Талантты жазушы, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лау-реаты Мұқадес Есламғалиұлының фәниден бақиға көшкеніне де он жылдай уақыт өткен екен-ау! Сынаптай сырғыған күндер деген осы! Ол ортамызда болса, 2016 жылы 70 жасқа келіп, аңыз кеудесінен ақтара сыр төгіп, соларды көпшілік іздеп жүріп оқитын туындыларға айналдырып, жарқ-жұрқ етіп жүрер еді. Не шара!

Мұқадеспен Орал институтында қа­тарлас оқыдық. Бір жатақханада, көрші бөлмелерде тұрдық. Мен өлеңмен, ол прозамен, қазір Махамбет Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік универси­те­тінің доценті болып студенттерге дәріс оқып жүрген белгілі әдебиетші Серікқали Шарабасов сынмен «ауырды». Жаз­ған­да­ры­мызды басқа ешкімге білдіртпей, үше­у­ара оқып-талқылайтынбыз. Серік­қали бізді аямайды. Уақытының көбін кітап­ха­наларда өткізетін ол, бізден классиктерше жазуды талап етеді. Мұқадестің «Ақ­қу сазы» деп аталған тұңғыш кітабы үше­уара пікірталас нәтижесінде дүниеге ке­ліп, оқырмандарға сапар шеккен бола­тын-ды.

Досымыз Алматыға қоныс аударуды сөз ете бастады. «Қайнап жатқан қара қа­занға күмп бересің, дайындығың бар ма?» дейміз оны алысқа жіберуге қимай. «Әдеби ортаға бір жетсем, өзімді-өзім қам­шылаймын  ғой», – дейді  ол көзілдірі­гі­нің ар­ғы жағындағы қос жанары шоқтай жай­нап. Содан Мұқадес Мұхсинасын қол­тық­тап бір-екі перзентін ертіп, 1979 жы­лы Алматы асты ғой. Сөйтіп, оның бұ­қа­ралық ақпарат құралдары, баспалар мен Жазушылар одағы аппара­тындағы тынымсыз тірлігі басталды. Күндіз кеңсе қызметінде болып, түні бойы өз жазбаларымен шұғылданып, ана бір жылдары Мұ­қадес сылыныңқырап кетіп еді. Бұл оның тың туындыларды қолға алып, әдеби ортаға өзін танытуға талпынған тұсы болатын. Алғашқы кітабы жарық көр­геннен кейін көп ұзамай-ақ, «Екінші ты­ныс», «Қайырлы түн», «Екі басқа дү­ние» әңгімелер мен повестер жинақтары дү­ниеге келді. Аталған кітаптарға енген туын­дылардың некен-саяғы тарихи та­қырыптарға  арналса, негізгісі, өзіміз өмір сүріп отырған ортадағы оқиғаларды арқау етті. Мұқадес бір-біріне ұқсай бермейтін кейіпкерлердің тұтас галереясын жасады. Әсіресе, зиялы қауым есебінде жүрген «зиянды қауым» өкілдерінің бетпердесін сыпыруға талпынды. Жазушының әңгі­ме­лері мен повестері қысқалығымен ерек­­шеленеді. Ол аз сөзге көп ой сый­ғызу­ға, айтарын ишара, тұспалмен беруге тырысады.

Әңгіме, повестер жазып, қаламы біраз тө­селген Мұқадес прозаның күрделі жа­ны – романға баруды мақсат тұтты. Бұл орай­да оған еңбек жолын алғашқыда мұ­ғалім болып бастап, кейін журналистік ма­мандыққа ауысқаны септігін тигізді. Сы­рым Датұлы туып-өскен өңірдің пер­зенті болғандықтан, Мұқадес Еслам­ға­ли­ұлы көне аңыз-әңгімелерге, шешен­дік сөздерге жастайынан мейлінше қа­нық­ты. Сы­рым батырдың өзін көрме­генмен, оның ұрпақтары Салық, Омарлармен замандас болғандардың қартайған бала-немерелерімен әңгіме-дүкен құрды. Иса­тай, Махамбет, Құрманғазылардың іздері сайрап жатқан қасиетті Нарын өңірін ұзын­дай да, енді де шарлап, аңыз кеуде ақ­сақалдардан сыр суыртпақтады. Содан ал­ған әсерлері шығармаларынан көрініс тап­ты.

