(Дархан Бейсенбекұлының «Қылтұсау» романы туралы)

Әдебиет айдынындағы бүгінгі қозғалыстарға баға беріп, дәл диагноз қою тым қиын. Пікір алуандығын да ескеріп, талғам мен әдебиет туралы түсініктің әр түрлі деңгейін де естен шығармай сөз айтқың келгенмен, оқыған тым аз ғана дүниеңді бәлсінгендей боласың ба деп қорқасың. Адамдардың көбі әсершіл, өзімшіл болған уақытта әділет тұрғысынан пікір айту да қиындап барады. Топқа, мүддеге байланысты жіктелген пенделердің көңіл ауанын бағып, аңдап сөйлеп, ақырын басатын жағдайға тап келгендейміз. Қазір бір шығарманы мақтаудың, бір қаламгерді бағалаудың да түкке керегі жоқтығын іштей сезесің. Себебі, сенің пікірің көп ешкімге қызық емес. Ал бағалау, ол – уақыттың құзырында. Бүгін біреуді біз мақтағанмен, әлдеқандай белгілі деңгейде тәуір жазылған шығарманы жер-көкке сыйғызбағанымызбен, ертеңгі күн не деп
тұр – оны бір Жаратқан ғана біледі. «Сөзсіз классик!», «Көзі тірі классик!», «Классика!» деп оңай бағалана салатын қаламгерлер мен шығармалар, оны айтып отырған замандас ертеңгі ұрпақтың талғамына жауап бере алмай қалса, ұят кімге келеді? Айтушыға ма? Әлде мақталғанға ма?

Бағашар ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ

Дархан Бейсенбекұлының «Қыл­тұ­сау» романын талқыланғанда айтылған сөздерді оқып отырсаң, осындай ойға қаласың. 134 беттен тұратын шығарманы роман жанрына телігеннен кейін, қызы­ғып оқып шықтық. Жал-құйрығы кү­зел­ген роман жанры бүгінгі күні жастар­дың қаламынан сирек шығады. Әр кезеңдерде романдардың түрі мен формасы өзгеріп отырған. Соған сәйкес кө­лем­дері де әр түрлі еді. Дилогия, трилогия, тетрология, пентология болып жазылып келген роман көлемі бүгінгі күні күрт қысқарған. Оған ең алдымен модернистік, постмодернистік ағымдар­дың әсері болса, екінші жағынан оқыр­ман талғамы мен талабы да ықпал еткендей.
Үлкендер де, жастар да толассыз кі­тап шығарып келеді. Олар туралы іші­нара рецензиялар мен пікірлер жазылып қойғанмен, жаппай бақылау жоқ. Кімнің не жазып жатқанын, кімнің не шығарып жатқанын есепке алатын адам жоқ. Тәу­ел­­сіздікпен бірге келген осы бір еркін­ді­гіміз кітап шығару мәселесінде қатты байқалады. Тым еркін жазатын болған­дық­тан, әлемдік проза үлгілерін де әде­бие­тімізге әкелдік. Тәуелсізбіз! Жазушы да – тәуелсіз! Не жазам десе, қалай жазам десе де еркі! Бірақ жазушы қауым бар, оқырман ортасы бар. Әркімнің өз пікірі бар. Тағы да тәуелсіздігімізді ес­кер­сек, кім не айтам десе де еркі! Жеке бас­қа тіл тигізбесе болды… Қалай мақ­тасақ та жарасады… «Менің жеке пікірім» деп алдын ала қорғанып алып, содан кейін сөзін бастайды. «Әрине, бұл менің өз ойым» деп аяқтайды.
