Озық ойлы ұлт болудың ең төте жолы – кітап оқу.
Қасым-Жомарт Тоқаев,
ҚР Президенті

Мемлекет басшысы Қасым-­Жомарт Тоқаев Ұлт­тық құрылтайдың «Адал адам – Адал еңбек – Адал табыс» ат­ты үшінші отырысында: «Біз, ең алдымен жастарды кітап оқуға баулуымыз керек. Сонда жап­пай кітап оқитын ұлтқа айналамыз. Тәуелсіздік кезеңінде елімізде кітапхана ісі кенжелеп қалды. Тоқсаныншы жылдардағы аласапыран уақыт­та мыңдаған кітапхана жабылды. Миллиондаған кітап қорынан айы­рылдық. Соңғы жылдары жағдайды түзеу үшін әрекет жасалып жатыр. Кітапхана – мемлекет­тің, ұлт­тың негізгі жады. Еліміз үшін құнды тарихи деректер мен материалдардың дені кітапханада сақталады. Сондықтан кітапхана ісін дамытуға бей-жай қарауға болмайды», – деген болатын.
Бүгінгі күні зерт­теушілердің, жазушылардың, әсіресе тарихшы мамандардың жазылар еңбектерінің деректік базасын кеңейте түсулеріне мүмкіндікті мемлекет басшысы өзі қолдап отыр. Сонау ХІХ ғасырдың аяғы, ХХ ғасырдың басында тілдей ғана қағазға жазылған бір ауыз сөздің өзі тарихи дәйек пен дерек бола алатынын, оның құнының қаншалықты екенін сезінгенім тағы бар. Тбилиси мемлекет­тік университетінің эмиграциядағы грузин ұлтшылдарына арналған музе­йінде, Мұстафа Шоқайдың 1935 жылы Париж қаласында шыққан «Түркістан Кеңес үкіметінің қол астында» ат­ты кітабы тұр. Оның грузиндер үшін құндылығы – кітаптың бір бұрышына «Өте қадірлі Ной Жорданияға автордан. 6.ХІІ.1935» деп, Мұстафа Шоқай өз қолтаңбасымен бергенінде.
Қазақ «Көре-көре көсем боласың, сөйлей-сөйлей шешен боласың» деген ғой. Осы орайда грузиндердің тарихи дерек жинаудағы менімен бөліскен, мен өз көзіммен көрген бір фактіні айта кеткім келіп отыр.
1994 жылы Грузияда алғаш рет грузиндердің бүкіләлемдік форумы өткізіледі. Форумға сырт­та жүрген грузиндердің бәрін шақыруға тырысады. Осы форумға байланысты Тбилисиде, Кутаисиде, Батумиде және Грузияның басқа қалаларында көптеген шаралар өткізген. Осы форум президентінің орынбасары, профессор Гурам Шарадзе іс-шаралар жобасына Грузин эмигрант­тары мұражайын ашуды енгізу туралы үндеу тастаған.
Профессор Гурам Шарадзе 1981 жылдан бастап Грузин эмиграциясының қызметі мен тарихының 70 жылдығына байланысты көптеген кітаптар мен монографиялар шығарған. Профессордың бұл саладағы негізгі әрі түбегейлі еңбектерінің бірі – «Жат елдің аспаны астында» деп аталатын үш томдық кітабы мен «Эмигрант грузин журналистерінің тарихы» деген 20 томға жоспарланған кітаптар сериясының 8 томдығы.

Осы Грузин эмигрант­тары мұражайы­на профессор Гурам Шарадзенің өмір бойы шетелдерден жинаған жәдігерлері мен тарихи деректері қойылған.
Мұражайда отыз мыңға жуық қолжазба, жеті мыңнан астам грузин және шет тілдерде жазылған грузин халқының бейнесін айшықтайтын құжат, грузин эмигрант­тары туралы ғана емес, мерзімді басылымдарда жарық көрген грузин, орыс, француз, ағылшын, тағы басқа тілдерде жазылған құнды мақалалар мен кітаптар, фото және аудиоматериалдар бар. Онда Мұстафа Шоқай туралы да құнды деректер сақталған.