Мұқадес Есламғалиұлының «Толқын мен ағын», «Өз жүрегіңе үңіл», «Тұман ішін­­дегі көш» романдары әдебиетшілер қауымы мен қарапайым оқырмандар тарапынан жоғары бағаланды. Жазушыға «Тұ­ман ішіндегі көш» кітабы үшін Ха­лық­­аралық «Алаш» әдеби сыйлығы бе­ріл­ді.

«Қаламгердің ең жақсы кітабы – жа­зыл­маған кітабы» деген сөзін жиі естіп жүр­міз. Шынында да солай ма? Кейінгі туын­дыларымен салыстырғанда Мұхтар Әуезов шығармашылығының шыңы «Абай жолы» емес пе? Әбдіжәміл Нұрпейі­сов­тің соңғы туындыларының шоқтығы биік. Алайда, Әбеңнің бас кітабы «Қан мен тер» ғой.

Мұқадес Есламғалиұлы да бас кітабын жазып кетті. Ол – «Әйтеке би» тарихи-фи­­­лософиялық диалогиясы (2003 жыл).

Төле, Қазыбек, Әйтеке билер қазақ хал­қының тарихында өшпес із қалдырған тұл­ғалар екені баршаға аян. Әрі көсем, әрі ше­шен осынау данышпандар туралы біз не білеміз? Өмірбаяндарынан үзік-үзік ха­бардармыз. Шешендік сөздерін бас­па­сөз, кітап беттерінен оқып жүрміз. Одан әрі ше? Беймәлім дүние. Тұмшалаған тұ­ман.

Ойдан шығарып, Балтабайды бас кейіп­­кер жасап, оның Күнсұлуға ғашық­тығын баяндап, әдемі роман жазып шығу кә­нігі қаламгердің қолынан әбден келеді. Ал Әйтеке би сияқты тұрлаулы тұлға ту­ра­лы шығарма жазу дегеніңіз… Мұқадес Ес­ламғалиұлы тәуекелге барды. Есерлік­тен емес, естіліктен барды. Бұл романға ұзақ дайындалды. Көп ізденді. Әйтеке би жүріп өткен жолдарды сүзіп шықты. Са­марқанға сапар шекті, Бұхарада болды, Хиуада ат шалдырды. Әуелі «Әйтеке би» атты ғұмырнамалық кітабын шығарды. Жұрттың қалай қарайтынын, қалай ойлайтынын білмеймін, өз басым «Әйтеке би» романын қазақ әдебиетіне қосылған қо­мақты үлес деп есептеймін. Дәл осылай ой­лайтындар аз болмаса керек.

Орал қаласында Мұқадес Еслам­ғали­ұлын еске алу шаралары өткізілді. Жазушы оқыған Махамбет Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік универ­си­теті мен Жұбан Молдағалиев атындағы облыстық ғылыми-әмбебап кітапхана­сын­да оздырылған әдемі әдеби кештерде «Әйтеке би» романына өте жоғары баға берілді. Сөз алғандар шығарманы «жілік­теп-мүшелеп», Әйтеке  бидің әдеби бей­несі бұған дейін жазылған елеулі тарихи ро­ман­дардағы басты кейіпкерлермен барабар деген ой тастады.

Өмірі ат үстінде өткен Әйтеке бидің сыртқы жаудан гөрі қазақтың өз ішіндегі ала­уыздықты тізгіндеу жолындағы көре­ген­дік  іс-әрекеттері дәл бүгінгі күні талабынан туғандай әсер қалдырады. Тәуке ханның сол тізесін басып отырған Әйтеке би арашының қамын ойлады. Бас-ба­сы­на бір ұлысты билеп-төстеп, қара халықты құ­лақкесті құлындай көрген сұлтан, тө­релерді айбарымен бұқтырып, ықтырып ұстады. Қазақ жасақтарына бас қолбасшы қарадан болсын деуі – осының айғағы.

Әйтеке би – дипломат. Ол өзбектің зы­миян хан, әмір, бектерін тұқыртып, өз де­генін істетіп отырды.

