазы Қаржау­бай Сартқожаұлының «Бурхан-Халдунда болған әңгіме» атты мақаласын оқыдым (4 ақпан, 2016).

Тарихшы бола ма, әлде тарих жайында жазған кез келген адам бола ма – бәрі дәл сөй­леуге тырысуы керек. Осы тұрғыдан  кел­генде, профессор ә дегеннен-ақ қате жіберген. Шыңғысханға қатысты түпнұсқа деректердің ешбірінде Хэнтай немесе Кен­тай деген жота айтылмайды. Тек Рәшид әд-Диннің кітабына жазылған түсінікте­ме­де Бурхан-Халдун осы Хэнтай болуы керек деген жорамал айтылады. Алайда, әлем тарихшылары бұл жорамалды толық құптамайды. Өйткені, ол Рәшид әд-Динн­нің айтқанына сай келмейді. Бірақ Қарже­кең Бурхан бір басқа, Кентай бір басқа секілді сөйлейді. Рәшид әд-Диннің 1 томы орысшаға аударылған. 1952 жылы Моң­ғолия­да жоқ Бурхан былтыр Қаржаубай барғанда қалайша бар бола қалған? Түрген өзені де табыла кетіпті. Қалайша олай болғанын автор алайда айтпайды. «Моң­ғолдың құпия шежіресінде» аударылмай, әдейі тасталып кеткен Түргенді қалайша оңай тауып алған?

Хэнтай тауындағы эколог қарауылға Қаржекең қазақ дилетанттарын, ештеңені сараптамай, ойына не келсе, соны жаза беретіндер Шыңғысханды қазақ етпек деп әбден жамандапты.  Дилетант дегені – дүмбілез, үстірт сөйлейтіндер, әрине. Және олардың бұл әрекетінен Қаржекең рушылдықты көреді.

Біріншіден, Шыңғысхан моңғол емес дегенді батыл көтерген қазақ – Тілеуберді Әбенайұлы. Бірақ ол оны қазақ деген жоқ, түрік, оның ішінде жалайыр деді. Мен де оны қостадым. Маралбай көкем де оны қазақ деген жоқ, үш том кітап жазған Мұх­тар да қазақ демей, түрік екенін дәлелдеді. Сонда Қаржекең «қазақ» дегенді қайдан алды? Он екінші ғасырда әлі қазақ мем­лекеті жоқ қой? Бүгінгі күнде жалайырлар қазақ құрамында екені рас. Жалайырды айтқан адам рушыл болса, онда алдымен Бичурин рушыл болады. «История монголов» деген кітапты қараңыз (Москва, 2011). Осындағы «История первых четырех ханов из дома Чингисова» деген еңбегінде ол Шыңғысханның ата-бабасы жалайырлармен  қоныстас өмір сүргенін ашық жазады. Ал Шыңғысхан түрік, оның ішінде жалайыр деп жүрген Тілеуберді де, Мұхтар да, Марал көкем де, мен де, украиндық В.Белинский де, орыс Иноземцов та («Турк или монгол?» деген кітап жазған) жалайыр емеспіз. Сондықтан Қаржекең рушыл­дықты бізден емес, өзінен іздеуі керек.

Рәшид әд-Диннің кітабын Қаржекең «Әлем тарихы» деп атапты. Ал менің қолымдағы кітәп «Сборник летописей» деп аталады. Менің оқығаным бір кітәп, оның оқығаны басқа кітап пе сонда?

Шынында, солай сияқты. Өйткені, ол Шыңғысхан Кентай тауына жерленген дегенді 1 том, 1952 ж., 2 кітап, 237-бетте жаз­ған деп сілтеме жасапты. Міне, қара­ңыз, ол бетте ондай мәлімет жоқ. Онда Жә­леладдинмен соғысы жазылған, 1 кітаппен шатастырды ма дейін десем, ол  бар-жоғы 197 беттен тұрады.

Сонан соң Селенга өзенінің бойына бәленше, Іле бойына түгенше жерленген, ол жайында Рәшид әд-Диннің І, ІІ, с. 12-де көрсетілген деп сілтеме жасайды.