«Қылтұсау» – жастар өмірінің лаби­рин­ті, жастық шақтың тұсалуы, жас өмір­дің қыл үстінде тұруы» деп жазы­лып­ты кітап аннотациясында. Шығарма формасы екі-үш көріністі кезек-кезек баяндау арқылы жүзеге асады. Амери­ка­дағы Бадди мен Фрэнктің, қазақ дала­сындағы Әмір, Ғабит сияқты жастардың өмірін қатар суреттеу арқылы жастық кезеңнің ауыртпалығын жазады. Жазушы Ғабит арқылы қоғамдағы бай-манап балаларының еркін өмір сүріп, ойына келген істі жүзеге асыру мен оңай ақша табудың жолына түскен әдеттерін әшке­ре­лейді. Әмір керісінше әділетті, ең­бекқор адамның рөлінде. Ата-анасы­нан ерте айырылған Әмір балалар үйін­де өскен. Інісі Батырды америкалық от­басы асырап алған. Ата-анасынан, бауырынан айырылған Әмірдің бар сенері – еңбегі. Оған Ғабит те адал дос емес. Ал Ғабит байдың баласы. Әкесі бар жағ­дай­ды жасағанмен, Ғабит өмірін өзі сүргісі келеді. Қарындасы Айару Франкфуртта оқиды. Америкадағы Бадди – Қазақс­тан­дағы Әмір – шетелде оқитын Айару – Әмірдің «досы» Ғабит байланысы шығармада шашаусыз берілген. Оқи­ға­лар­дың қиюы, реті жұмыр. Есірткімен айналысатын Джош, Фрэнк өмірі де се­німді жазылған. Америкада есірткіні пиццаға салып сататын наркобарондар, енді Қазақстандағы Шу алқабынан тауар тасымалдамақ. Ол үшін Баддиге қазақша үйреніп, Алматыға келу керек. Бадди қазақша үйрену үшін сонда оқып жүрген қазақ жастарын іздейді. Әрине, қыздарды. Онда ол алдымен Диана, содан кейін Айару деген қыздармен танысады. Баддидің өңі азиаттықтарға қатты ұқсағаннан кейін оны Фрэнк «азиат» деп атайды. Бадди бокспен шұғылданып жүргенде туыстарының үйіне қонаққа кеткен ата-анасы сондағы табиғат апатынан қайтыс болады. Екі айда есін жи­ған Бадди боксын тастап, күн көру қамына кіріседі. Фрэнк досына хабарласып, пицца сатуға жұмысқа тұрады. Тап­сырысты белгілі мекенге уақытында жеткізіп тұру керек. Аппақ-Фрэнк ақы­рын-ақырын Баддиге саудаларының сырын ашады. Ол кезде Қазақстандағы Ғабит те марихуана пайдаланып, есірт­кімен айналысатын Мараттардың ортасына түседі. Оқиға осылай ширай келіп, Ғабит пен Баддидің жолдары әуежайда түйіседі. Роман соңында Бадди Әмірдің сатылып кеткен бауыры – Батыр болып шығады. Ғабит– Баддидің Америкада тіл үйренген оқытушысы Айарудың ағасы. Бадди-Батырдың америкадағы досы Фрэнк те өзінің атамекені Кенияға кетеді. Шығарманың қысқаша фабуласы осындай. Бір жағынан жазушы «ер туған жеріне» деген идеяны ұстанғандай. Оның кейіпкерлері бұзық жолға түс­кен­дерімен, түбімен құрыған, рухы әлсіз жандар емес. Егер дұрыс насихат айтып, жақсы жолдастарға жолықса, тәп-тәуір адам қатарына қосылады. Бірақ келген ортасы қандай болса, адамның да солар­дан онша алысқа кетпейтіндігін жазушы анық көрсеткен.
Роман желісі америкалық сценарийлерге ұқсайды. Ондағы Ричард пен Мариянаның өлімі, Фрэнк пен Баддидің жолығуы, шығарма соңында кейіпкер­лер­дің туыс болып шығуы да схематизм­нің көрінісі сияқты. Әу бастан-ақ оқыр­ман Баддидің асыранды бала екені, Әмірдің ауруханада тәрбиешісінің әңгі­ме­сінен кейін Баддидің Батыр екендігі белгілі. Сафура мен Тамшының тағдыры да өмірде жиі кездесетін тағдырлар. Бұл шығарманы оқып отырған кезде өмірде жоқ, болмауы мүмкін жағдайды кездес­тіре алмайсыз. Өмірде болғандай етіп жазады. Журналист Әмірдің қылмыс әле­мі­­нің серкелері туралы жазған оқи­ғасы да біздің өмірде кездескен жағ­дайлар. Ондай дүниелерді естіп, кинодан көріп жүр­дік. Детективтік элементтер расымен кездеседі. Бірақ түгел ол жанрға да ауып кет­пейді. Поляк жазушысы Паран­довс­кий бір нәрсені өте дұрыс айтқан сияқты: Жазушылар кейде өз идеялары­ның құр­бан­дары болып қалады. Оларда бір керемет идея болғанымен, өз ойларын­да­ғы оқиғаға шынымен араласпай, өз қиялда­рында ғана ойлағандықтан жазулары соншалықты сәтті шықпайды. Онда қоз­ғалыс, кейіпкерлерінің жан дүниесіне үңілген психологизм болмайды.