Әйтеке – батыр, қолбасшы. Жоңғар­дың әккі ханы Қалдан – қазаққа көп қасірет әкелген адам. Романда ол Қалдан Бо­шақты деген атқа ие. Иә, осы хан бір тү­мен мұздай қаруланған әскермен Әй­теке би иелігіндегі аймаққа ойда жоқта баса-көктеп кіреді. Қазақтар төрт мың жа­рым-бес мыңдай сыпайларды әрең құрап үлгереді. Көбі көйлекшең, қарулары құрысырық сияқтылар. Қалданның әс­керінде – сауыт киген самсаған ақмыл­тық­тылар. Зеңбірегі тағы бар. Сөз жоқ, жоң­ғарлар таптап кететіндей…

Қалдан Бошақты Тәуке хан болмаған соң, Әйтеке биді арнап жекпе-жекке ша­қырады. Жазушының осы сәтті суреттеуі мүмкін біреулерге белгілі жайттай көрі­нер. Қалай десек те, автор  Әйтеке би аруа­ғының асқақтауын, Қалдан ханның құты қашуын өте нанымды суреттейді.

Бір-біріне құрық бойы жақын келген би мен хан қатты-қатты сөйлесіп тұрады. Тү­лен түртіп, Қалдан хан Әйтеке биге әуе­лі астындағы атын, сосын өзін сынаттырады.

Әйтеке би: «Атыңның не сынайтыны бар! Үлкен түгіл бала айтып берер еді. Атың жүйрік. Қырға да, ойға да бірдей. Күні-түні жортсаң, бүйір қақпайтын нағыз қамбарқасқаның өзі дерлік. Айыбы қырық сідіктен жаралған. Айғыр қоссаң, артында асыл тұқым қалмас еді. Енесі – маңғұл төкпе. Атасы – арғымақ. Ол да ақалтеке шатыс болса керек. Не енесінің, не атасының, не өзінің есекке телінгені тағы бар. Таза арғымақ қоңыраудай күң­гірлеп кісінер-ді. Ал сенің атың жаңа ішін тартып, үсті-үстіне азынады. Өйтіп есек қыш­қырады. Өзің секілді түбінде бір ша­тағы бар…».

Расында да Қалдан ханның жекпе-жек­ке мініп шыққан атының бейнетке тө­зімді болады деп есекке телінгені ақи­қат еді. Мұны сұңғыла би біліп қойды.

Әйтеке би енді ханның өзін сынауға кі­ріседі. Әйтеке би: «Жуылмас кінәң атың­­да емес, қара басыңда. Сенің қара ба­сың ғана хан. Арғы аталарың тексіз құл. Енді тыңда! Әкең Батыр хан деп жүрмісің? Батыр төрт қатын алғанда соқыр қыз ту­ғыза алмаған. Сені шешең есігіндегі құл қытайдан туған. Сенің бар сырың – осы.

Бұл да бұлтартпас шындық болатын. Әрі көсем, әрі батыр, әрі шешен Әйтеке би осылайша Қалдан ханның тауын ша­ғып, беделін түсіріп, құтын қашырып, ат басын кейін бұруға мәжбүр етіпті.

Жазушы Мұқадес Есламғалиұлының «Әйтеке би» романы шымыр жазылған дү­ние. Үйдегің Әйтеке, түздегі Әйтеке, жау­дағы Әйтеке, даудағы Әйтеке, бәрі-бә­рі боямасыз, табиғи тұрғыда суреттеліп, осынау ұлы тұлға туралы ұрпақтар ұғы­мын­да қалыптасқан түсінік-түйсікпен үн­десіп жатады.

Романның тілі өте шұрайлы. Біздің ке­зімізде ұмыт болған, ал бабаларымыз жиі қолданған сөздер мен тіркестер орынмен кестеленген. Шығармада Әйтеке би ай­тыпты деген нақыл, қанатты сөздер то­қымаға алтын жіп тіндегендей ерекше өң­ге ие болып тұрады. Жазушы Мұқадес Ес­ламғалиұлы Әйтеке биді сөйлетіп оты­рып, өзі де шын шешенге айналып ке­теді.