Айтпағым, болашақта ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі мен Қазақ­стан Жазушылар одағы арасындағы стратегиялық әріптестік аясында жүзеге асырылып жатқан «ТМД елдерінің архивтеріндегі қазақ­стандық жазушылардың зерт­теу жұмыстары» бірлескен жобасының аясында табылған құжат­тар мен дерек-дәйектерді, аудио, видео жазбаларды жинақтап, Ұлт­тық кітапханадан ба, әлде Жазушылар одағынан ба бір бөлім ашсақ жақсы болар еді. Сонда осы жоба аясында жинақталған бүкіл құнды құжат­тар бір жерде тұрар еді. Ол айналымға түсер еді. Болашақ жазушылардың, ғалымдардың, зерт­теушілердің жұмысын жеңілдетер еді.
Сонымен, әлқисса…
Қазақ­стан Жазушылар одағының хатшылығында ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі мен Қазақ­стан Жазушылар одағы арасындағы стратегиялық әріптестік аясында жүзеге асырылатын «ТМД елдерінің архивтеріндегі қазақ­стандық жазушылардың зерт­теу жұмыстары» бірлескен жобасының мазмұны мен мақсаты кеңінен таныстырылып, өткізу жолдары туралы айтылып, жобаға жетекшілер тағайындалды.
Соңғы айлардағы атқарған жұмыстарының нәтижесіне орай, сайдың тасындай, білімді, жауапкершілігі мол он алты қаламгер іріктеуден өтіп, зерт­теу жұмысына тартылды.
Жобаға қатысатын қаламгерлер тізімі қайта жасалып, баратын бағыт­тары анықталды.
Жобаға қатысқан қаламгерлер тізімі:
Бішкек (Қырғызстан)
1. Ақеділ Тойшанұлы
Душанбе (Тәжікстан)
1. Төрәлі Қыдыр
Ташкент (Өзбекстан)
1. Момбек Әбдәкімұлы
2. Жанат Әскербекқызы Аймұхамбет
Баку (Әзербайжан)
1. Құлбек Ергөбек
2. Айткүл Досыбаева
Ереван (Армения)
1. Қанипаш Мәдібаева
Тбилиси (Грузия)
1. Қасымхан Бегманов
Мәскеу (Ресей) 5 қалаға:
1. Данияр Ихсан
2. Заңғар Кәрімхан
3. Елдос Тоқтарбай
4. Айбат Кептербаев (Серік Сағынтай)
Минск (Беларусь еліне)
1. Шашкова Любовь Константиновна
Санкт-Петербург (Ресей)
1. Жауынбай Жылқыбайұлы
2. Біләл Ертай
3. Нұржан Қуантайұлы
Қилы замандарда қазақ тарихының «шашылып» қалған, ақтаңдақ бет­терін жинақтау мақсатында ТМД елдерінің архивтеріне алдын ала хат жазылып, Қазақ­стан Республикасы Сыртқы істер министрлігі арқылы сол елдердегі Қазақ­стан Республикасының Консулдығына хабарласып, тығыз байланыс орнат­тық.
Жоба жетекшісі ретінде ертеректе «Мұстафа Шоқай жолымен» ат­ты халықаралық экспедициясындағы тәжірибемді, көрген-білгенімді пайдаландым.
15 жыл бұрын «Мұстафа Шоқай жолымен» ат­ты халықаралық экспедициямен барған Тбилиси, Кутаиси, Батуми қалаларының архивтерінде құжат­тар қарап, сарылып жұмыс істеген елге жолымның қайта түскеніне бір жағынан қуандым.
«Қазақ­стан жазушыларының ТМД елдерінің архивтеріндегі зерт­теу жұмыстары» жобасы бойынша менің зерт­теген тақырыбым:
«Қазақтың саяси тұлғалары мен қазақ ақын-жазушыларының Грузиямен әдеби-мәдени байланысы» (архив құжат­тары негізінде), Тбилиси қаласы.