Дарханның осы шығармасын оқып отырып, біз де осындай ойға қалдық. Бір қарағанда, сол өмірді жақсы білетін сияқты. Бірақ одан соншалықты бейхабар екендігін де аңғардық. Осы шығар­мада жастардың өмірі жазылды дегенмен, бүгінгі қазақ әдебиеті үшін, қазақ қо­ғамы үшін қаншалықты өзекті тақы­рып? Ол жағы белгісіз. Шығармада көр­кем­ баяндау, суреттеу, кейіпкерлердің жан дүниесіне тереңірек үңілу онша байқалмайды. Құрғақ баяндау бар. Тілдік жұтаңдықты да айтпасқа болмас. Бадди мен Фрэнк үйлеріне қыздарды шақырғанда, кеуделері үлкен қыздарды «кеуделерімен көк тіреген» деп суреттеу жазушы үшін қаншалықты сәтті екенін қарапайым оқырман да оңай аңғарады. Екі айдың ішінде жазылған шығарма көтерген мәселесі, мазмұн ауқым­ды­лы­ғы жағынан да да роман деп айтуға кел­мейді. Бір ғана қоғамдық дертті екі-үш адамның арасынан оңай алып шығуға болмайды. Тұтас қоғамдық мәселелердің жиынтығы жоқ, фрагменттері ғана бар шығарманы хикая деп атаса болатын сияқты. Қазіргі кезде қысқа роман жазу сәнге айналған сияқты. Қырық беттік шығармаларды да роман деп ұсынған жазушылардың тынысы сол қырық беттің өзін баяндауға ғана жарап тұрған кезде, оны роман деп айтуға ыңғайсыз­дана­сың. Үшінші кітабын шығарып отыр­ған Дархан Бейсенбекұлының ойы жинақы, сөйлемдері дұрыс құралған деп айту оғаштау. Өйткені, ол кезеңнен өтіп кеткен. М.Мағауиннің: «Біз жиырма бес жасымызда қалыптасып қойған жазушы едік» деген сөзін жазушы ақса­қал­дың бүгінгі ізбасарлары айта ала ма екен?
Әдебиеттің дәл бүгінгі хәлі адам аяр­лық­тай. Жастар кітап оқымайды деп кінә тағатын үлкендердің өзі сол айыптан алыс емес. Билік басындағы адамның әдебиет туралы ештеңе білмей, жазушылармен кездесу өткізіп, кіл сыйлықтар­мен ғана аты байланысты қаламгерді зор санап, оның өзінде атын ғана атаумен шектелуі әдебиетке деген қарым-қа­ты­на­сын аңғартса керек. Бұл бүгінгі билік­тің тұтас сөз өнеріне деген көзқарасы сияқты. Айта-айта жауыр болған гонарар мәселесі шешілмесе де, таралым баяғы межеден аспай тұрса да, жазушылар еңбегін тоқтатар емес. Бұл не деген жазуға құмарлық деп сүйсінесің. Бір жа­ғы оңай жаза берудің, кітап шығара берудің соңы неге әкеледі деп алаңдай­сың. Бұл баяғы жазушылықтың ең зор мансап болған кездегі инерциясымен келе жатқан үрдіс сияқты. Кәсіби жазушы емес адамдардың кітап шығаруы баяғы өздерінің бала армандарын «сәті келгенде» орындау ма деп қаласың.
Бір оқығанға жарайтын бұндай шы­ғар­маларды тегі керегі жоқ деп айта алмаймыз. Өзіндік оқырмандарын табар. Дегенмен, әңгімелеріндегі адам жаны сағынатын лирикалық сезімдер мен ой ағыстары көлемді шығармаға келгенде жоғалып қалмаса екен, арнасынан адас­паса екен деп тілейсің. Бәлкім, «Қыл­тұ­сау» жазушы ізденісінің бір көрінісі шығар. Бүгінгі прозасының бір деңгейі болар.