Өкінішке қарай, 1 кітапта да, екінші кітапта да 12 бетінде ондай мәлімет жоқ. Сілтеме сауатты жасалмаған: авторы бар,  кітаптың аты көрсетілмеген. І, ІІ дегеннің не екенін ажырату қиын; қай жылы, қай жерде шыққаны да көрсетілмеген. Сон­дық­тан 12-бетті қай кітаптан іздеуді білмедік.

Автордың «Рашид ад-Дин, І, ІІ том, 234-бет» деген сілтемесін ғана дәл таптым. Рәшид әд-Диннің «Әлем тарихы» емес, 1952 жылы шыққан «Жылнамалар жина­ғын­да» екен. Онда Бұрқаннан ағатын өзен­дер айтылады. Онда: «с южной сторона, в центре – Кэлурэн, с востока – Онон», – деп жазылған.

Мұны картаға қарап отырып анықта­ма­сақ болмайды. Моңғолиядағы Керулен деп жүрген өзеннің дұрысы, яғни шын аты Хэрлэн екені «Моңғолдың құпия шежіре­сін­де» анық жазылған. Көз жеткізгісі келген адам 1979 жылы Өлгейде жарық көрген кітаптың 41 бетін қарасын. Дұрыс­тап айтқанда, Моңғолияда Кері Өлең деген өзен жоқ, ол осы Хэрлэн болу керек деген жорамал ғана бар. Бұрқан да жоқ, тек оны Хэнтай тауымен шендестіру бар. Оны автор оқырманнан жасырады. Өйткені, ол өз пікірін не «Моңғолдың құпия шежіре­сінің» өз аты «Шыңғыс қағанның құза­уыры», яғни көне түрік тілінде «Шыңғыс қағанның түп-тұқыйаны» деген сөз екенін, ол түрік сөзін әлдекімдердің әдейі айтпай, кітапты «Моңғолдың құпия шежіресі» деген жалған атпен таратып келгенін, ақыры сол  өтірікті Тілеуберді Әбенайұлы әшкере еткен соң ғана Шыңғысхан жайында жаңа көзқарас пайда болғанын айтпайды. Оқыр­манның бәрі Рәшид әд-Динді, «Құзауырды» оқып жатқан жоқ қой. Автор, сірә, соны ескеріп ғасырлар бойы айтылып келген өтірікті  әр түрлі әдіспен әлі де ақта­ғысы келеді. Өзі атап отырған «Алтан тобчи» кітабы Мәскеуден 1973 жылы шық­қан. Соның алғысөзінде «Моңғолдың құ­пия шежіресі» жайында «Первоначальное же название памятника было «Родословие Чингис-хана» («Чингис-хаган-у ху­дзаур»), – деп ап-анық жазылған (23 бет).

«Шыңғыс қағанның құзауырының» түпнұсқасы жоқ, тек оның қытай тіліндегі аудармасы түпнұсқа саналып жүр. Сол түпнұсқадан аударған Тілеубердінің еңбегі арқылы Бұрқаннан қашқан Шыңғысха­н­ның Түрген тауы мен тоғайына тығылға­нын, Жамұқамен Қапшағайда, сонан соңКүйтеңде (кәзір Китің аталады)  соғыс­қанын, Жамұқа мен Шұбарда аңда бол­ғанын, (бұрын Жубур деп аударылған), Шыңғысхан Сөгетіде аң аулап жүргенде еліне жау тигенін, Жамұқадан қол үзген Шыңғысханның бір түн ішінде Шұбардан Көренлікке (кәзір Баркөрнеу) көшіп кет­кенін білдік. Осының бәрі бүгінгі Жетісу жеріндегі жер-су аты болған соң ғана «дилетанттық» жасап жүрміз ғой.

Ал енді картаға қарайық. Шыңғысхан жайында жазылған ешбір кітапта Онон өзені Бұрқаннан бастау алады деп жазыл­маған. Бұл – басы ашық нәрсе. Тек ол Онон өзенінің бас жағында делінген. Оны  Тілеуберді Іле дейді. Біз оны құптаймыз. Өйткені, Рәшид әд-Диннің Онон өзені «с востока» ағады деп ап-анық жазған.