Зерт­теу жұмыстарым жайлы мына мәлімет­терді анықтадым:
Грузияның астанасы Тбилиси қаласындағы Важа Пшавел атындағы Ұлт­тық мемлекет­тік мұрағатынан біраз құнды мағлұмат­тар мен деректер таптым.
Грузияның ұлт­тық мұрағатынан 1937 жылы Шота Руставелидің «Жолбарыс терісін жамылған батыр» ат­ты дастанының 750 жылдық мерейтойына арнайы келген Қазақ­стан делегациясының атынан домбырамен толғау жыр айт­қан ұлы Жамбыл атамыздың дауысы жазылған 49 минут­тық деректі фильм – тарих үшін аса құнды құжат деп есептеймін.
Ақын аталарымыз Жамбыл мен Кененнің Тбилисидегі Шота Руставели ескерткіш бюстінің жанында түскен, бұрын еш жерге жарияланбаған жаңа суретін бүгін осы архивтен ұшырат­тым.
1937 жылы Грузияға Қазақ­стан Жазушылар одағының төрағасы, атақты сыншы Мұхаметжан Қаратаев бастап келген делегация құрамындағы бес адам – Ж.Жабаев пен К.Әзірбаевтың, М.Қаратаевтың және Т.Жароков, П.Кузнецовтардың бұл қаладағы қай қонақүйге тоқтап, қай жерлерге барғандары туралы ведомостьқа қойған қолдарын таптым. Жүрген жерлерін, болған мекемелерін анықтадым.
Қазақ ақын-жазушыларының грузин тіліне аударылып шыққан шығармалары қашан, қай жылы, қай баспадан шыққаны жайлы жазылған анықтама-картотеканы көшіріп алдым.
Төменде аты аталған ақын-жазушы ағаларымыз М.Әлімбаев пен Т.Әлімқұловтан бастап, Т.Бердияров, Қ.Бекхожин, Х.Ерғалиев, Ғ.Қайырбеков, М.Мақатаев, С.Мәуленов, І.Мәмбетов, Т.Молдағалиев, С.Мұқанов, Ж.Молдағалиев, Қ.Мырзалиев, Ж.Өмірбеков, А.Жұмағалиев, Ә.Сәрсенбаев, С.Сейітов, С.Сейтқазин, Н.Шәкенов, А.Шамкенов, Қ.Шаңғытбаев, М.Шаханов, З.Шүкіровтің өлеңдері грузин тіліне аударылған жыр жинағы «Казахская советская поэзия» сериясымен 1967 жылы Тбилиси қаласы, «Литература да хеловие ба» баспасынан шыққан екен.
Тбилисидің ұлт­тық кітапханасына бес жыл мерзімге оқырман болып тіркелдім. Мұрағат­тар мен кітапханалардағы қазаққа қатысты картотекаларды мұқият қарап, қажет дегендерін суретке түсіріп алдым.
Қым-қиғаш сәт. Жаз мезгілінде Тбилисидегі ресми мекемелердің көбісі жабық, демалыста екен. Сол кез­де ескі таныстарды, достарды іздеп таптым. Түрлі қиыншылықтар бастан өт­ті.
Келген күннен бастап, тамыздың 12-сі мен 17-сі аралығында әр күнім, әр сағат, минутыма де­йін есептеліп, «Қазақтың саяси тұлғалары және қазақ ақын-жазушыларының Грузиямен әдеби-мәдени байланысы» ат­ты зерт­теу тақырыбыма байланысты архив құжат­тары негізінде бар мүмкіндігімді, тәжірибемді пайдаланып, шамам келгенше жұмыс істедім.
