Алаштану бағытында ізденіп, зерт­теу жұмыстарын жүргізетін Qyr balasy қоғамдық қоры мен оның Әлихан Бөкейхан Алаш ғылыми зерт­теу институты тамыздың 4-21 аралығында «Алаш жолымен: Ресей бағыты» деп аталатын халықаралық, ғылыми-танымдық экспедиция ұйымдастырды. Бұл бірегей жобаға алаштанушы, жазушы Елдос Тоқтарбай жетекшілік ет­ті.

  

Құрылғанына бес жылдай уақыт болған қор мен институт ел тарихында алғаш рет көп құрамды, әсіресе жастардан құралған, Алаш тақырыбында ізденетін 15 зерт­теушіні ұзақ мерзімге жіберіп отыр. Мұндай ауқымды экспедиция ұйымдастыру бұрын-соңды болмағаны белгілі. Түркия, Өзбекстан, Ресейге жасалған халық­аралық бірнеше экспедицияны түгел қамтығанда осымен жетінші мәрте өткізіліп отыр.
Үш топқа бөлінген экспедиция қатысушылары Алаш мұрасына қатысты барлығы 510 кітаптың шифры мен қосымша ақпараты көрсетілген библиографиялық көрсеткішті жинақтады. Осының ішінде 50-ге тарта кітапты түпнұсқадан қарап, pdf вариантын әзірледік. Алғашқы зерделеу, сараптау барысында бұрын-соңды жарық көрмеген, ескі қаріптен бүгінгі жазуға түспеген 40 шақты кітап бар екені анықталды.
Қазақ­станда жоқ, сақталмаған ұлт­тық газет-журналдардан «Бірлік туы», «Сарыарқа», «Бостандық туы», «Ауыл тілі», «Кедей сөзі» сияқты басылымдардың әр кездегі сандарын тауып, қажет­ті тұстарын көшіріп алдық. Алдағы уақыт­та институт ұжымы мұны ғылыми айналымға енгізеді.
Сатылған Сабатайұлы, Тел Жаманмұрынұлы, Нұқ Рамазанұлы, Аққағаз Досжанқызы, Нығмет Нұрмақұлы, Ғабдулкәкім Бөкейхан, Ғазымбек Бірімжан сынды қазақ оқығандарының іс материалдары табылып, оқуы, қызметі, фотосурет­тері қамтылған тың деректерді қолға түсірдік. Экспедиция қатысушылары Қазан, Үпө, Петербор, Мәскеу, Псков, Переделкино, Химкидағы сирек қор, кітапханаларда, сонымен бірге ГАРФ, РГАСПИ, СПбГИА, МГЦА, ГАМО, РГАНИ, РГАЛИ, РАТ, НАБ архивтерінің қорында қыруар жұмыс атқарды. Жас зерт­теушілер үлкен тәжірибе жинап, ғылыми шыңдалу мектебінен өт­ті. Жоғарыда аталған қалалардағы Алаш қайраткерлерінің өміріне қатысты тарихи орындар анықталып, Ресейдегі Қазақ­стан елшілігі мен қор, институтымыз бірлесіп, ескерткіш белгі, тақта орнату мәселесін талқылап, келісімдер жасалды.
Біз жетекшілік еткен топ Шығыстану бөліміндегі сирек кітаптар мен қолжазбалар қорында бір аптадай уақыт каталогпен жұмыс істеп, Алаш тарихындағы ескерусіз, елеусіз жатқан кітаптарды, табылмай жүрген еңбектерді мұқият қарап, сүзіп шықты. Жалпақ жұртқа сүйінші деп сұрайтындай мол олжаға, зор табысқа кенелдік десек те болады. Алғашқы күндері-ақ қолымызға түскен еңбектің біреуі – зерт­теп жүрген тұлғамыз, Алаш мұғалімі, ақын, журналист, аудармашы Сейітбат­тал Мұстафа­ұлының «Зуфнун» ат­ты романы.
Сейітбат­тал Мұстафаұлы 1892-1937 жылдар аралығында өмір сүрген. Алғашында ауылда мұсылманша хат таныған соң әйгілі Барлыбай баласы Әлти болыстың қаржылай қолдауымен Ыстамбұл қаласындағы мұғалімдер даярлайтын семинарияда оқыған (1908-1913). Еңбек жолын 1913 жылы Семей қаласында бастаған. Педагогикалық курсқа Қ.Сәтбаевпен, М.Тұрғанбайұлымен бірге мұғалім болып тағайын­далып, қазақ тілі, қазақ тарихы және физика пәндерінен дәріс оқыды. Ж.Аймауытұлымен, М.Әуезовпен бірге «Абай» журналын шығарысып, оның белсенді авторы болды. Түріктің «Көксанжақ», «Зуфнун» романдарын қазақ тіліне аударған. Семейдегі «Жанар» жастар ұйымына мүше болып, «Алаш» партиясының жұмысына белсене араласқан. 1925-1933 жылдары Қызылжар қаласындағы Педагогикалық техникумда, Еңбекшілдер ауданындағы Казгородок ауылының мектебінде, Қотыркөл ауылында механизатор даярлайтын техникум­да, Степняктағы Абай атындағы орта мектепте ұстаздық ет­ті. Реп­рессияға ұшырап, Қызылжар қаласында Алаштың алты тұлғасымен бірге атылған.
