Қыркүйек айының бесі. Қазақ­стан халқы тілдері күні мерекесін атап өт­тік. Атаулы күнге құт­ты болсын айтпас бұрын кейбір мәселелерге бойлағанымыз жөн болар. Тәуелсіздік алғанымызға 32 жыл толды. Бірақ тіліміз мемлекет­тік тіл деген конституциялық мәртебесі болғанымен, сол мәртебесіне лайық құрмет көріп, сол мәртебесіне лайық қызмет етіп жатқан жоқ. Байыптап қарасақ, үшбу мәселенің шиеленген түйінін шешу билік пен бизнестің қолында тұрған секілді. Осы орайда «Билік пен бизнес қашан қазақ тілінде сөйлейді?» деген заңды сұрақ туады. Біз осы сауалды белгілі саясат­танушы Дос Көшім мен ҚР Мәжіліс депутаты Қазыбек Исаға қойған едік.

  Дос КӨШІМ, саясат­танушы:

Тәуелсіздік үшін күреспеген билік осынау заңды қабылдамайды

Жауап біреу-ақ, ол үшін қоғамда қазақ тіліне деген қажет­тілік тууы керек. Ал қажет­тілік жасаудың мен білетін екі жолы ғана бар. Біріншісі – заңдық жолы. «Мемлекет­тік тіл туралы» заң жасалып, сол заңда мемлекет­тік тілге нақты қажет­тілік тудыратын баптар болса, заң орындалмаған жағдайда жүзеге асырылатын жауапкершіліктер көрсетілсе, ертең-ақ билік те, бизнес те, ғылым да қазақша сөйлеп кетеді.
Екіншісі – халықтық тәсіл. Егер қазақтілді азамат­тар барлық жерде, жұмыста, дүкенде, банкте, теміржолда, кафе-ресторанда, тағы басқа қоғамдық орындарда тек қазақ тілінде сөйлеп, бір-бірімен және басқа да азамат­тармен тек қазақ тілінде қарым-қатынас жасаса, бес айда кететіндер кетіп, қалғандары, оның ішінде билік те, бизнес те, ғылым да қазақша сөйлеп кетеді. Бұл – менің ойлап тапқаным емес, қарапайым әлемдік тәжірибе. Бірақ өкінішке қарай, осы екі жол да Қазақ елінде жүзеге аспайтын сияқты… Тәуелсіздік үшін күреспеген, метрополияға беріле қызмет еткен, орыстілді, орыс мәдениетін ғана білетін, коммунистік, тоталитарлық жүйеге толық берілген билік, қазақ тіліне қажет­тілік тудыратын заңды дайындамайды да, қабылдамайды да. Өздері отырған бұтақтарын өздері шаппайды. Ал намыс пен рухтан әбден айырылған қазақтілді қауым балтық елдері сияқты өз тілдерінде сөйлеп, өз тілдерінде қарым-қатынас жасай алмайды ма деп қорқамын.

Қазыбек ИСА, ҚР Парламент Мәжілісінің депутаты:

Өзге тілде тәрбиелеу – ұл-қызға ғана емес, ұлтқа қастандық

Биылғы білім саласы қызметкер­лерінің республикалық тамыз кеңесі Түркістан қаласында өтіп, біз сонда сөз сөйлегенбіз. Мінберде айт­қан сөзіміздің ішінен сіз қойған сұраққа жауап табылады. Не деп едім? Қысқа-нұсқа баяндайын:
Оқу-ағарту министрлігінің ұлт­тық мүддені негізге алған «Біртұтас тәрбие бағдарламасын» қабылдағанын қуана қолдаймыз.
Ұлт­тың болашағы – Ұрпақ тәрбиесі – ұстаздықтың негізгі бастауы, қайнар көзі десек болады. Әлемнің екінші ұстазы әл-Фарабидің әлемге әйгілі «Тәрбиесіз берген білім – адамзат­тың қас жауы» деген сөзі тегін айтылмағаны анық.
Ал ұлт­тық құндылықтарға негізделген тәрбие тіл арқылы беріледі. Ұрпақ тәрбиесі ұлт­тың тілінен басталады. Бұл сөздің біз секілді қаншама жыл отарлықтың ауыр зардабын көрген, әлемдегі Тәуелсіздік алған елдердің барлығы ең алдымен істеуі тиіс. Отарсыздану саясатын толық жүргізе алмай отырған мемлекет үшін бұл тіпті маңызды!..
Ал биылғы Астанадағы жағдай – бірінші сыныпқа барған 25 мың баланың 40 пайызы орыс тіліне баруы, орыс сыныптарының басым бөлігі қазақ балалары болуы Тәуелсіздіктің 32 жылындағы Ұлт­тық идеологияның нөл екенін көрсетеді. Ұлт­тық тәрбие тек Ұлт­тық идеологиясы бар елде ғана іске асады…
«Қазақ балаларының орыс тіліндегі мектепке көптеп баруы – ата-аналар таңдауы» деген жалпақшешейлік пен босбелбеулікті тоқтату керек! Ең алдымен мемлекет­тік мүдде – ұлт­тық мүдде болуы тиіс!..
Шығыс Қазақ­стан облысы Риддер қаласындағы жалғыз қазақ мектебі – шаңырағы құлайын деп тұрған «Шаңырақ» мектебінің апат­ты жағдайы туралы ата-аналар хатын оқығанда, біз әлі Тәуелсіздік алмай, Кеңес империясында жүрміз бе деген ой келеді…
550-дей қазақ баласы оқитын жалғыз қазақ мектебі өткен ғасырдың басында, 1936 жылы және 1952 жылы салынған, әбден тозығы жеткен, құлайын деп тұрған жайда отыр.
Риддердегі жалпы 16 мектептің 1-еуі ғана қазақша, 12-сі орысша, 3-еуі аралас мектеп. Қазақ елінде қазақ мектебі 20 жылдан бері жаңа ғимарат сұрап зарлап келеді. Риддерде қазақша мектеп жетіспейтіндіктен, қазақ балаларына дискриминация жасалып, оқуға ешқандай жағдай жасалмай, зардап шегуде.
Негізі, 2022 жылы «Шаңырақ» қазақ мектебіне салынған жаңа ғимарат­ты «аралас» мектепке айналдырып жібергендер заң алдында жауап беруі тиіс!
2008 жылы «Шаңырақ» қазақ мектебін салуға жер телімін бөлу туралы қаулы шыққанда мектептің апат­тық мектеп екені туралы эксперт сараптамасы да, типтік емес мектепте отырғаны туралы да құжат­тар болды.
2019 жылы бұл сараптаманы да басқа құжат­тарды да мектептегі жиналыста Риддер қаласы білім беру бөлімі басшысы Дәулет Ильясов өз қолымен алып кетіп, жоқ қылды. Содан кейін 2019 жылы жаңа қаулы шығарғанда №6 ықшамауданда салынатын мектеп құжаты қазақ мектебі емес, аралас мектеп болып бұрмаланып кет­ті.
Қабырғаңды қайыстырар осы Тәуелсіз және Әділет­ті Қазақ­станның ұстанымына қарсы әдейі жасалған бұл қарекет­терге кім кінәлі? Олар неге жазаланбайды? Облыс, қала әкімдері неге мемлекет­тік мүддені қорғамай отыр? Осы сұрақтарға ашық жауап талап етіп, біз, «Ақ жол» фракциясы парламент­те мәселе көтердік.
Осы біздің елде қазақ мектебін ашамыз десек, «аралас мектеп ашайық» деп, жоқ жерден киліге кететін, өңмеңдеп шыға келетін құлдық санадағы шенеуніктерден қашан және қалай құтыламыз? Тәуелсіздік алғанымызға 32 жыл болды емес пе?!. Амал не, мұндай мемлекет­тік мүддеге қарсы шенеуніктер әр қалада жетеді.
Олар әлі әкімдікте, білім саласы басында отыр. Мысалы, Алматы облысы Талғар қаласындағы Т.Рысқұлов мектебі үшін салынған жаңа №25 мектептің «Оқу қазақ тілінде» деген паспортын ауыстырып жібергендер қызмет бабымен өсіп кет­ті. Алматы қаласындағы Наурызбай ауданында да №207 жаңа мектепті де осындай араласқыштар «аралас мектеп» етіп жіберді…
Алаш арысы, қазақтың классик жазушысы, мектепке арнап психология оқулығын жазған ағартушы Жүсіпбек Аймауытовтың «Орыс тәрбиесін алған бала ұлт қызметкері бола алмайды» – деген өсиетін еліміздегі барлық мектептерде жазып қою керек! Оқысын, көрсін ойлансын жас ұрпақ!
Біз өз қолымызбен арнайы арпа егіп алып, енді «бидай неге шықпайды» деп өтірік аңқаусып, өтірік таңғалып отырамыз!
Сондықтан қазақы, яғни ұлт­тық мектептерге басымдық берілуі тиіс. Ау, бұл ең әуелі Қазақ Елі емес пе?! Меншігіне қарамай, ұлтына, тіліне қарамай, еліміздегі мектептердің бәрінде қоңырау соғудың орнына күй ойнатуды енгізу керек!
Мысалы, орыс, ұйғыр, өзбек мектептерінде әр 45 минут сайын қазақ күйі орындалып тұруы – Тәуелсіз мемлекет­тің ұлт­тық мүддесіне толық сай келеді. Аралас мектептерге Аятжан Ахметжанұлы секілді орыс тілін білмейтін, озат та ойлы ағартушыларды директор ету керек! Орыс мектептеріндегі қазақ тілі пәні үшін жұмсалып жатқан миллиардтаған қаржының қайтарымы болуы тиіс. Ол үшін орыс және басқа диаспора мектептері үшін ҰБТ-да міндет­ті түрде қазақ тілінен сынақ тапсыруы керек.
Өз баласын өз тілінде емес, өзге тілде тәрбиелеу – ұл-қызға ғана емес, Ұлтқа қастандық! Балабақшадан бастап, мектеп қазақша болмай, мемлекет қазақша болмайды! Сөздің тоқетері Мемлекет­тік мектеп мемлекет­тік тілде болуы керек!

Асылан ҚУАНЫШҰЛЫ