Белгіленген уақыт­та он алты зерт­теуші ақын-жазушылар бір адамдай жұмылып, қысқа мерзімде өте жоғары ұйымдасқан түрде, он алты елге барып, мұрағат­тарда, кітапханаларда тапжылмай отырып, әрқайсысы он баспатабақтан 16 қолжазба жазып, сараптау комиссиясына тапсырды. Бір үйдің баласындай, бір қолдың саласындай еңбек ет­ті.
Болашақ үшін, жастардың бойына ұлт­тық құндылықтарды сіңіру мен мемлекетшілдікке тәрбиелеуге бастайтын үлкен жобаға қолдау көрсеткен ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігіне шынайы алғысымызды айтамыз.
Жобаға қатысып, мұрағат­тарда зерт­теу жұмыстарымен тиянақты айналысқан ақын-жазушыларға алғыс айтамын.
Жоба жетекшісі ретінде зерт­теушілердің еңбегі мен алғашқы жазбаларын ең бірінші болып оқып, төменде әрқайсысына өз пікірімді білдірдім. Еңбектеріңізге шығармашылық шабыт, табыс тілеймін!
Қанипаш Мәдібаева 2024 жылдың 12–17 тамызы аралығында Армения Республикасында іссапарда болды.
АР Ұлт­тық кітапханасында, Ұлт­тық архивте, М.Маштоц атындағы көне қолжазбалар институты Матенадаранда, Ереван мемлекет­тік университеті шығыстану факультеті түркітану кафедрасында архив құжат­тарын қарастырды; библиографиялық көрсеткіш, мерзімді басылымдар, зерт­теу еңбектер бойынша жұмыс істеді.
Матенадараннан көне қыпшақ қолжазбасының көшірмесін алып келді. Бұл жәдігерді әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Л.И.Гумилев атындағы ЕҰУ-дің қыпшақтілді армян жазулы қолжазбалар бойынша жас мамандарына тапсырды.
Құжат­тардың басым көпшілігі армян тілінде жазылғаны қиындық туғызғанымен, жергілікті мамандардың көмегімен бірқатар танымдық ақпарат қорын жинап қайт­ты. Матенадаран қолжазбалар институтындағы қыпшақ тілді армян жазулы көне қолжазбалардың, «Қыпшақ грамматикасының» игерілу бағыт­тарымен танысты. Шығыстанушы армян ғалымдарымен өзекті мәселелер талқыланды.
Сонымен бірге ғалым А.Тойшанұлы «Манас» эпосын жинау, зерт­теу, насихат­тау ісіне А.Байтұрсынұлы, М.Әуезов, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, С.Асфандияров, Ғ.Тоғжанов секілді қалам қайраткерлерінің үлкен үлес қосқанын архив мәлімет­тері арқылы анықтады.
Сондай-ақ Қырғызстан Алаш зиялылары Қ.Тыныстанов, Е.Арабаев, Б.Данияров, Х.Қарасаев, манасшы С.Орозбаков туралы деректер жинап, олардың қазақ қаламгерлерімен байланысын зерделеді.
«Манас» жырын жазып алу туралы жиынға 1922 жылы Ташкенде Түркістан басшылары Сұлтанбек Қожанов, Тұрар Рысқұловтар қолдау көрсеткені, бұл іске қазақ-қырғыз «Талап» ұйымын құрған Х.Досмұхамедов бастаған Алаш игі-жақсыларының шарапаты мол болғаны тиянақталды. Сол себептен де Алаш ардақтыларының есімін әйгілі жомоқшы Сағымбай Орозбаков «Манас» жырында таңбалап кеткені зерт­теу жұмысында айқындалды. «Манас» жырында Сағымбай Орозбаковтың аузына ілінген тұлғалар – А.Байтұрсынұлы, С.Қожанов, Т.Рысқұлов, О.Жандосов. Мысалы, мынадай жыр шумақтары сақталған: «Журт бийлеген баарың ук, Байтурсунов, Кожонов, Баш тарыкы бабаңдын, Байкап көргүн ойлонуп… Рыскулов, Жандосов, Манас, Көкчө бабаңыз, Бар жомогун табабыз».