Өлең-жырлары мен шағын мақалаларынан өзге С.Мұстафа­ұлының үш ірі шығармасының бары анықталған. Оның бірі – 1925 жылы Мәскеуде басылып шыққан «Шернияз ақын» драмасы еді, оның алғысөзін «Қыр баласы» деген псевдониммен Әлихан Бөкейхан жазды. Бұл әртүрлі жинақтарға еніп, жарық көрді. Тұлғаның тұңғыш шығармалар жинағы 2021 жылы «Қыр баласы» баспасынан жазушы Әлібек Байбол екеуміздің құрастыруымызбен басылып шыққан болатын. Сейітбат­тал әкеміздің «Зуфнун» романы шығыстану бөліміндегі қазақ кітаптары қорының «С» және «Х» каталогтарынан екі жерде кез­десті. «С» каталогы бойынша «Сейітбат­тал Мұстафа­ұлы» деп шықса, «Х» каталогында «Хикаят «Зуфнун» деп берілген. «Зуфнун» романының авторы Шамсутдин Хусаинов деп көрсетілген. Ол татар зиялыларының арасынан шыққан І Дума депутаты, молда Ш.Құсайынов болуы мүмкін. Себебі Шамсутдин Татарстанда туғанымен, Семейде медресе бітірген деген дерек бар. Ыстамбұлда білімін жалғастырып, туған өлкесіне оралып, қоғамдық, саяси жұмыстармен айналысып, депутат болып сайланған. Одан кейінгі тағдыры мен қайтыс болған күні белгісіз.
Біздің қолымызға Шамсутдин Құсайыновтың 1893 жылы жариялаған басылымымен бірге Сейітбат­тал Мұстафаұлының тәржімалап, 1912 жылы Қазан қаласында жарық көрген қазақы нұсқасы да түсіп отыр. Көлемі 80 бет­тік роман. Сол заманда кітаптардың көлемі 30-70 бет болса, бұл шығарма мазмұнымен ғана емес, көлемімен де ерекшеленеді.
Қазақ тарихында Зуфнун есімді тұлғалар жетерлік. Ақиқатшыл ақын Сұлтанмахмұт­тың анасының аты Зуфнун болған екен, анасынан небәрі екі жасында ерте айырылған ол әжесінің тәрбиесін көрген. Қарқаралы өңіріне есімі белгілі бай, Алаш меценаты Ыбырай Ақбаев та қызына Зуфнун есімін беріпті. Атақты заңгер Жақып Ақбаевтың қарындасы боп келетін осы Зуфнун кейінірек Ә.Бөкейханның адал шәкірті, көрнекті мемлекет қайраткері Нығмет Нұрмақұлының етегінен ұстап, адал жар болып ғұмыр кешкен. Өлкетанушы Қ.Мұқанов «Зуфнунды» Сейітбат­тал Мұстафаұлының төл шығармасы, оны Сұлтанмахмұт­тың анасы Зуфнунға арнап жазған деп көрсетеді. «Ташкент­те автордың «Зуфнун» ат­ты романы жарық көрді. Роман қазақтың белгілі ақыны Сұлтанмахмұт Торайғыровтың анасы Зуфнун туралы жазылған», – дейді Қайролла ақсақал.
Біздіңше, мұнда сәл жаңсақтық бар сияқты. Себебі шығарма алғаш рет баспа бетінде 1893 жылы жарық көріп отыр. Және оның авторы Ш.Хусаинов деп берілген. Екіншіден, жанры бойынша аударма еңбек екенін ескеруіміз керек. Үшіншіден, Ташкент­те 1925 жылы жарық көрген делінсе, онда Алаш инерциялық қозғалысы кезінде (1921-1928) жарық көрген кітаптардың қатарында тағы бір мәрте басылған болып тұр ғой. Демек, бұдан біз «Зуфнун» романының заман сұранысына сай қайта жарияланғанын аңғарамыз.
Алаш ағартушылығы – ұлт­тық ағартушылықтың жарқын кезеңі. Мұнда шетелдің озық университет­терінде жоғары білім алған қазақ жастары шоғырланып, ұлтқа қызмет қылудың теңдессіз үлгісін көрсет­ті. Ұлт­тық жазудың реформасын жүзеге асырып, тарихты қайта жазып, әдебиет­ті қалыптастырды. Ұлт-азат­тық қозғалыс тұсында халық санасын оятып, рухын көтеруде қыруар жұмыстар атқарылды. Сан алуан жанрда әр қилы көлемде шығармалар жазды. Олар сталиндік ойранға ұшырамағанда қазақ әдебиетін әлемдік деңгейге көтеретіні сөзсіз ақиқат еді! Осы қатардағы Сейітбат­тал Мұстафаұлы – суреткерлік қабілетімен танылған қаламгер. Ол Сұлтанмахмұт Торайғырұлы, Жүсіпбек Аймауытұлы, Мұхтар Әуезов сынды әдебиет алыптарымен бірге ұлт­тық әдебиет­тің көкжиегін кеңейтіп, көсегесін көгертер еді.
Ақын, жазушы әрі аудармашы Сейітбат­тал Мұстафаұлының «Зуфнун» романы – ұлт руханияты мен алаштану ғылымына қосылған сүбелі еңбек, мол олжа. Алдағы уақыт­та Әлихан Бөкейхан Алаш ғылыми зерт­теу институты ғалымдарының романды қазіргі қазақ тіліне аударып жариялау, зерт­теу мен зерделеу міндеті тұр. Мұндай қайталанбас экспедиция жұмысын ұйымдастырғаны үшін жетекші Е.Тоқтарбай мен аты-жөнін атауды қаламайтын, бірақ ұлтқа қызмет жолында аянып қалмаған демеуші кәсіпкер аға-апайларға зор ризашылық сезімімізді білдіргіміз келеді.
Алаш жолы – адалдық жол, адамдық жолы. Бұл жолда біз жолаушы ғана емес, жоқшымыз. Ұлт тарихы мен әдебиетінің кем-кетігін толтырып, барымен марқа­йып, қызмет етуді қастерлі парызымыз деп есептейміз.

Заңғар КӘРІМХАН,
алаштанушы