Мақаламды «Оралымды ой, қарымды қалам» деп жай­дан-жай атағаным жоқ. Екі кітаптан тұ­ратын «Әйтеке би» рома­нындағы бас кейіпкердің, автордың өзінің, сондай-ақ,  халық қолданған басқа да қанатты сөз­дер­ді толықтай емес, қысқаша түрде кел­тіре кетейін.

«…Қарын  тойса – ой шабан», «Көшкені – сайран, қонғаны – мейрам», «Тілін жа­сырып, тісін көрсетті», «Шағын халық – шамшыл», «Білектің шешпегенін білік шешеді», «Жаманнан жақсы туса нанбас деген, жақсыдан жаман туса оңбас деген», «Тәңір бермегенді, кәуір бермес», «Алланы сүйгені – азан, көптің сүйгені – қазақ», «Бір сөзі нұсқа, бір сөзі қысқа», «Елді қор­қытып басқарма, оқытып бас­қар», «Төре тұқымы кекшіл де, текшіл де», «Бірін діндесім едің деп, бірін ділдесем едің деп», «Суымыз да, нуымыз да ортақ», «Елі иесі, әруа­ғы киесіз», «Башқұрт – бауырым, та­тар – тәуірім», «Білекке білек, тілекке ті­лек қосамын деп», «Көлеңкеде өскен ит күнге де үреді», «Хиуа – сатқынға сая, қарақшыға ұя», «Жау келгенде елдің панасы, дау келгенде ердің данасы», «Аңғал ерді сайқал аздырады», «Тай күнәні тәуба жуады», «Қазақ асын берсе де, ішін бермейді», «Қытығына тисең, құмырсқа да шығады», «Адал достық – өміріңе нұсқа, амал достықтың ғұмыры қысқа», «Абыройсыз басшыдан қосшы артық», «Ерді көркем көрсеткен – өнер-білім, са­насы. Атаны артық көрсеткен – ақылды ту­ған баласы», «Батыр кешіксе – қуан, би ке­шіксе – сұран», «Жыланның уы тілін­де», «Басқа тепсек – өл, артқа тепсек – көн дегендей», «Ел шетіне шықпасам, жаудың менде несі бар, ала жібін аттамасам, дау­дың менде несі бар», «Өрге шыққанмен, төрге шыға алмайды», «Ері бұға берсе, елі ығып кетер», «Ел шарасыз болмас, ер жа­ра­сыз болмас», «Аталы адамның аруағы ал­дыңда жүреді», «Қатадан емес, батадан туған», «Кексіз кісіде кие болмайды, Ақы­мақтық  –  біреуге  мәулет,   ақыл­дылық – біреуге нәубет», «Мал баққанға да біте­ді, оңды-солды шашқанға да бітеді», «Пе­ріштеден де бес мін табылады», «Халық – құдайдан бір жасы кішірек құдірет», «Бидің қадірі дау барда, батырдың қадірі жау барда», «Қазақтың елі кенелсін, төлі теңелсін деп», «Әрі бұрған  бетте  белер  де  бедел  де қал^­майды», «Ағайынын ағаламай, жатты жағалаған – тексіз», «Балықтың кү­ні көлімен, бидің күні елімен», «Адам өмі­рі өзгенікі, ажал ғана өзінікі», «Шала піс­кен астың асқазанға залалы көп, шала айтылған сөздің дос-жаранға залалы көп», «Білгенін бүккен данадан, білгенін айтқан бала артық», «Ер қартайса да, ой қартаймайды», «Қуысып келген қаскөйді туыс­тырып таратқан…». Жоғарыда айтып өткеніміздей, қанатты  сөздерді  ықшам­дап қана тердік. Ана тіліміздің мәртебесін ба­балар кезіндегі дәрежеге көтеру үшін біз «Әйтеке би» романы сияқты ойға азық туын­дыларды іздеп жүріп оқуымыз керек.

Жазушы Мұқадес Есламғалиұлының екінші өмірі басталды. Оның мәнді мұ­расы халқына қызмет ете береді деп се­не­мін.

 Айтқали НӘРІКОВ,
Қазақстан мәдениет саласының үздігі.
Орал қаласы.