Әйгілі манасшының қазақ зиялыла­рымен осындай тығыз қатынасы архив деректері арқылы да айшықтала түсті.
1935 жылы Бішкекте «Манас» жырын баспаға дайындау, орыс тіліне аудару туралы комиссия құрылғанда эпос туралы негізгі баяндаманы Мұхтар Әуезов жасап, жиынның нәтижесінде «Манас» жырын жариялауға қаулы алынып, редакциялық алқа құрамы бекітіледі. Бұл 17 адамнан құралған мәртебелі тізімге Қазақ­станнан С.Асфандияров, С.Сейфуллин, Ғ.Тоғжановтар бекігені туралы құжат табылды (1935 ж. 9 көкек, №10 протокол, латын қарпінде. Қараңыз: Фонд 23 , Опись 1, Дело 1127).
Ғалым Ақеділ Тойшанұлы Қырғызстан Ұлт­тық ғылым академиясы Ш.Айтматов атындағы Тіл-әдебиет институты сирек қолжазбалар қорынан қазақ пен қырғыз халқын қатар билеген Еңсегей бойлы Ер Есімге арналған «Эр Эшим» дастанының түпнұсқа қолжазбасын алды, сол кезеңдегі екі елге ортақ Есім хан, Көкім би туралы мәлімет­тер жинақтады. Осы архивтік құжат­тар негізінде А.Тойшанұлы «Қазақ әдебиеті» газетіне «Алаш және «Манас» деген мақала жариялады («Қазақ әдебиеті», 2024, 6 қыркүйек, №35).
Фольклортанушы ғалым Ақеділ Тойшанұлы жоба аясында «Түрік халықтарының әдет-ғұрыптары» деген зерт­теу еңбегін аяқтап ұсынды. Бұл еңбекте қазақ, қырғыз, қарақалпақ, өзбек, әзербайжан, түрік, түрікмен, татар, башқұрт, алтай, саха, құмық секілді көптеген бауырлас халықтардың өмір-тіршілігінің арқауы болған ғұрыптық фольклоры жүйесі кешенді зерт­теліп, бағзы заманнан бері үзілмей жалғасқан ата-баба салтының жас ұрпақты тәрбиелеуге, түркі халықтарының рухани келбетін, ар-намысын қорғауға, отаншылдық пен достық сезім қалыптастыруға маңызы аса зор бірегей құндылық екені терең пайымдалды. Еңбек қадым заманда халықтың тұрмыс-тіршілігінің өзегі болған аңшылық, саятшылық, малшылық кәсіптің қыр-сыры, ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен халқымыздың сөзді қасиет тұтқан ежелгі заманынан қалыптасқан арбау, жалбарыну, тілек, ақ бата, теріс бата, ант, ырым-тыйым секілді байырғы үлгілердің рухани мәдениетіміздегі орны, түркі жұртының маусымдық-күнтізбелік салтын айшықтайтын күнқайыру жоралғысы, нау­рыз мейрамы, қымызмұрындық тойы, жарапазан жыры, сонымен бірге батырлық дәстүрді дәріптейтін Едіге, Манас, Еңсегей бойлы Ер Есім эпостары іргелі зерт­теудің нысанына айналды.
Зерт­теу түркі елдерінің фольклоры, этнографиясы, рухани мұрасын зерт­теуші мамандарға, этнопедагогикамен шұғылданатын ұстаздарға, халық мұрасына құмар жалпы оқырманға арналады.
Белгілі жазушы Нұржан Қуантайұлы Санкт-Петербург архивтерінде нәтижелі жұмыс істеді.
Сыншы, зерт­теуші Құлбек Ергөбек, 2024 жылдың 22–25 тамыз күндері жоба аясында Әзербайжан Республикасының астанасы Баку қаласында болды. Бакуде өткен күндерінде ізденіс арнасы бірнеше бағыт­та жүйеленіп, іргелі ғылыми-зерт­теу жұмыстары атқарылды.