Қаржекең түсініктеме беріп отырған­дай, Онон өзені Бұрқанның шығыс жағынан ақпайды, күннің шығыс жағынан ағады. Ононның оңтүстіктен солтүстікке қарай ағып жатқаны қай картада болса да анық көрсетілген. Ал моңғолдар оны Онон емес, Онын дейді екен. Ал Тілеуберді оны Өнән деп оқиды. «Нән» деген сөз түріктің «дәрия» сөзіне балама. Оның үстіне, Құлжа маңындағы татарларға (кітапта Улджа) Онон бойымен барған Шыңғысхан Құс Шаты, Нараты жоталарына жетеді ғой. Картаға қарасаңыз, Іле  бойында қытай же­рінде Нараты жотасы тұр. Бұл «ойыңа не келсе, соны айта салуға» да жатпайды. Тарихқа өзі үстірт қарайтындар сені осылай күйдіреді ғой.

Өткен жылдың  9 желтоқсанында «Егемен Қазақстан» газетінде Зәріпбай Оразбай деген түріктанушы ғалымның «Мың­жыл­дық құпиясының шешімі» атты ма­қала­сы жарияланды. Ол Рәшид әд-Диннің «Жылнамалар жинағын» парсы тіліндегі түпнұсқасынан оқыпты. «Онда моңғол деген сөз еш жерінде жоқ» екенін айтады. Мен оған сенем. Себебі, орысша бұрмаланған аударманың өзінде Шың­ғыс­хан тұсындағы тайпалар тізімінде «моңғол» деген тайпа мүлдем жоқ. Тайпалар тізімі мен түсіндірмесі жалайырдан басталады.

Шыңғысхан мемлекет құрған жердің Моғолстан аталғанын Рәшид әд-Дин анық жазған. Алайда, оны кітап шығарушылар «моңғол елі» деп түсіндірген. Моғолстан­ның Жетісу екенін «Зафарнама» жазса да, оны Мұхаммед Хайдар Дулат та дәлелдеп жазғанмен, біз әлі бұрмаланған тарихтан бет бұра алмай келеміз. Тілеуберді «Шың­ғыс қағанның құзауырын» қытайша түп­нұсқадан оқыса, Рәшид әд-Диннің «Жыл­намалар жинағын» Зәріпбай Оразбай парсыша түпнұсқадан оқыпты. Егер біз білімді, ғылымды шын  сыйлайтын болсақ, түпнұсқаны оқығандарға құлақ түруге тиіспіз. Өйтпесек, өзіміздің ғана емес, тарихтың да қадірін кетіреміз. Қар­жекеңе ұқсап  дәлелсіз-ақ айта беретін болсам, мен Сталинді Ленин деп дәлелде­ген болар едім. Ол қият одағын түрік қият, моңғол қият деп екіге бөлінген дейді. Қай деректен, қай шежіреден алғанын айтпайды, бірақ «Айттым, бітті; үздім, кесілді», – деуші еді Қарабай. Дәп сол.

Бір қызығы, менің, жалпы «рушыл» атал­маған кезім жоқ. Өткен ғасырда әде­биет пен халықтың тарихына үңілуді мен Әсет Найманбаевтан бастағам. Сонда бір ғалым ағамның: «Сен арғынның қайсысысың?», – дегені бар. Одан кейін Ереуіл­төбені жаздым. Ақын Сараның Біржанмен айтысқанын дәлелдедім. Онда да рушыл, жершіл болдым. Қазыбек бек Тауасарұлының, Өтейбойдақтың кітабын шығарып, зерттеп тағы «рушыл» болдым. Орбұлақ  шайқасының  орнын  анықтаймын деп, «Алтын адамның» сақ емес, үйсін екенін айтам деп ол атқа тағы іліктім. Сегіз серінің өмірде болған адам екенін, Шың­ғыс­ханның түрік, жалайыр екенін анық­таймын деп тағы «рушылдың» қатарына қосылыппын. Күләшті, Алатау батырды, Жалаңтөсті, Аңырақай шайқасын Бөген­бай басқарғанын, қысқасы, кімді зерттесем де «рушыл» дегенді қарсылас­тарым маған шапанша кигізе салады. Біздің  бі­лі­ми дәрежемізді осыдан да аңғаруға болады.

– Әңгімеңізге рахмет!

Әңгімелескен
Қарагөз СІМӘДІЛ.