Іссапардың басты мақсаты – «Қазақ-Әзербайжан әдеби байланыстары архивтік деректер ізімен» ат­ты зерт­теу жұмыстарын атқару болатын. Осы бағыт­тағы ізденіс арнасы Әзербайжан Жазушылар одағының төрағасы, белгілі жазушы, драматург және кинорежиссер Анар Рзаевпен және төраға орынбасары Сәлим Бабуллаоглымен кез­десуден басталған екен. Сұхбат тақырыбы Орталық Азия халықтарының ұлт­тық мұрасы, батыстық мәдени үрдіс, эмиграциялық әдебиет секілді алуан тақырып айналасында өрбіді.
1926 жылғы тұңғыш рет Бакуде өткен І түркологиялық съезд жайында да ақтарыла әңгімелесіп, өзекті ойдың тиегі ағытылған. Сонымен қатар зерт­теу тақырыбы бойынша әдебиет­термен танысып, қажет­ті кітаптар мен архив материалдарын сатып алды.
Жобаның құрамына сақа жазушы, ғалымдармен қатар, бес талант­ты жас қаламгерді қостық. Осы жастардың ішінде көш бастап жүргені әрі мерзімді басылымдардағы эссе, әдеби зерт­теу, сын мақалалары арқылы көпке танылған жас жазушы, Қазақ­стан Жазушылар одағының мүшесі – Елдос Тоқтарбай.
Одаққа жыл басында мүше болған әдебиет­танушы ғалым, Алаш зерт­теушісі Заңғар Кәрімханның есімі де елге танымал. Бұған де­йін оның «Дүние шыр айналса…», «Толағай», «Абай мен Алаш», «Қазақ тарихы. Инфографикалық деректер» ат­ты кітаптары жарық көрген.
Заңғар Кәрімхан бұл жолы Ресейдің Омбы қаласына барып, сол қалада білім алып, еңбек жолы басталған Алаштың ірі қайраткері, педагог, ағартушы, әскери қолбасшы Отыншы Әлжанұлы жайлы мол материалдар жинап қайт­ты.
Алаш кезеңін зерт­теуші жас ғалым, әдебиет­танушы Данияр Ихсан елге енді-енді танылып келе жатқан талант­ты жас қаламгер. Ғазымбек Бірімжан, Жүсіпбек Салықұлы секілді Алаш зиялыларының өмірі мен шығармашылығын зерт­теп, кітаптарын жарыққа шығарған. «Құлыншақ», «Жетісу жауһарлары», «Жетісу жұлдыздары», «Ұлт­ты оятқан ұлы сөз» сынды әдеби антология мен сериялық кітапшалардың авторы. Түркия, Ресей, Өзбекстан елдерінің кітапхана мен архив қорларында жұмыс істеп, бірнеше халықаралық экспедицияларға қатысқан.
Данияр Ихсан Ресей Федерациясының Астрахан қаласына барып, Алаш қайраткері, агроном, қаламгер, мемлекет­тік бағдарламамен шетелде білім алған алғашқы қазақтың бірі – Ғазымбек Бірімжан туралы деректер іздестіріп, мол олжамен оралды.
Ғазымбекпен бірге барған басқа да қазақ жастарының өмірін жаза отырып, Әбдірахман Мұңайтпасұлы мен Дәмолла Битілеуұлы арнайы курстарда оқыса, Темірбек Қазыбекұлы басқа ұйымның атынан (Әндіжан қаласында өмірге келгендіктен қазақ тарихшыларына беймәлім тұлға), Сабыр Танашұлы өз қаражатымен (ке­йін стипендияға іліккен) барғанын архивтік құжат­тар негізінде дәлелдеп шыққан. Қазақ жұртына аса қажет­ті мамандықты игерген жас маманның Мемлекет­тік сауда басқармасында қызмет істеп, Шымкент, Вологда, Астрахан қалаларына жасаған іссапарына де­йін қаузаған. Ғазымбектің ғұмырнамасы толыққанды қамтылған деуге негіз бар.
Жауынбай Жылқыбайұлы – жобамыздың ең жас қатысушыларының бірі. Ол осы уақытқа де­йін халықаралық экспедициялар мен түрлі жобаларға қатысып, ТДМ елдерінде өз зерт­теу жұмысын жүргізген.
Бірнеше жыл ішінде елге есімі елеу­сіз қалған Алаш қайраткерлерінің әдеби-мәдени мұрасын жинақтап, жарыққа шығарды.
Жауынбайдың осындай туынды­ларының бірі – «Алаш ардақтысы» (Әбубәкір Алдиярдың өмірі мен шығармашылығына арналады) деп аталады. Әбубәкір Алдияр – тәуелсіздіктен ке­йінгі жылдары есімі еленбей келе жатқан қаламгерлердің бірі.
Автор жоба аясында жазылған осы еңбегінде Ә.Алдиярдың тұлғалық бейнесін айшықтап, бұрын ғылыми айналымға енбеген әдеби-мәдени мұрасын архив құжат­тарымен нақтылай түседі. Ол әр сөйлемін ғылыми фактіге негіздеп, бірнеше деректермен дәйектей түскен.
Жас қаламгер Ертай Біләл осы уақытқа де­йін ұлт дербестігі, елдігі, теңдігі жолында жазықсыз құрбан болған Алаш қайраткері, ақын, композитор Қапез Байғабылұлының өмірі мен шығармашылығын зерт­теген.
Ертай Біләл Санкт-Петерборға барып, жазушы, публицист, драматург, аудармашы, репрессия құрбаны Нұғыман Сәрсенұлы Манаевтың ғылыми айналым түгілі, қазіргі қаріпке түспеген бірнеше кітаптарын анықтап, жинақтап қайт­қан болатын.
Мәдениет және ақпарат министрлігінің қазіргі көркем әдебиет саласын дамыту және қолдау мақсатындағы жобасы бойынша мемлекет­тік тапсырыс аясында Ресейдің Томбы қаласында біраз күн іссапармен болып, бірқатар мұрағат-кітапхана қорларын ақтарып қайт­қан қарағандылық қаламгер Серік Сағынтайдың зерт­теуге алған тақырыбы да осы құбылыстың кешегі-бүгінгі әдебиет дамуына тигізген әсерін бағамдау болатын.
Іссапар барысында Алаш қозғалысы­ның қайраткері, ғұлама Әлімхан Ермеков, Азияның әз ұясына ғұмырын арнаған Григорий Потанин, Николай Ядринцев, Г.Потаниннің шәкірті, Сібірге мәңгі сағынышын арнаған Георгий Гребенщиков, қазақ сахарасының аң-құсын түгендеп зерт­теген аяулы жазушы-ғалым Максим Зверев, Сахалин аралын мекендеген нивх халқының жалғыз жазушысы Владимир Санги секілді тағы да басқа қалам сертін Қазақия, Сиберия жұртында ұстаған ілкі заманғы әріптес аға, ата буын жайлы ізденістер жүргізіп, нәтижесінде, «Қазақия, Сиберия…» ат­ты филологиялық эссе жазылды.
Автор ғылым жолында еңбектер жазып, ғылыми атақ қорғаған, сол жолдағы ізденістері бар болмаса да, жазушы ретінде, қаламгер ретінде әдебиет­тегі типология, дискурс тақырыптарына белсене барып, бірқатар құбылыстарға тап басып, баға бергені байқалады.
Белгілі жазушы Момбек Әбдіәкімұлы жоба аясында осы жылдың тамызының 19–23-і және 26–29-ы күндері арасында екі рет Ташкент қаласында болып, ондағы республикалық ұлт­тық кітапхананың сирек кітаптар қоры мен Шығыстану институтындағы көне қолжазбалар қорында жұмыс істеп, ХХ ғасырдың басында Түркістан өлкесінде өмір сүрген ақын-жазушылар мен саяси қайраткерлердің осы күнге де­йін көпшілікке беймәлім болып келген біраз еңбектерін жиыстырып қайт­ты.
Халық жазушысы, Қазақ­станның еңбек сіңірген қайраткері Любовь Шашкова «Соғыс пен тың топырағы туысқан» ат­ты жинағын шығару үшін «ТМД елдері мұрағатындағы қазақ жазушыларының ғылыми-зерт­теу еңбектері» жобасымен айналысу барысында, Минскідегі «Породненные войной и целиной» газетінің қызметкерлерімен кез­десті. Көптеген жаңа архивтік материалдар алып қайт­ты.
Филология ғылымдарының кандидаты, шығыстанушы Төрәлі Қыдыр 2024 жылдың 18–23 тамызы аралығында Тәжікстан астанасы Душанбе қаласына барып, қазақ әдебиетіне қатысты біраз құнды деректер алып келді. Оның іссапары Қазақ­стан Республикасы Президенті Қ.Тоқаевтың ресми сапарымен тұспа-тұс келгендіктен де, екі ел Ұлт­тық ғылым академияларының ұйымдастырған ғылыми конференцияның пленарлық мәжілісінде «Қазақ-тәжік әдеби байланыстары» жөнінде баяндама жасады.
Қазақ­стан Жазушылар одағының мүшесі, ақын, филология ғылымдарының докторы, профессор Жанат Әскербек­қызы Аймұхамбет­тің ізденіс жүргізу үшін Ташкент қаласына іссапары сәт­ті өт­ті.
Іс сапардың алғашқы күні Қазақ­стан Жазушылар Одағының Өзбекстандағы өкілі Тұрсынәлі Ахметовпен кез­десіп, сол кісінің бастауымен Өзбекстандағы Қазақ­стан Республикасы елшілігінде болып, Қазақ­стан Жазушылар одағының бұл жобасының мақсат-міндеті, іске асырылуы туралы сұхбат­тасып, Ташкент қаласындағы Орталық архивте және облыстық архивте жұмыс істеуге қатысты өтінішін білдірді. Қазақ­стан Республикасының Өзбекстандағы Төтенше және өкілет­ті елшісінің кеңесшісі Қыстаубаев Ерғали мырзамен жүздесіп, кеңесші мырза архивке рұқсат алу үшін Ташкент облыстық архивінде және Өзбекстан Республикасының орталық мемлекет­тік архивіндегі құжат­тармен әлі де жан-жақты танысу үшін алдағы уақыт­та жұмыс жүргізуді жоспарлап отыр.
Зерт­теуші Айткүл Бейсенбайқызы Досыбаева 2024 жылдың 22–25 тамыз күндері жоба аясында, Әзербайжан Республикасының астанасы Баку қаласында болды. Зерт­теушінің Бакудегі ізденіс арнасы бірнеше орталықта жүйеленіп, іргелі ғылыми-зерт­теу жұмыстары атқарылды.
Иә, сонымен, Қазақ­стан Жазушылар одағы мен ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің бірлескен «Қазақ­стан жазушыларының ТМД елдерінің архивтеріндегі зерт­теу жұмыстары» ат­ты ірі жобасы аясында іссапарлар табысты, сәт­ті аяқталды.
Уақыт­тың тығыздығына қарамастан жазылған осынау тарихи, деректі-дәйек­ті зерт­теу еңбектер – болашақта жазылатын сүбелі шығармаларға арқау болатына сенімдіміз. Өйткені тәуелсіздік жолындағы күресте арына дақ түсірмей, абыроймен өткен ұлыларымызды іздеу – барлық дәуірдегі ұрпақтардың басты борышы бола береді.

Қасымхан БЕГМАНОВ,
«Қазақ­стан жазушыларының
ТМД елдерінің архивтеріндегі
зерт­теу жұмыстары» жобасының жетекшісі